Научная статья на тему 'ДЕМОГРАФИК ЖАРАЁНЛАРНИНГ МАМЛАКАТ ИҚТИСОДИЙ РИВОЖЛАНИШИГА ТАЪСИРИНИ СТАТИСТИК ЎРГАНИШНИНГ АҲАМИЯТИ'

ДЕМОГРАФИК ЖАРАЁНЛАРНИНГ МАМЛАКАТ ИҚТИСОДИЙ РИВОЖЛАНИШИГА ТАЪСИРИНИ СТАТИСТИК ЎРГАНИШНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
7
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
иқтисодий ривожланиш / барқарор иқтисодий ўсиш / демографик жараёнлар / демографик кўрсаткичлар / туғилиш / вафот этиш / табиий ўзгариш.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хамитова Мавлуда Синдаровна

Мамлактимиз иқтисодиётини барқарор иқтисодий ўсишини таъминлашда демографик жараёнларнинг таъсири статистик ўрганилган. Демографик жараёнларнинг асосий кўрсаткичларидан бири бўлмиш табиий ўзгариш статистик таҳлил қилинган. Мақолада ўтказилган статистик тадқиқотлар бўйича хулоса ва таклифлар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ДЕМОГРАФИК ЖАРАЁНЛАРНИНГ МАМЛАКАТ ИҚТИСОДИЙ РИВОЖЛАНИШИГА ТАЪСИРИНИ СТАТИСТИК ЎРГАНИШНИНГ АҲАМИЯТИ»

ДЕМОГРАФИК ЖАРАЁНЛАРНИНГ МАМЛАКАТ ЩТИСОДИЙ РИВОЖЛАНИШИГА ТАЪСИРИНИ СТАТИСТИК УРГАНИШНИНГ

АХДМИЯТИ Хамитова Мавлуда Синдаровна

Фан ва технологиялар университети Иктисодиёт кафедраси укитувчиси E-mail: mavludaxamitova568@gmail.com https://doi.org/10.5281/zenodo.11008044 Аннотация. Мамлактимиз щтисодиётини барцарор щтисодий усишини таъминлашда демографик жараёнларнинг таъсири статистик урганилган. Демографик жараёнларнинг асосий курсаткичларидан бири булмиш табиий узгариш статистик та^лил цилинган. Мацолада утказилган статистик тадцицотлар буйича хулоса ва таклифлар берилган.

Таянч сузлар: ицтисодий ривожланиш, барцарор ицтисодий усиш, демографик жараёнлар, демографик курсаткичлар, тугилиш, вафот этиш, табиий узгариш.

Мамлактимиз иктисодиётини баркарор иктисодий усишини таъминлашда демографик жараёнларнинг ахдмияти катта х,исобланади. Иктисодиётнинг ривожланиши ва иктисодий усиш суръатларини таъминлашга йуналтирилган иктисодий ислох,отлар изчил амалга оширилиб келинмокда. Албатта, бунда мамлакат демографик ривожланишининг урни катта булиб, ижтимоий манфаатларга йуналтирилган иктисодий максадларни амалга оширишда ах,оли, унинг усиши, жойлашиши, демографик таркиби каби жихдтларини иктисодиётнинг инновацион ривожланиш даври нуктаи назаридан урганиш катта ахдмият касб этади. Чунки, ах,оли х,ам асосий ишлаб чикарувчи куч, х,ам истеъмолчи сифатида жамият тараккиётида х,ал килувчи ахдмиятга эга х,исобланади.

Бугунги кунда мамлакатимизнинг ижтимоий-иктисодий ривожланиши янги боскичга кутарилмокда. Янги Узбекистон тараккиёт стратегиясини амалга ошириш жараёнида орттирилган тажриба ва жамоатчилик мух,окамаси натижалари асосида ишлаб чикилган «Узбекистон — 2030» стратегиясида куйидаги асосий вазифалар амалга оширилишини таъминлаш назарда тутилади: баркарор иктисодий усиш оркали даромади уртачадан юкори булган давлатлар каторидан урин олиш; ах,оли талабларига ва халкаро стандартларга тулик жавоб берадиган таълим, тиббиёт ва ижтимоий х,имоя тизимини ташкил килиш; ах,оли учун кулай экологик шароитларни яратиш; халк хизматидаги адолатли ва замонавий давлатни барпо этиш; мамлакатнинг суверенитети ва хавфсизлигини кафолатли таъминлаш[1].

Х,ар кандай - сиёсий, иктисодий, ижтимоий жараёнлар демографик хусусиятлар билан боглик булиб, барча давлатлардаги жамият хдётига уз таъсирини курсатади. Тугилиш даражасининг тебраниши муайян вактдан кейин таълим ва согликни саклаш тизимини шакллантиришда, мех,нат бозорида иш билан бандликда, давлатнинг ижтимоий сохдга харажатларида бевосита уз аксини топади [2].

Мамлакатимиз иктисодиётини ривожлантиришда ижтимоий-иктисодий сиёсатни амалга ошириш демографик омилларга устувор ахдмият берилмокда. Ах,оли купайиши билан бир йула унинг зичлиги х,ам ошиб бормокда: 1940 йилда х,ар кв.км га 14,6 киши тугри келган булса [3], 1991 йилда 46,3 киши, 2001 йилда 55,4 киши, 2011 йилда 64,9 киши, 2021

йилда 77,0 киши, 2023 йилда бу курсаткич 80,2 кишини ташкил этган (1940 йилга нисбатан 5,5 баравар ошган). Х,озирги вактда Узбекистоннинг 14 та худудий булинмасидан 10 таси, шу жумладан, Тошкент шахри ахоли зич булган худудий булинмалар жумласига киради, вахолангки, улар Узбекистон худудининг атига чорагини, ахоли унча зич булмаган туртта вилоят эса республика худудининг колган туртдан уч кисмини эгаллаган. 2023 йил 1 январь холатига кура, ахолининг энг зич жойлашган худудлари сифатида 1 кв.км га тугри келадиган ахоли сони Андижон (772,7 киши), Фаргона (588,2 киши), Наманган (402,9), Хоразм (323,7 киши), Самарканд (245,6 киши) вилоятлари ва Тошкент шахри (6599,1) хиссасига тугри келади. Ахоли нихоятда зич булган минтакаларга ахоли, мехнат ресурслари, иктисодий фаол ахоли ва иш билан банд ахоли, тугилган болалар ва ахоли табиий купайишининг бешдан турт кисми, ялпи ички махсулотнинг 74,0 %и, инвестицияларнинг 79,0 %и ва истеъмол харажатларининг 88,0 %и тугри келмокда [4].

Мамлакатдаги баркарор ва самарали иктисодиётни шакллантиришга каратилган иктисодий ислохотлар марказида демографик жараёнлар туради. Чунки, Узбекистонда ахолининг усиш суръатлари юкори хисобланади. Сунгги йилларда ахолининг табиий усиш даражаси йилдан-йилга усиб бормокда. Бу курсаткич эса дунёнинг купгина мамлакатлари орасида энг юкори даражададир. Масалан, тахлилий маълумотларга кура, республикамиз мустакиллигининг сунгги 20 йили мобайнида (1991-2011 йиллар) Узбекистон ахолиси энг юкори, яъни 8,9 млн. кишига ошган холда, бу курсаткич кушни давлатларда, хусусан, Тожикистонда 2,2 млн. киши, Туркманистонда 1,2 млн. киши, ^иргизистонда 1,0 млн. киши, ^озогистонда 0,8 млн. киши хамда Озарбайжонда 1,9 млн. кишига ошган. Долган МДХ, давлатлари - Украина, Россия, Молдова, Белоруссия ва Арманистонда тескари холат кузатилган, яъни мувофик равишда 6,0; 5,4; 0,8; 0,7; 0,3 млн. кишига ахоли сонининг пасайиш тенденцияси кузатилган. Бугунги кунда мамлакат ахолиси Марказий Осиё давлатларида яшаётган жами ахолининг 46,0 %идан ортигини ташкил этмокда. Мамлакатда ахолининг табиий усиши 2000-2010 йилларда мустакилликнинг дастлабки йиллари ва 1995 йилга нисбатан анча пасайган булсада (2000 йил 1995 йилга нисбатан 73,6 %, 2010 йилда бу курсаткич 93,2 %), ахолининг йиллар мобайнида прогрессив купайиши натижасида 2021-2022 йилларда ахолининг табиий усиши 1995 йилга нисбатан мос равишда 37,2 % ва 42,7 %га ошган (1-расм).

800 700 600 500 400 300 200 100 0

1-расм. Узбекистон Республикасида ахолининг табиий усиш, (минг киши) [4]

730,7 760,2

1995 2000 2005 2010 2015 2020 2021 2022

Ахолининг бундай усиши мамлакатда янги иш жойларини (иктисодий жихатдан нуфуз даражаси юкори иш уринлари) тез суръатлар билан яратиш, ёшлар билан ишлаш (ёшлар салмогининг юкорилиги уларни иш билан таъминлаш муаммоларини кучайтирмокда хамда "демографик босим"ни сезиларли даражада оширмокда), уларни мамлакат иктисодиётининг долзарб сохаларига жалб этишдек, мухим муаммони ечишни талаб этмокда.

Х,озирги вактда мамлакатимизда узига хос демографик вазият вужудга келган ва у ахоли сонининг прогрессив усиши, ахолининг ёш таркибида мехнатга лаёкатли ёшдан кичик булганлар ва кекса ёшдагилар улушининг ортиши, мехнатга лаёкатли ёшгача булган ахоли сонининг камайиши, шу билан бир вактда урта ёшдаги ахоли сонининг купайиши, урбанизация жараёни ортаётганида намоён булмокда.

2010-2024 йиллар давомида республикамизда доимий ахоли сони 8798,4 минг кишига ёки 31,4 фоизга купайган. Тахлилларни шахар ва кишлок ахолиси кесимида амалга ошириш унинг бир меъёрда кечмаганлигини курсатади. Жумладан, 2024 йилда шахар ахолиси сони 2010 йилга нисбатан 38,3 фоизга, кишлок ахолиси сони 25,0 фоизга ошганини куришимиз мумкин.

Шу билан бирга, хозирги кунда жами ахоли таркибида шахар ахолисининг улуши 48,5 фоиздан 51,0 фоизга, кишлок ахолисининг эса 51,5 фоиздан 49,0 фоизгача камайган (2-расм). Шуни алохида таъкидлаш лозимки, республикада кишлок ахолиси сони жами ахоли сонига нисбатан йиллар мобайнида улушининг мунтазам камайиши кузатилганлигини курсатади.

2024 51 49

2022

2020 49,4 2018 49,4

2016 49,4

2014 51 49

2012 48,8

2010 51,5

0 20 40 60 80 100 120

■ Ша^ар ■ К,ишлок,

2-расм. Узбекистон Республикасида доимий ахоли сонида шахар ва кишлок ахолисининг салмоFи (йил бошига, фоизда) [4]

Узбекистонда жамиятни ривожлантиришда урбанизация даражасининг ортиши билан боглик шахар ролининг кенгайиши жараёни мухим ахамиятга эга. Шахарларда саноатнинг ривожланиши, уларнинг сиёсий ва маданий функцияларининг кенгайиши, худудий мехнат таксимотининг чукурлашиши ана шу жараён хусусиятларидир.

Юкоридаги ижобий тенденциялар билан бирга мамлакатда демографик ривожланишни янада юкори сифатли ахолини такрор барпо килиш шароитларини

таъминлаш максадида демографик ривожланишнинг биринчи галдаги вазифалари куйидагилардан иборат булиши керак:

- тугилишни узок муддатли истикболда хам демографик такрор барпо килишнинг оддий режимини таъминлаш даражасида саклаш;

- ахоли соглигини саклаш тизимини ислох этишни янада чукурлаштириш, даволаш-профилактика муассасаларининг моддий-техника базасини яхшилаш, ахолига юкори сифатли, замонавий талаб ва стандартларга мувофик тиббий хизмат курсатишни таъминлаш;

- ахолининг эхтиёжманд катламларини ижтимоий химоясини хамда кексалар ва имконияти чекланган шахсларни давлат томонидан куллаб-кувватлашни кучайтириш;

- ахолига тиббий ва ижтимоий-тиббий хизмат курсатиш кулайлиги хамда сифатини ошириш хамда ахоли уртасида соглом турмуш тарзини шакллантириш.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Узбекистон Республикаси Президентининг "Узбекистон — 2030 стратегияси тугрисида"ги 2023 йил 11 сентябрдаги ПФ-158-сонли Фармони.

2. Абдурахмонов ^.Х. ва бошкалар. Демография. Дарслик. - Т.: "IQTISODIYOT", 2014. -364 Б.

3. Абдурахмонов ^.Х. Мехнат иктисодиёти (дарслик). -Т.: - «Мехнат» - 2009. - 145 б.

4. www.stat.uz - Узбекистон Республикаси Президенти хузуридаги статистика агентлиги сайти маълумотлари.

5. Гаибназарова З.Т., Фарходов Б. Priority directions and trends of the mechanism of sustainable development of the activities of small business entities in industrial sectors of Uzbekistan. Направления развития благоприятной бизнес-среды в условиях цифровизации экономики. 2022;1(01):54-8.

6. Гаибназарова З.Т., Фарходов Б. Experience of foreign countries in improving the mechanism of sustainable development of small entrepreneurship. Направления развития благоприятной бизнес-среды в условиях цифровизации экономики. 2022;1(01):50-3.

7. Gaibnazarova Z.T., Gaibnazarov S.S. The relationship of human capital with intellectual capital. Взаимосвязь человеческого капитала с интеллектуальным капиталом. Непрерывная система образования «Школа - университет». Инновации и перспективы: сборник статей VI Международной научно-практической конференции. - Минск: БНТУ, 2022. - С. 105-109.

8. Гаибназарова З.Т., Юсупхожаева Ф.Д. Формирование механизма взаимодействия и интеграции национальных инновационных систем республики узбекистан и зарубежных стран мира. Научно-аналитический журнал наука и практика Российского экономического университета им. Г.В.Плеханова. 2022;13(4):83-93.

9. Гаибназарова З.Т., Юсупходжаева Ф.Д. Современные формы дистанционного обучения: проблемы, решения и трансфер технологии. Modern forms of distance learning: problems, solutions and technology transfer. Непрерывная система образования «Школа -университет». Инновации и перспективы: сборник статей V Международной научно-практической конференции. - Минск: БНТУ, 2021. - С. 54-57.

10. Гаибназарова З.Т. Анализ инвестиционной деятельности железнодорожной системы республики Узбекистан. Научно-аналитический журнал наука и практика Российского экономического университета им. Г.В.Плеханова. 2021;13(3):79-91.

11. Гаибназарова З.Т., Тешабаев А.Э. Пандемия COVID-19 и проблемы развития высшего образования в Узбекистане. COVID-19 pandemic and problems of higher education development in Uzbekistan. Непрерывная система образования «Школа - университет». Инновации и перспективы: сборник статей V Международной научно-практической конференции. - Минск: БНТУ, 2021. - С. 50-53.

12. Gaibnazarova Z.T. Improving the national education system using international experience of investing in human capital. International Relations: Politics, Economics, Law. 2021;2020(1):97-109.

13. Гаибназарова З.Т. Повышение качества человеческого капитала как императив развития промышленных компаний. Экономика и образование. 2020 Jun 26;1(3):15-21.

14. Saitkamolov M.S., Gaibnazarova Z.T., Cowie J. Modern model for assessing the efficiency of investments attracted in railway transport. Technical science and innovation. 2020;2020(1):34-42.

15. Гаибназарова З.Т. Подготовка кадров в Республике Узбекистан: социально-экономические аспекты. Научно-аналитический журнал Наука и практика Российского экономического университета им. Г.В.Плеханова. 2020;12(2):56-64.

16. Gaibnazarova Z.T. Human capital as an intense factor of the development of industry and driver of innovative waves. International Finance and Accounting. 2020;2020(1):24.

17. Gaibnazarova Z.T. Theoretical and methodological development of human capital and determining its effectiveness. Economics and Innovative Technologies. 2019(6):6.

18. Гаибназарова З.Т. Качество образовательных услуг как развития человеческого капитала. Экономика и инновационные технологии. 2016, 12(6):149-56.

19. Гаибназарова З.Т. Оценки стоимости инвестиционных проектов методом реальных опционов. Экономика и инновационные технологии. 2015, 14(6):49-56.

20. Zumrat Talatovna Gaibnazarova. Improving the quality of personnel as an imperative for the development of companies (overview of in-house training). Journal of Management Value & Ethics. July-Sept. 2020, Vol. 10, No.03

21. Ibragimova Gulchexra Toxirovna. The role of foreign investment in the economy of country, INDO - ASIAN JOURNAL OF MULTIDISCIPLINARY RESEARCH(IAJMR). Volume -5; Issue - 2; Year - 2019; Page: 1640 - 1647 DOI: 10.22192/iajmr.2019.5.2 www.jpsscientificpublications.com

22. Ibragimova Gulchexra Toxirovna. Innovative development of economy: factors, opportunities and experience, International Journal of Scientific & Engineering Research Volume 11, Issue 2, February-2020

23. Ibragimova Gulchexra Toxirovna. Iqtisodiyotni barqaror rivojlanishda yashil iqtisodiyotning o 'mi, Yashil iqtisodiyot va taraqqiyot. Ijtimoiy, Iqtiqsodiy, ilmiy, ommabop jurnal. 2024-yil 29-fevral.

https://scholar.google.com/citations?view_op=view_citation&hl=ru&user=0U8wZT8AAAA J&citation for view=0U8wZT8AAAAJ:u5HHmVD uO8C

24. Isaeva N.Kh, Eldorbekov Gafurbek Iskandarbek oglu. Use of Experience of Foreign Countries in Investing Investment in the Education System, Spanish Journal of Innovation and Integrity;

Vol. 6 (2022): Spanish Journal of Innovation and Integrity; 2023/8/21 https://dspace.umsida.ac.id/handle/123456789/10890

25. Isaeva N.Kh, Use of Experience of Foreign Countries in Investing Investment in the Education System, Scienceweb academic papers collection 01.01.2022 https://scienceweb.uz/publication/4405

26. Исаева Наргиза Хамидовна. Укрепление ресурсной базы коммерческих банков на основе инноваций, Наука и образование сегодня. 2021 3 (62) https://scholar.google.ru/citations?view_op=view_citation&hl=ru&user=HWckezcAAAAJ& citation for view=HWckezcAAAAJ:UeHWp8X0CEIC

27. Исаева Наргиза Хамидовна, Г.Ибрагимова. Формирование навыков экономической культуры будущих педагогов современной системы образования, Наука и образование сегодня. 2018 4 (27) 65-66. https://scholar.google.ru/citations?view op=view citation&hl=ru&user=HWckezcAAAAJ& citation for view=HWckezcAAAAJ:zYLM7Y9cAGgC

28. Isaeva N.Kh. Effective ways to prepare future managers for economic activities, Экономика и социум. 2023 1(104) https://cyberleninka.ru/article/n/effective-ways-to-prepare-future-managers-for-economic-activities

29. Isayeva Nargiza Xamidovna, Omonxonova Muslimaxon Paxlavonxo'ja qizi. Raqamlashtirish sharoitida ta'limni moliyalashtirish va bo'lajak menejerlarni iqtisodiy faoliyatga tayyorlash, E Conference Zone/ 24.12.2022 54-57. http://www.econferencezone.org/index.php/ecz/article/view/1816

30. Наргиза Хамидовна Исаева. ^временное развитие коммерческих банков в узбекистане, Наука и образование сегодня. 2022 2 (71) 62-63. https://cyberleninka.ru/article/n/sovremennoe-razvitie-kommercheskih-bankov-v-uzbekistane

31. Наргиза Хамидовна Исаева. О теоретических и практических аспектах депозитных операций коммерческих банков на основе инноваций, Вестник науки том 2, 1 (22)141-145. https://cyberleninka.ru/article/n/o-teoreticheskih-i-prakticheskih-aspektah-depozitnyh-operatsiy-kommercheskih-bankov-na-osnove-innovatsiy

32. Наргиза Хамидовна Исаева. Формирование финансовой компетентности у будущих специалистов по менеджменту образования, Вестник науки 2022, Том 5(50) https://cyberleninka.ru/article/n/formirovanie-finansovoy-kompetentnosti-u-buduschih-spetsialistov-po-menedzhmentu-obrazovaniya

33. Nargiza Hamidovna Isaeva. Development of ensuring a resource base of joint-stock banks based on innovations, Theoretical & Applied Science, 2019 № 4 https://elibrary.ru/item.asp?id=39211356

34. Komolov Sadiriddin Xayriddinovich. Creating an attractive environment based on innovative investments in pharmaceutical industry, Journal of Management Value & Ethics, April-June 22 Vol. 12 No. 2, https://www.imveindia.com/journal/APRIL-JUNE- 18-6-22.pdf

35. Комолов Садириддин Хайриддинович. Формирование инновационных инвестиций в стратегическую деятельность промышленных предприятий, Научно-аналитический журнал "Наука и практика", Российского экономического университета имени Г. В. Плеханова, Т. 14. № 3 (47). 2022 https://www.rea.ru/ru/org/managements/izdcentr/SiteAssets/Pages/archivenauka/%D0%B6% D1%83%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%BB%203%20(47).pdf

36. Khamitova Mavluda Sindarovna. Statistical study of population migration processes in Uzbekistan, International bulletin of applied science and technology. https://doi.org/10.5281/zenodo.7969047

37. Tuychiyeva Madina Gaffarovna. For The Research Title "Innovative strategies of foreign banks", International Journal of Management and Economics Fundamental. 2023-12-24. https://doi .org/10.37547/ijmef/V olume03 Issue12-11

38. Sultanov Alisher Sabirjanovich, R.Nurimbetov, N.Nazirov, K.Tashmuhamedova, New challenges in housing management for a better life in Uzbekistan (Q4), International Journal of Psychosocial Rehabilitation. Vol.24, Issue 05, 2020, pp. 4937-4945. D0I:10.37200/IJPR/V24I5/PR2020203,https://www.psychosocial.com/article/PR2020203/2 0554

39. Sultanov Alisher Sabirjanovich, R.Nurimbetov, T.Xasanov. Improvement of the management system of housing and communal services in Uzbekistan, International Scientific Journal, Theoretical & Applied Science. Vol.71, Issue 03, 2019, pp. 66-71. DOI: 10.15863/TAS http://www.t-science.org/arxivD0I/2019/03 -71/PDF/03 -71 -9.pdf

40. Sultanov Alisher Sabirjanovich. Prospective foreign experience out come implementations of housing fund management in Uzbekistan International Scientific Journal, Theoretical & Applied Science. Vol.84, Issue 04, 2020, pp. 201-207. DOI: 10.15863/TAS http://www.t-science.org/arxivD0I/2020/04-84/04-84-36.html

41. Sultanov Alisher Sabirjanovich, Foreign Experience in the Development of the Housing and Communal Services Market on the Basis of Public-Private Partnership, EUROPEAN JOURNAL OF LIFE SAFETY AND STABILITY. Volume 19, July, 2022. http://www.ejlss.indexedresearch.org/index.php/ejlss/article/view/797

42. Sultanov Alisher Sabirjanovich. From the housing fund in the communal economy improving the organization of effective use, WEB OF SCIENTIST: INTERBATIONAL SCIENTIFIC RESEARCH JOURNAL. Volume 3, Issue 7, July, 2022. DOI: https://doi.org/10.17605/OSF.IO/HJ537

https://wos.academiascience.org/index.php/wos/article/view/2204

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.