CC BY
2УДК 373.31
ЭДЕБИЕТТ1К ОЦУ САБАГЫНДА ДРАМАТИЗАЦИЯ ЭД1С1Н ЦОЛДАНУДЫЦ
ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
САЛГАРАЕВА ГУЛАЙЫМ ИБРАГИМОВНА
^азак улттык кыздар педагогикалык университет^ Бастауыш окытудыц педогогикасы мен эдютемес кафедрасыныц ага окытушысы, п.п. магис^
^азакстан, Алматы
Т¥РЛЫБАЙ ДАРИГА Н¥РБОЛАТЦЫЗЫ, ХАЛИЛУЛЛАЕВА НАРГИЗ,
ТУРАБЕК ГУЛНАЗ
6В01301-Бастауышта окыту педогогикасы мен эдютемес бiлiм беру багдарламасыныц
3-курс студенттерi ^азакстан, Алматы
Аннотация. Мацалада бастауыш сыныпта эдебиеттт оцу сабагында драматизация эдшн цолданудыц ерекшел1ктер1 жан-жацты талданады. Драматизация - балалардыц эдеби шыгармаларды терец тYciнуiне, эмоциялыц цабылдауын арттыруга, шыгармашылыц цабшеттерт дамытуга арналган тиiмдi эдю. Мацалада сабацтыц цурылымы, драматизацияныц артыцшылыцтары, практикалыц мысалдар жэне оны уйымдастыру эдicтерi царастырылады. Оцушылардыц шыгарма мазмунын сахнада кврcетуi, командалыц жумыс жэне креативтiлiктi дамыту арцылы олардыц жеке тулгалыц жэне элеуметтж дагдыларын жетiлдiруге мYмкiндiк бередi. Нэтижестде, драматизация эдш балалардыц эдебиетке деген цызыгушылыгын арттырып, сыни ойлау мен коммуникация дагдыларын ныгайтады. Бул тэсш бшм беру процестде шыгармашылыц пен тиiмдi оцытудыц мацызды цуралдарыныц бiрi болып табылады.
Клт свздер: драматизация, драма, эдебиеттт оцу, рефлексия, рвлдт ойындар.
^аз1рп кезде бшм беру жYЙесiнде шыгармашылык жэне сын тургысынан ойлай бшетш, заманауи когам талаптарына сэйкес белсендi азаматтарды тэрбиелеу басты мшдетке айналды. Бул мшдет ^азакстан Республикасыныц «Бшм туралы» зацында, сондай-ак ^азакстан Республикасыныц орта бшм мазмунын жацарту багдарламасында кершю тапкан. Осы кужаттарга сэйкес, окушылардыц ойлау кабшетш, шыгармашылык дагдыларын дамыту мацызды екенш керсетедi [1]. Бiлiм беру жYЙесiнде окушылардыц сыни ойлауын дамыту, олардыц шыгармашылык кабшеттерш жетiлдiруде драматизация эдiсiн колдану осы талаптарга жауап беретш тиiмдi куралдардыц бiрi ретшде танылуда. Соныц iшiнде бастауыш сынып сабактарында драматизация эдiсiн колдану окушылардыц пэнге деген кызыгушылыгын арттырып, эдеби шыгарманы терец тYсiнуге жэне керкемдш-эстетикалык кабылдауына мYмкiндiк бередi. Эсiресе, эдебиетлк оку сиякты улттык кундылыктарды дэрштейтш пэндерде драматизация аркылы окушылар улттык мураны, салт-дэстYPдi, кейiпкерлердiц жан дYниесiн сезiнуге жакындайды.
Мэселемiзге байланысты галымдардыц зерттеулерiне токталар болсак, американдык галым-педагог Джон Дьюидiц ецбектерi окытудыц белсендi эдiстерiн колданудыц мацыздылыгын керсетедi. Дьюи бшм алушылардыц оку процесiне белсендi катысуы аркылы олардыц танымдык дагдылары мен шыгармашылык кабiлеттерiнiц дамитынын атап етедi [2]. Сонымен катар, ресейлш галым Л.С. Выготскийдiц «Жакын арадагы даму аймагы» теориясы да драматизацияныц тшмдшгш колдайды. Л.С. Выготскийдiц пшршше, баланыц танымдык дамуы оныц элеуметпк ортамен езара эрекетi аркылы жYзеге асады. Драматизация аркылы окушылар шыгарманы бiрге сахналап, бiр-бiрiмен байланыс орнатып, ойларын жеткiзудi Yйренедi, бул олардыц элеуметпк дагдыларын дамытуга мYмкiндiк бередi [3].
Д. Ыскакулы ез зерттеулершде казак агартушылары АДунанбаев пен А.Байтурсыновтыц ецбектерше талдау жасап, олардьщ казак эдебиетiне деген ерекше ьщыласы мен кезкарасына мэн бердi. Галым А.Байтурсыновтыц эдебиет аркылы рухани кундылыктарды дэрiптеу жэне окушылардыц улттык мураларды тануына Yлес косу секiлдi максаттарды драматизация эдiсi аркылы жYзеге асыруды усынгандыгын айтады [4].
Эдебиеттiк оку сабагында драматизация эдiсiн пайдалану окушыныц сабакка деген кызыгушылыгын арттыруда мацызды рел аткарады, сондай-ак бул эдютщ темендегiдей артыкшылыктары бар:
- бгргншгден, бул эдю окушыларга шыгарманы терещрек тYсiнуге кемектеседi. Мысалы, олар кешпкерлердщ сездерiн ездерi релде отырып айту аркылы, оныц психологиялык жай-^шн, жан тебiренiстерiн сезiнуге мYмкiндiк алады.
- екгншгден, драматизация эдiсi окушылардыц тшдш жэне коммуникативтiк дагдыларын дамытуга кемектеседi, себебi олар езара эрекеттесш, релдерге белiнiп, карым-катынас орнатады.
- Yшiншiден, драматизация эдiсi - окушылардыц шыгармашылык кабiлеттерiн ашуга жэне ез ойын еркiн жеткiзуге Yйрететiн тиiмдi курал. Бул эсiресе ез пшрш айтуда киналатын, уяц мiнездi окушылар Yшiн ете пайдалы.
Драматизация - окушылардыц эдеби шыгармаларды терец тYсiнуiн, эмоционалдык кабылдауын арттырудыц тиiмдi тэсш. Бастауыш сыныптагы эдебиеттiк оку сабагында драматизация эдiсiн колдану окушылардыц эдеби шыгармаларды терещрек тYсiнiп, олардыц шыгармашылык элеуетш арттырудыц тиiмдi тэсiлi. Бул эдю балаларга кейiпкерлердiц релiн сомдау аркылы окигаларды «емiр CYPУ», ез ойын еркш жеткiзу жэне тшдш кабiлеттерiн дамытуга мYмкiндiк бередi [3]. Драматизация тек бшм беру процесш жандандырып кана коймай, балалардыц тулгалык жэне элеуметтiк дагдыларын да калыптастырады.
Драматизация эдiсiн колдану барысында окушыныц жан жакты даму багдалары калыптасады:
Ец алдымен, драматизация окушылардыц киялы мен шыгармашылык ойлауын дамытады. Сабак барысында олар эдеби шыгармадагы кешпкерлердщ релш сомдай отырып, ездерiнiц эмоционалдык жэне шыгармашылык элеуетш ашады. Бул эдю аркылы окушылар тек мэтш мазмунын кабылдап кана коймай, оны ездiгiнен талдап, шыгармашылык тYPде жетюзедь Келесi, драматизация эдiсi эдеби мэтiндi терец тYсiнуге ыкпал етедi. Окушылар кешпкерлердщ эрекеттерi мен мшез-кулкын сомдаганда, мэтiндi оки отыра окиганы елестетш, мэтiндi одан-эрi толык тYсiнуге ыкпал жасайды. Бул, эсiресе, окигалардыц дамуын, кейiпкерлер арасындагы карым-катынасты жаксырак тусшуге кемектеседi. Сонымен катар, коммуникативтiк дагдылардыцда дамуына эсер етедi. Драматизация барысында окушылар езара эрекеттесш, пшр алмасуды, топпен жумыс iстеудi Yйренедi. Олар сахналык койылымдарды орындау аркылы бiр-бiрiмен еркiн сейлесудi жэне ез ойларын накты жеткiзудi Yйренедi. Бул эдю окушылардыц сейлеу мэдениетш, тiлдiк корын байытып, карым-катынас дагдыларын жетiлдiредi.
Драматизация эдiсiн колдану мынадай ерекшелiктерге сэйкес жYзеге асады.
Мэтiндi тацдау:
Драматизация эдiсiн колдану Yшiн эдеби мэтшнщ мазмуны окушылардыц жас ерекшелiктерiне жэне бшм децгешне сай болуы керек. Мэтшнщ ^рделшп мен келемi балалардыц кабылдау мYмкiндiгiне сэйкес келуi мацызды.
Сабакты уйымдастыру:
Драматизация эдiсiн тиiмдi колдану Yшiн сабакты дурыс жоспарлау кажет. Сабактыц бiрiншi кезецiнде окушылар мэтiндi талдайды, кейiпкерлердi жэне олардыц эрекеттерiн тусшедь Кейiннен олар релдерге белiнiп, окиганы сахналайды. Бул окушыларга мэтiн мазмунын ездерi аркылы еткiзiп, оны баскаша кырынан сезiнуге мYмкiндiк бередi.
Топтык жумыс:
Драматизация эдiсi топтык жумыска непзделгендштен, муFалiм окушыларды бiрнеше шагын TonTapFa бeлiп, оларFа эртYрлi рeлдердi орындауды тапсыруы тиiс [5]. Бул окушылардыц 6ip-6ipiMeH ынтымактаса жумыс ютеуш камтамасыз етедi жэне ужымдык жауапкершiлiктi дамытады.
МуFалiм - бшм беру процесшщ Heri3ri тулFасы, ол тек акпарат берушi Fана емес, сонымен катар окушыларды рухани жэне интеллектуалдык турFыдан дамытушы, баFыттаушы релш аткарады. МуFалiмнiц сабак барысындаFы мацызы ете зор. Ол окушылардыц тек бшм алуына Fана емес, олардыц жеке ту^а ретiнде дамуына да ыкпал етедь МуFалiмнiц кэсiбилiгi, адамгершшк касиеттерi жэне шыFармашылык кезкарасы эрбiр окушыныц болашакта табысты, бiлiмдi жэне жан-жакты тулFа болып калыптасуына непз болады.
Сондыктан муFалiмнiц сабак ету барысында драматизация эдiсiн колдана отыра кэсiби мiндеттерiн орындай алуына кол жетюзу Yшiн мынадай устанымдарFа назар аударуы кажет:
• МуFалiмнiц колдауы:
Окушылардыц драматизация барысында eзiн еркш сезiнуi Yшiн муFалiм олардыц шыгармашылык эрекеттерiн колдауы керек. Окушылардыц сахналык эрекеттерi мен пiкiрлерiн баFалау кезшде оларды ынталандырып, позитивтi пiкiр бiлдiру мацызды.
• Рeлдердi эдiл белу:
Сабакта эрбiр окушыныц белсендi катысуы Yшiн рeлдердi эдiл бeлiп, эр окушыныц ез мYмкiндiгiне сэйкес рeлдi орындауына жаFдай жасау кажет. Бул эдю барлык окушыFа eзiн керсетуге мYмкiндiк бередi.
• Кeрнекiлiк куралдарды пайдалану:
Окушылардыц кызыFушылыFын арттыру Yшiн кeрнекiлiк куралдарды пайдалану тиiмдi. Кешпкерлердщ костюмдерi мен сахналык жабдыктар окушылардыц сабакка деген KызыFушылыFын арттырып, шыгармашылык YДерiстi жандандырады.
МуFалiмнiц окушыларFа колдау кeрсетуi олардыц шыFармашылык жэне жеке кабшеттерш дамытуFа оц ыкпал етедь Драматизация барысында окушылар eздерiн кешпкерлердщ орнына койып, олардыц мiнез-кулкын, шю сезiмдерiн жеткiзуге тырысады. Мундай жаFдайда муFалiмнiц максаты - олардыц бастамаларын колдау, шыFармашылык эрекеттерiн ынталандыру. Егер муFалiм окушылардыц сахналык эрекеттерiне жэне птрлерше жаFымды пiкiр бiлдiрсе, бул олардыц ез-езше деген сенiмдiлiгiн арттырып, окушыларды алFа умтылдырады. Сонымен катар, муFалiмнiц ынталандыруы окушылардыц еркiн ойлануына, ез идеяларын ашык айтуына мYмкiндiк бередi, бул олардыц шыFармашылык кабшеттерш дамытудыц бiрегей куралы саналады.
Драматизация кезшде эр окушыныц белсендi катысуы Yшiн рeлдердi эдiл бeлiп, эркайсысына ез мYмкiндiгiне сай мiндеттер жYктеу кажет. Бул эдiс барлык окушы^а eзiн керсетуге мYмкiндiк бередi жэне олардыц барлы^ы сабакта белсендi рел аткаруFа талпынады. МуFалiм эрбiр окушыныц жеке кабшеттерш, мшез ерекшелiктерiн ескерш, олардыц барынша eздерiн жайлы сезшетш рeлдердi усынса, сабак тиiмдi етедь Рeлдердi эдiл белу - эаресе, окушылардыц арасында ынтымактастык орнатуFа, топтык жумыс даFдыларын калыптастыруFа септiгiн тигiзедi [6]. Эдiл бeлiнген релдер эр окушыныц сахналык эрекетке KызыFушылыFын оятып, eзiндiк мYмкiндiктерiн кeрсетуiне мYмкiндiк беред^ бул олардыц eзiне деген сешмш арттырады.
Драматизация барысында окушылардыц сабакка кызыFушылыFын арттыру Yшiн кeрнекiлiк куралдарды, соныц iшiнде костюмдер мен сахналык жабдыктарды пайдалану - ете тиiмдi тэсiл. Эдебиеттiк оку сабаFында колданылатын кeрнекiлiк куралдар кейiпкерлердiц образына шынайылык бередi, бул окушыларды сабакка белсендi тYрде араластырып, шыFармашылык YДерiстi жандандырады [7]. Мысалы, белгiлi бiр кешпкердщ киiмiн кию немесе сахналык жабдыктарды колдану окушылардыц эдебиетке деген кызыFушылыFын оятып, оларды осы шыгармашылык YДерiске толыкканды косады. Мундай куралдар керкем шы^арманыц эстетикалык маFынасын тYсiнуге, окушылардыц эмоционалды кабылдауына эсер етедi.
Бастауыш сыныпта эдебиетлк оку сабагында коланылатын драматизация эдютерш пайдаланудыц бiрнеше мысалдарын карастырайык:
№ Драматизация эдiстерi Максаты Мысалы
1 Релдш ойындар Окушылардыц кейiпкерлердiц орнына енш, олардыц сезiмдерi мен ойларын тусшуше кeмектеседi «Шал мен бала» ертепсшде эр окушы бiр кейiпкердi ойнап, олардыц мiнезiн керсетедi.
2 Сахналык койылым Эдеби шыгармаларды сахнада керсету аркылы окушылардыц шыгармашылык кабiлеттерiн дамытады «Макта кыз бен мысык» ертегiсiн сахнада койып, кейiпкерлердiц эрекеттерiн керсету.
3 Импровизация Окушыларга еркiн тYPде белгiлi окиганы езгертпей, ез калауынша сахналату «ТYлкi мен каскыр» ертегiсiнде эр окушыга еркiн диалог пен эрекет жасау усынылады.
4 Кейiпкерлердiц мшезш зерттеу Кешпкерлердщ мшезш, сезiмдерiн зерттеу аркылы окушыларды сыни тургыда ойлауга Yйретедi «^арлыгаш пен дэут> ертегiсiндегi кейiпкерлердi талдайды, олардыц эрекеттерiн талкылайды
5 Интерактивл диалог Диалог куру аркылы окушыларды белсендi тыцдауга жэне ез пiкiрлерiн бiлдiруге Yйретедi МуFалiм бiр кейiпкер релiн алады, окушылар екiншi кейiпкермен диалог курайды.
6 Пiкiрталас аркылы драматизация Окушылардыц ез кезкарастарын бiлдiрiп, кейiпкерлердiц шешiмдерiн тYсiнуге ьщпал етедi «Алдар кесе мен бай» ертепсш окып, окушылар кейiпкерлердiц эрекеттерiн талкылап, шешiмiн аныктайды
Кестеде драматизация эдiстерiне мысал келлре отыра эдебиеттiк оку сабагында окушылардыц керкем шыгарманы терец тYсiнiп, мэтiндi талдау кабшеттерш дамытуга арналган максаттар керсетiлген. Бул эдiстер аркылы олар окигаларды ез киялдарында елестетiп, кешпкерлердщ iс-эрекетiн жете тYсiнiп, талдай алады.
^орытындылай келе, бастауыш сыныпта эдебиетлк оку сабагында драматизация эдiсiн колдану окушылардыц шыгармашылык кабшеттерш, эмоционалдык интеллектш дамытуга септiгiн тигiзедi. Окушылар эдебиетл тек оку емес, оны сезшу, тYсiну, сахнада емiрге енгiзу аркылы ездершщ тулгалык дамуына Yлес косады. Драматизация эдiсi аркылы балалардыц сабакка деген кызыгушылыгы артады, олар эдебиетл терешрек танып, шыгармашылыкпен жумыс ютейтш болады. Сондыктан, бул эдiстi сабактарда белсендi тYPде колдану - бшм беру жYЙесiнiц мацызды аспектiсi болып табылады. Бул эдiс балалардыц езшдш пiкiрiн бiлдiруiне, топпен жумыс ютеуше жэне тiлдiк кабiлеттерiн жетiлдiруге Yлкен мYмкiндiк бередi. Окушылардыц оку процесше кызыгушылыгын арттырып, олардыц оку мотивациясын жогарылатады. Сонымен катар, бул эдю окушылардыц сыни тургыдан ойлау кабшетш калыптастырады. Эдеби шыгармалардагы окигалар мен кешпкерлердщ эрекеттерш талдай отырып, олар дурыс шешiм кабылдауды, моральдык кундылыктарды ажыратуды, эр тYрлi кезкарасты талдауды Yйренедi. Сыныптагы талкылау жэне пшрталас кезiнде окушылар ез пiкiрiн бiлдiру аркылы езiндiк ой-пiкiрiн калыптастырады. Дурыс колданылган жагдайда
драматизация эдiсi - окушылардыц жан-жакты дамуына Yлкен ыкпал ететiн тиiмдi
педагогикалык курал.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. ^азакстан Республикасыныц 2007 жылгы 27 шшдедеп № 319 Зацы.
2. Гуреева А.В. Критический анализ прагматистской эстетики Джона Дьюи-Москва:ММУ,1972.-16 б
3. Выготский Л.С. Воображение и творчество в детском возрасте: психологический очерк.— 3 -е изд.—Москва:Просвещение,1991.—93 с
4. Ыскакулы Д. Эдебиет алыптары. - Астана: Фолиант, 2004. - 304 б
5. Балаубаева, С. Тшдш дагдыларды дамытуда драматизация эдiсiнiц тшмдшг! Бiлiм берудегi инновациялар-2, 2017. 45-50б.
6. ^ожамкулов, С. Топтык жумыс аркылы окушылардыц шыгармашылык кабшеттерш дамыту. Бшм берудеп жаца эдiстер-4,2015. (30-35б.).
7. Колесова О.В., Тивикова С.К., Зимина О.А. - Школьные технологии, 2019 - cyberleninka.ru https://cyberleninka.ru/article/n/dramatizatsiya-kak-sredstvo-formirovaniya-funktsionalnoy-chitatelskoy-gramotnosti-mladshih-shkolnikov
