CC BY
3УДК 373.31
БАСТАУЫШ СЫНЫП ОЦУШЫЛАРЫНЫЦ КЭШБАСШЫЛЬЩ ЦАСИЕТТЕР1Н ТОПТЫЦ Ж¥МЫС АРЦЫЛЫ ДАМЫТУ
САЛГАРАЕВА ГУЛАЙЫМ ИБРАГИМОВНА
^азак улттык кыздар педагогикалык университетi, Бастауышта окыту педагогикасы мен эдютемеа кафедрасыныц ага окытушысы, педагогика жэне психология магистрi,
Алматы к., ^азакстан
АМАН ГАЙНИ, АМАНГАЗЫ АЙГАНЫМ, АСЫЛБЕК АРАЙЛЫМ
^азак улттык кыздар педагогикалык университетi 6В01301-«Бастауышта окыту педагогикасы мен эдютемеа» мамандыгынын 3-курс студенттерi
Алматы к., ^азакстан
Ацдатпа: Мацалада бастауыш сынып оцушыларыныц квшбасшылыц цасиеттерт топтыц жумыстар арцылы дамыту мэселес царастырылады. Квшбасшылыц цабшеттер оцушылардыц жеке дамуы мен элеуметтж дагдыларын цалыптастыруда мацызды рвл атцаратыны атап втшед1. Мацалада топтыц жумыстардыц оцушыларды жауапкершшкке, ынтымацтастыцца, вз ойларын ерк1н жетюзуге Yйрететiндiгi талданады. Авторлар топтыц жумыс барысында балалардыц квшбасшылыц цабшеттертщ ашылуына жэне дамуына ыцпал ететт эдттемелж тэсiлдердi усынады.
Клт свздер: квшбасшылыц цасиеттер, бастауыш сынып оцушылары, топтыц жумыс, элеуметтт дагдылар, жауапкершшк, ынтымацтастыц, тулгалыц даму, педагогикалыц эдктер, бшм беру.
Аннотация: В статье рассматривается проблема развития лидерских качеств младших школьников через групповую работу. Отмечается, что лидерские качества играют важную роль в формировании личностного развития и социальных навыков учащихся. В статье анализируется важность групповых работ, то, как они учат учащихся ответственности, сотрудничеству, свободному изложению своих мыслей. Авторы предлагают методические подходы, способствующие раскрытию и развитию лидерских способностей детей в ходе групповой работы.
Ключевые слова: лидерские качества, учащиеся начальных классов, командная работа, социальные навыки, ответственность, сотрудничество, личностное развитие, педагогические методы, образование.
^аз1рп жаhандану дэуiрiнде тулганыц кешбасшылык кабiлеттерi оныц жеке eмiрде де, кэаби салада да табысты болуына тшелей эсер етедь
Кешбасшылык касиет адамныц езше деген сешмш арттырып, шю элеуетш толык ашуга мYмкiндiк береди Кешбасшылык касиет бар адамдар киын жагдайларда жылдам эрi тиiмдi шешiм кабылдай алады. Олар мэселеш жан-жакты талдап, шыгармашылык шешiмдердi табуга кабшетп. Кешбасшылар когамда позитивт eзгерiстер жасауга талпынады, адамдарга Yлгi болып, баскаларга кeмектесудi максат етедь
^азакстанда топтык жумыс пен кешбасшылыкты дамытуга катысты мацызды нормативтiк кужаттар жалпы бiлiм беру жYЙесiне катысты стандарттарда, бiлiм беру багдарламаларында жэне педагогикалык эдютемелш нускаулыктарда карастырылады. «^азакстан Республикасыныц Бiлiм туралы» Зацы ^азакстандагы бiлiм беру саласыныц негiзгi принциптерi мен мiндеттерiн аныктайды. Окушыларды патриоттыкка, езара тYсiнiстiкке, ынтымактастыкка тэрбиелеу, сондай-ак эрбiр окушыныц жеке кабiлеттерiн ашуга жагдай жасау карастырылган. Мунда окушыларды ужымдык жумыс пен кешбасшылык дагдыларын дамыту мiндеттеледi [1].
^азакстан Республикасында орта бшм берудщ мемлекеттiк жалпыга мшдетп стандарты (МЖМБС) окушылардыц жеке тулгалык касиеттерiн калыптастыруды, оныц iшiнде кешбасшылык, eзiн-eзi дамыту жэне ынтымактастык кабшеттерш дамытуга багытталган [2].
Сондыктан мектеп кабыргасында, эсiресе, бастауыш сыныпта окушылардыц кешбасшылы; касиеттерiн дамыту мацызды болып табылады. Бул кезецде окушылардыц мшез-кулкы калыптасып, eздерiне сенiмдiлiк, жауапкершiлiк, карым-катынас дагдылары дамиды, сондыктан дэл осы жастан бастап олардыц бойында кешбасшылык касиеттердi тэрбиелеу кажет. Бастауыш сынып окушылары Yшiн кешбасшылык - тек жеке кабiлеттердi керсету гана емес, сондай-ак ужымдык жумыс барысында баскалармен тиiмдi карым-катынас орната бiлу, бiрге жумыс жасау жэне ортак максаттарга жетуге умтылу. Кешбасшылыкты калыптастыру барысында окушылар жауапкершiлiк, eздiгiнен шешiм кабылдау, езгелерге колдау керсету, командада жумыс ютеу секiлдi мацызды касиеттердi мецгередь Бул касиеттер баланыц тулгалык дамуына ыкпал етiп, оныц элеуметтiк дагдыларын ныгайтады, эрi болашакта бэсекеге кабшетп тулга ретiнде калыптасуына жагдай жасайды. Зерттеулер мен тэжiрибелер керсеткендей, топтык жумыс - кешбасшылык дагдыларды дамытуда ец тиiмдi эдiстердiц бiрi болып саналады. Топтык жумыс аркылы балалар ездершщ жеке кабiлеттерiн керсетуге, езгелермен бiрлесiп, ез ойларын ортага салуга Yйренедi. Мундай жумыс тYрлерi балаларды бiр максатка жумылып жумыс ютеуге, киындыктарды бiрге шешуге, топ шшде белсендiлiгiн арттыруга мYмкiндiк бередi. Сондай-ак, топтык жумыс барысында кешбасшылыкпен коса эрбiр бала белгiлi бiр мiндеттердi орындауга жауапты болып, уйымшылдык, байланыс орнату, ынтымактастык пен сенiм калыптастыру дагдыларын мецгередь
Чемерс М. «Кешбасшылык касиеттер-бYгiнгi кYнi жеке тулганыц элеуетш ашу мен дамытудыц негiзгi непздершщ бiрi. "Кешбасшылык-бул кешбасшы максатка жету Yшiн когамныц баска мYшелерiнен колдау алатын элеуметтiк ыкпал ету процеа", - деп тYсiндiредi [3]. Ф. Вудстыц кешбасшылык сапалар теориясында «Кешбасшыны iзбасарлардан ерекшелейтiн дарындылык тэн, ал кешбасшыны аныктайтын касиеттердi жYЙелеуге болады» деп жазылган. М. Вебер: «Тиiмдi кешбасшы болу Yшiн ец бастысы харизма болуы тиiс, ол топты баскару кезiнде кешбасшыга кажет непзп касиеттердi ашады» [4]. Осы галымдардыц пiкiрiн талдай келе, кешбасшылык адамдарды ортак максатка жетелейдi, ез идеялары мен эрекеттерi аркылы езгелерге ыкпал ету кабшет деп тужырымдай аламыз. Кешбасшы болу Yшiн адамныц бойында жауапкершшк, уйымшылдык, ынтымактастык, бастамашылдык сиякты касиеттер болуы керек. Бул касиеттер адамга топ iшiнде беделге ие болуга, езгелермен тиiмдi карым-катынас орнатуга жэне киындыктарды бiрге ецсеруге мYмкiндiк бередi. Бастауыш сынып окушылары Yшiн кешбасшылык касиеттерiн калыптастыру олардыц элеуметпк дагдыларын дамытуга жэне eз-eзiне деген сешмдшгш арттыруга кeмектеседi.
Кешбасшылык касиеттершщ тYрлерi:
1. Коммуникативтiлiк - кешбасшы болу Yшiн окушы ез ойын ашык эрi тYсiнiктi тYPде жетюзе алуы кажет. Коммуникативтiлiк аркылы балалар ез пшрш ортага салып, баскаларды тыцдауга жэне олардыц ойларына курмет керсетуге дагдыланады.
2. Шешiм кабылдау кабшет - кешбасшылыктыц мацызды кыры - киын жагдайларда шешiм кабылдай бiлу. Бул касиет балаларга тYрлi мэселелердi шешу кезiнде дурыс шешiм табуга, сондай-ак ез шешiмдерiн жауапкершшкпен кабылдауга мYмкiндiк бередi.
3. Командалык жумыс - кешбасшы езге адамдармен тыгыз байланыста жумыс iстей бiлуi тиiс. Командалык жумыс касиетi балаларды бiрiгiп эрекет етуге, баскалардыц пшрш курметтеуге жэне бiрге максатка жетуге Yйретедi.
4. Табандылык - кешбасшылык Yшiн кажет касиеттердiц бiрi - табандылык. Табандылык аркылы бала койган максатына жету жолында шыдамдылык танытып, кездескен киындыктарга мойымай, ез жумысын соцына дейiн жеткiзе алады.
5. Мэселелердi шеше бшу - кешбасшы эр тYрлi мэселелердi шеше алатын кабшетке ие болуы кажет. Бул касиет балаларды кездескен киындыктарды жецуге, оларды тиiмдi шешуге жэне нэтижеге жетуге багыттайды.
Жалпы топтык жумыс - окушылардыц бiрлесiп жумыс жасауын, акпарат алмасуын жэне 6ïp максатка умтылуын бiлдiредi. Топта жумыс iстегенде, эрбiр окушы ез пiкiрiн ортага салып, бiрлескен шешiмдер кабылдайды. Топтык жумыс окушылардыц арасында ынтымактастыкты, жауапкершiлiктi жэне езара тYсiнiстiктi арттыруга мYмкiндiк бередi. Ол жеке тулганыц дамуына, элеуметтiк дагдылардыц калыптасуына, сондай-ак окушылардыц шыгармашылык кабшеттершщ ашылуына ыкпал етедi. Ендiгi кезекте топтык жумыс формалары мен эдютерш талдап етейiк. Топтык жумыстыц эртYрлi формалары мен эдiстерi бар, оларды сабакта пайдалану окушылардыц кызыгушылыгын арттырып, олардыц белсендiлiгiн камтамасыз етедi. Топтык жумыстыц кейбiр формалары мыналарды камтиды:
1. Шагын топтарда жумыс - окушылар кiшкентай топтарга белiнiп, арнайы тапсырмаларды орындап, нэтижелерiн белiседi. Бул форма эрбiр окушыныц ез пшрш айтуына жэне тапсырманы орындауга белсендi катысуына мYмкiндiк бередi.
2. Рвлдгк ойындар - окушылар белгш бiр релдердi алып, жагдайларды модельдеу аркылы езара карым-катынас жасауды Yйренедi. Релдш ойындар кешбасшылык дагдыларын дамытуга жэне балалардыц креативтiлiгiн арттыруга ыкпал етедь
3. Топтыц зерттеулер - окушылар бiр такырыпты зерттеу барысында акпарат жинап, оны топ iшiнде талкылайды. Зерттеу барысында балалар ез идеяларын бiлдiрiп, ортак нэтижеге жетуге умтылады.
4. Кейс-стадилер - накты жагдайларды талдау аркылы окушылар мэселеш шешу жолдарын iздейдi. Бул форма шешiм кабылдау кабiлетiн дамытуга кемектеседь
Топтык жумыс тиiмдi болу Yшiн, оны сабак барысында дурыс уйымдастыру кажет. Окушыларды топка белу, тапсырмаларды белу, уакытты жоспарлау - осыныц бэрi топтык жумыстыц тшмдшпн арттыруга кемектеседi.
Топ куру - окушыларды топка белгенде, олардыц эр тYрлi кабiлеттерi мен дагдыларын ескерген жен. Бул эрбiр топтыц ^шт жактарын пайдаланып, бiрлескен жумыстарды тиiмдi жYргiзуге мYмкiндiк бередi. Тапсырмаларды белу - тапсырмаларды белш бергенде, эр окушыныц релi аныкталуы тиiс. Бул окушылардыц жауапкершшгш арттырып, ез мшдеттерш орындауга деген ынтасын кYшейтедi. Уакытты жоспарлау - топтык жумыс барысында уакытты дурыс жоспарлау ете мацызды. Окушыларга белгш уакыт шшде тапсырмаларды орындау мiндетi койылганы жен, бул олардыц уакытты тиiмдi пайдалануга Yйретедi. Топтык жумыс жэне кешбасшылык касиеттерш дамыту мэселелерi бiлiм беру саласында кептеген галымдардыц зерттеу нысанына айналган. Бул салада халыкаралык жэне отандык галымдардыц ецбектерi ерекше назар аударуга турарлык. Олардыц зерттеулерi бiлiм беру процесшде топтык жумыс формаларын тиiмдi пайдалану, окушылардыц кешбасшылык дагдыларын калыптастыру мен элеуметпк дагдыларын дамытуга багытталган. Осы орайда Американдык философ Джон Дьюидщ аталган мэселеге катысты кезкарасын айтып кетсек. Дьюи бiлiм берудi демократиялык процесс ретiнде карастырады. Оныц ецбектерi бойынша, топтык жумыс окушылардыц бiр-бiрiмен карым-катынас жасауына, ез идеяларын бiлдiруге жэне эртYрлi пiкiрлердi талкылауга мYмкiндiк бередi. Дьюи «бшм - бул тэж1рибе аркылы алынган процесс» деген тужырымдаманы усына отырып, топтык жумыс аркылы оку нэтижелершщ жаксаратынын атап еткен [5]. Сондай-ак Роберт К. Гринли - топтык жумыстыц кешбасшылык дагдыларын дамытудагы мацыздылыгын зерттеген. Гринлидiц жумыстары бойынша, кешбасшылык касиеттерi топтык жумыс барысында калыптасады, себебi балалар эртYрлi релдер мен жауапкершiлiктердi езiне алуга мYмкiндiк алады. Оныц «Кешбасшылыктыц негiзгi принциптерЬ» атты ецбегшде топтык жумыстыц кешбасшылыкка эсерi жан-жакты талданады [6].
Отандык галымдардыц зерттеулерше келетiн болсак Т. Тэжiбаев - ез зерттеулершде окушылардыц кешбасшылык касиеттерш дамытуда топтык жумыстыц релiн атап етедь
Тэжiбаевтьщ ецбектершде топтык жумыс барысында оцушылардыц жауапкершшп, ынтымактастык жэне б1рлескен шеш1м кабылдау дагдыларыныц калыптасуына ерекше кещл белшген. Ол «Бшм беру жYЙесiндегi инновациялык эдютер» атты ецбепнде топтык жумыс формалары мен эдiстерiнiц тиiмдiлiгiн гылыми тургыдан негiздеген [7]. Ал С. Аманжолова кешбасшылык пен топтык жумыс мэселелерiн зерттеген педагог. Оныц зерттеулерi бойынша, мектепте топтык жумыстарды уйымдастыру окушылардыц кешбасшылык дагдыларын дамытуда тиiмдi эдiс болып табылады. С. Аманжолованыц «Топтык жумыстар аркылы окушылардыц кешбасшылык кабшеттерш дамыту» атты макаласында практикалык тэжiрибелер мен мысалдар келтiрiлген, бул да топтык жумыстыц нэтижелiлiгiн керсетедi [8]. Окушылардыц кешбасшылык касиеттерiн дамыту Yшiн топтык жумысты уйымдастыру ете тиiмдi болып табылады. Бул эдю балалардыц езара ынтымактастыгын, жауапкершiлiгiн жэне птр алмасу дагдыларын дамытуга кемектеседь Шетелдiк жэне отандык галымдардыц зерттеулерi бул мэселенiц мацыздылыгын дэлелдейдi, ейткеш олар бiлiм беру процесiнде топтык жумыс формаларын колданудыц тиiмдiлiгi мен кажеттшпн керсетедi. Окушыларды ынтымактастыкка, жауапкершшкке жэне кешбасшылыкка тэрбиелеу - к^рп заманныц талабына сэйкес келетiн бшм беру парадигмасыныц негiзi. Кешбасшылык касиеттерш дамыту максатында еткiзiлген сабактар мен жобалар, сондай-ак окушылардыц кешбасшылык кабшеттерш дамытуга арналган практикалык тапсырмалар - бшм беру процесшщ мацызды элементтерь Ендiгi кезекте мектепте жYргiзiлетiн тэж1рибелер мен мысалдар аркылы топтык жумыс пен кешбасшылыкты дамыту механизмдерiн карастырып етсек. Кешбасшылык касиеттерiн дамыту максатында етюзшетш сабактар мен эдiстердi темендеп кестеден карауга болады:
№ Кешбасшылык касиеттердi дамытуга эсер ететш жумыстар Эдютер мен тапсырмалар Эдiстердi журпзу сипаттамасы Мысалы
Квшбасшылыц цасиеттерт дамыту мацсатында втк1з1лет1н сабацтар мен эд1стер: "Команда курамыз" эдiсi: Бул жоба аясында окушыларга топтык жумыс дагдыларын дамыту ушш эр тYрлi тапсырмалар берiледi. Окушылар eздерiне релдер мен мiндеттердi белш, командалык жобаны орындау барысында кешбасшылык дагдыларын колданады. Мысалы, бiр топ ездерiне арналган плакат жасап, оныц такырыбы бойынша зерттеу жYргiзедi. Топ мYшелерi арасында пiкiрталас жYрiп, эрбiр окушы ез кезкарасын бiлдiредi, бул олардыц коммуникация дагдыларын ныгайтуга кемектеседь
"Дебат" эдiсi Бул сабакта окушылар кешбасшылык рeлдердi кабылдауга, ез пiкiрлерiн коргауга жэне командалык жумыста ынтымактастыкка Yйренедi [9]. Дебат барысында балалар бiр-бiрiнiц пiкiрлерiн Окушылар белгiлi бiр такырып бойынша (мысалы, экология, денсаулык сактау) дебаттарга катысып, ею тYрлi пiкiр бойынша ез аргументтерiн коргайды.
тыцдап, карсы пiкiрлерге жауап берудi Yйренедi.
"Топтык зерттеу" эдiсi Бул процесс окушылардыц кешбасшылык дагдыларын дамытуга, шешiм кабылдауга жэне нэтижелердi дэлелдеуге мYмкiндiк бередi. Окушылар белгiлi бiр гылыми такырып бойынша шагын топтарга белiнiп, зерттеу жумыстарын жYргiзедi. Топтар ездершш зерттеу нэтижелерiн сынып алдында коргайды.
Квшбасшылыц цабшеттерт дамытуга арналган практикалъщ тапсырмалар Релдш ойындар: Оцушылар эртYрлi рвлдер мен кейiпкерлердi ойнау аркылы кешбасшылык дагдыларын дамытуга арналган релдш ойындарга катысады. Бул ойын балалардыц бiрлесiп жумыс iстей бiлуi мен кешбасшылыкты дамытуына ыкпал етедi Мысалы, "Кешбасшы мен команда" ойыны барысында бiр окушы кешбасшы релiн алып, калгандары команда мYшелерi болып, оган кемек керсету аркылы тапсырманы орындау Yшiн бiрiгуi тиiс
"Проблемалар ды шешу" жаттыгулары Окушылар эртYрлi проблемаларды шешу жаттыгуларына катыса отырып, кешбасшылык кабiлеттерiн дамытады. Бул жаттыгу балаларга мэселелердi аныктап, шешiм кабылдауга Yйретедi Мысалы, топтарга "Мектебiмiздiц мэселелерiн шешу" такырыбында сценарий усынылып, олар усыныс жасауы кажет.
Топтык талкылау: Топтык талкылау барысында окушылар кешбасшылык дагдыларын, жауапкершiлiктi жэне езара курметп дамытуда мацызды тэж1рибе алады [10]. Мысалы, окушылар белгiлi бiр такырып бойынша топтык талкылауга катысып, эрбiр окушы ез пiкiрi мен усыныстарын айтуга мYмкiндiк алады.
Кешбасшылык касиеттердi дамытуга багытталган сабактар мен жобалар окушылардыц элеуметпк дагдыларын, коммуникация кабшеттерш жэне бiрлескен жумыс жасау тэж1рибесш калыптастыруга кемектеседi. Топтык жумыс аркылы балалар эр тYрлi идеялармен алмасып, бiрлесiп шешiм кабылдауга, кешбасшылык дагдыларын дамытуга мYмкiндiк алады, осылайша олардыц болашактагы табысты емiрiне непз калайды. Жалпы кешбасшылык касиеттерiн дамытуда тек жYргiзiлiп жаткан эдiс-тэсiлдемелер мен шаралар гана емес,сондай-ак оны багалай алу да мацызды рел аткарады. Олардыц iшiнде критерийлер негiзiнде багалау тэсiлi айрыкша кезге тYседi. Окушылардыц кешбасшылык касиеттерш багалау Yшiн арнайы критерийлер мен керсеткiштер эзiрленедi. Бул критерийлер, мысалы, окушыныц командадагы
рел^ тапсырмаларды орындау кабiлетi, ез пшрш бiлдiру, ынтымактастык децгейi, жауапкершiлiк сиякты аспектiлердi камтиды. МуFалiмдер багалау кезшде осы критерийлердi пайдалана отырып, окушылардыц кешбасшылык дагдыларын накты багалай алады.Топтык жумыстардыц нэтижелерiн багалау Yшiн окушылардыц езара пiкiрлерi мен муFалiмнiц керi байланысы ете мацызды. Окушылар арасында ашык пiкiр алмасу, жеке жэне топтык жетiстiктердi талкылау аркылы балалар ездерш жэне бiр-бiрiн багалай алады. Керi байланыс окушылардыц ез кабшеттерш тYсiнуiне, жетiлдiру жолдарын аныктауга кемектеседь Сондай-ак окушылардыц оку процесшдеп кешбасшылык касиеттерiн дамыту Yшiн бакылау кYнделiктерiн жYргiзу тиiмдi. Бул ^нделштерде окушылар eздерiнiц жетiстiктерi мен кемшшктерш, алган тэжiрибелерiн жэне топтагы ез релдерш жазып отырады. МуFалiмдер бул кYнделiктердi карап, окушылардыц даму динамикасын аныктай алады.
^орытындылай келе, бастауыш сынып окушыларыныц кешбасшылык касиеттерiн дамыту - бшм беру процесiнiц непзп максаттарыныц бiрi екенiн тYсiндiк. Топтык жумыстар аркылы балалар eздерiнiц коммуникативтш дагдыларын, жауапкершiлiгiн жэне ынтымактастык кабшеттерш жетiлдiредi. Кешбасшылык касиеттерiнiц калыптасуы окушылардыц болашактагы табысты eмiрiне ыкпал етш, олардыц элеуметтiк ортада eзiн-eзi баскару, командада жумыс iстей бiлу, проблемаларды шешу жэне ез пiкiрiн бiлдiру дагдыларын дамытуга кeмектеседi. Топтык жумыс окушылардыц шыгармашылык элеуетiн арттырып, олардыц арасындагы езара эрекеттестiктi ныгайтады. Окушылардыц кешбасшылык дагдыларын багалау жэне дамыту максатында, муFалiмдер эр тYрлi эдю-тэсiлдердi колдануы тиiс, бул оларга ез кабiлеттерiн ашуга жэне сенiмдi азаматтар болып калыптасуына мYмкiндiк береди Осылайша, кешбасшылык касиеттердi дамыту - бул тек бшм алудыц бiр бeлiгi емес, сондай-ак жеке тулганыц элеуметтiк eмiрге дайындыгы. Бiлiм беру жYЙесiнде жYргiзiлетiн шаралар мен эдютер балалардыц кешбасшылык дагдыларын калыптастыруда мацызды рел аткарады. Сондыктан, бiлiм беру процесшде кешбасшылыкты дамытуга багытталган жумысты Yздiксiз жYргiзiп отыру кажет деп санаймыз.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР:
1. «^азакстан Республикасыныц Бiлiм туралы» Зацы https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z070000319
2. ^азакстан Республикасында орта бшм берудш мемлекеттiк жалпыга мiндеттi стандарты (МЖМБС) https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1800017669
3. Мартин М. Чемерс (1997). Интегративная теория лидерства https://books.google.com/books/about/An_Integrative_Theory_of_Leadership.html?hl=ru&id= K3ggvgAACAAJ
4. Харизматическое лидерство в социологии М. Вебера https://cyberleninka.rU/article/n/harizmaticheskoe-liderstvo-v-sotsiologii-maksa-vebera
5. Dewey J. (1938). Experience and Education. Kappa Delta Pi.
6. Greenleaf R. K. (1977). Servant Leadership: A Journey into the Nature of Legitimate Power and Greatness. Paulist Press.
7. Тэж1баев Т. Бшм беру жYЙесiндегi инновациялык эдютер. Алматы: Арыс. 2010.
8. Аманжолова С. Топтык жумыстар аркылы окушылардыц кешбасшылык кабшеттерш дамыту. Педагогика гылымдары. 4 (1), 2018. 45-52.
9. Гусев А. Н. Топтык жумыс: оку-тэрбие процесшдеп тиiмдi эдю. Бшм берудеп жаца технологиялар, 2, 2011. 45-50.
10. Рахметова Г. Окушылардыц кешбасшылык касиеттерш дамыту. ^азак тш мен эдебиет^ 3, 2015.67-72.
