CC BY
2БАСТАУЫШ СЫНЫП ОЦУШЫЛАРЫНЬЩ КвШБАСШЫЛЬЩ KACHiriH ТОПТЫЦ Ж¥МЫС ТАР АРЦЫЛЫ ДАМЫТУ
САЛГАРАЕВА ГУЛАЙЫМ ИБРАГИМОВНА
Цазак улттык кыздар педагогикалык университетi, Бастауыш окыту педагоикасы мен эдютемеа кафедрасыныц ага окытушысы, педагогика жэне психология магистрi, Алматы,
Цазакстан
Ш0МБ1Л МАЙРА ГАЛЫМЖАНЦЫЗЫ,
Т¥РСЫНАЛЫ ЖАННА Н¥РГАЛИЦЫЗЫ,
ТЕМ1РХАН АНАРА БЕР1КБАЙЦЫЗЫ
6В01301- Бастауышта окыту педагогикасы мен эдютемес бiлiм беру багдарламасыныц
3-курс студенттерц Алматы, Цазакстан
Аннотация. Бул мацалада бастауыш сынып оцушыларыныц квшбасшылыц дагдыларын топтыц жумыс арцылы дамыту мэселеЫ царастырылды. Мацалада топтыц жумыс эд1стер1, соныц 1ш1нде топтыц птрталастар, семинарлар жэне жобалар сияцты оцыту тэсыдерг талданды.Топтыц жумыс оцушыларга царым-цатынас, командада жумыс 1стеу, мэселелерд1 шешу жэне шеш1м цабылдау цабшеттерт дамытуга ыцпал ететн аныцталган. Мацалада топтыц жумыс нэтижестде квшбасшылыц дагдылардыц цалай цалыптасатыны жэне оларды болашац кэс1би вм1рде цолданудыц мацызы кврсет1лд1. Бул мацала топтыц жумыс эрекеттергнгц бтм берудегг мацыздылыгын айцындайды жэне оны оцыту тэж1рибес1нде цолданудыц тшмдштн кврсетедь
Клт свздер: квшбасшылыц дагдылары, топтыц жумыс эрекеттер1, рвлдж
тагайындау, ынтымацтастыц пен жауапкерш1лж,рефлексия
Кешбасшылык казiргi элемде eмiрлiк мацызды дагды жэне оныц ерте дамуы баланыц жеке жэне элеуметпк есушде шешушi рел аткарады.
Кешбасшылыктыц басты кагидаты — эдшеттшк. Токаев кешбасшыныц ез шешiмдерi мен эрекеттерше толык жауап беруi керек деп есептейдг Ол мемлекетл баскару мен реформаларды жYргiзуде эдiлеттiлiктi бiрiншi орынга кояды. Бул ез кезегiнде когамда тэртiптiлiктi, зац Yстемдiгiн жэне элеуметпк тецдшп камтамасыз етуге багытталган.Цасым-Жомарт Токаевтыц кешбасшылык туралы Yндеулерi мен пiкiрлерi Цазакстанныц даму стратегиясына багыт бередi. Ол мемлекеттщ алдында турган мацызды мiндеттердi шешу Yшiн халыктыц бiрлiгiн, турактылыгын жэне эдiлеттiлiгiн сактай отырып, елдiц iшкi саясатын демократияландыру мен жацгыртуды кездейдi. Бастауыш сынып окушылары жас болса да, iргелi кешбасшылык касиеттердi мецгеруге кабiлеттi. Сыныптагы топтык жумыс осы кабiлеттердi дамыту Yшiн ыцгайлы платформаны камтамасыз етедг Бул макала топтык ю-эрекеттердщ бастауыш сынып окушыларыныц кешбасшылык дагдыларын дамытуга калай кемектесетiнiн зерттеп, ынтымактастыктыц, карым-катынастыц, шешiм кабылдаудыц жэне жауапкершшктщ мацыздылыгына баса назар аударады.
Р. Картрайт бойынша, кешбасшы - бул “адам, тацдалган немесе пайда болган, баскаларды езiнiц санасында айкын аныкталган максаттарга багыттайтын жэне оларды калаган нэтижеге жету Yшiн пайдаланатын адам”[1]. Кешбасшы баскаларды езiнiц керiнiсiнiц б1р белiгi болып табылатын максатты орындауга багыттау немесе баскару жауапкершiлiгiн кетередг Кешбасшылардыц кец аукымды керiнiс, максаттарга деген адалдык, табандылык, тиiмдi коммуникация жэне эмпатия сиякты артыкшылыктары болуы мYмкiн.
Алайда, кешбасшылыктыц аныктамасы накты емес. Р. Стогдилл былай дейдг “Кешбасшылыкты аныктауга тырыскан адамдардыц санына тец кешбасшылыктыц аныктамалары бар”[2]. Кешбасшылыкты аныктаганда, адамдар кебiнесе кешбасшылыкты баскарумен бiрге салыстырады. Олардыц магыналарыныц бiр белiгi сэйкес келгенiмен,
аныктамалары мен релдершдеп айырмашылыктар айкын. Ж. П. Коттер (1991) баскарудыц “^рделшкпен” айналысатындыгын,ал кешбасшылыктыц “езгерюпен” айналысатындыгын мэлiмдейдi. Олар 6ip-6ipiH толыктырады [3].
С. М. Кресс кешбасшылык мшез-кулыкты “багалау жэне дамыту” Yшiн бiлiктiлiк Heri3iH колданады. “Бшктшктер - бул кез келген менеджерлер тобынан жогары eнiмдiлiк алу Yшiн кepсетiлуi тиiс мшез-кулыктар, дагдылар жэне касиеттер” . С. М. Кресс компанияларга менеджерлерден кYтетiн келесi касиеттеpдi тiзiп кepсетедi: “топта жумыс ютеу, коммуникация дагдылары, адамдарды баскару, клиентке багдарлану, нэтижеге багдарлану, мэселенi шешу, жоспарлау жэне уйымдастыру”, сонымен катар “инновация, сырткы нарыкка багдарлану, кешбасшылык жэне стратегиялык ойлау” [4].
А. Сирай-Блатчфорд жэне Л. Манни “Бшм беру кешбасшылыгын ерте жаста тшмдшп” (ELEYS) зеpттеуiнде бiлiм беру кешбасшылыгын тшмдшпн зерттеу Yшiн колданыстагы эдебиеттер мен зеpттеулеpдi карап, тиiмдi жагдайлардыц Yлгiлеpiн талдайды. Содан кейiн олар ELEYS жобасыныц “тиiмдi кешбасшылык тэжipибесiнщ категорияларын” тiзiп кepсетедi, олар кешбасшылыкты даярлауда кунды болып табылады:
• Бipлескен кepiнiстi аныктау жэне тYсiндipу
• Ортак тYсiнiктеp, магыналар мен максаттарды камтамасыз ету
• Нэтижелi коммуникация
• Рефлексияны ынталандыру
• Практиканы бакылау жэне багалау
• Туракты кэсiби дамуга мiндеттеме
• Таралган кешбасшылык
• Оку кауымдастыгы мен командалык мэдениеттi калыптастыру
•Ата-аналар мен когаммен сеpiктестiктi ынталандыру жэне жещлдету
• Кешбасшылык жэне баскару: тепе-тецдшт сактау [5].
Бастауыш мектеп - бул балалардыц ужымдык жумыс пен жауапкершшктщ кундылыгын тYсiне бастайтын калыптастыру кезещ. Осы кезецде кешбасшылык тужырымдамаларын енгiзу олардыц академиялык eмipiне гана емес, сонымен катар олардыц жеке дамуына да ыкпал етедт Кешбасшылык касиетке ие окушы тиiмдi карым-катынас жасауды, мэселелеpдi шешудi жэне шешiм кабылдауды Yйpенедi. Бул eмip бойына кажет мацызды дагдылар болып саналады.
Бастауыш мектепте кешбасшылыкты дамыту мацызды, себебi ол:
Сенiмдiлiктi арттырады: кешбасшылык релдерге ие болган окушылар eзiн-eзi багалай алады. Кешбасшыда болуы керек тагы да баска касиеттер темендеп сызба кepсетiлген:
Топ жетекшiсi
Белсендi
^ызыгушылыгы
жогары
Тиянакты
Кешбасшы
0зiндiк пiкipi
Идея усы
Жауапкершшкп
Алга койган максаты айкын
Достык кемек керсете алатын
Элеуметлк дагдыларды жетiлдiредi: Топтык жумыс окушыларга сынып арасында карым-катынас жасауга мYмкiндiк бередi, олардьщ тулгааралык карым-катынасы мен ынтымактастыгын жаксартады.
Тулгалык касиеттерiн дамытуга ыкпал етедр Кешбасшылык окушыларды ез эрекеттерi мен шешiмдерi Yшiн бастамашылык пен жауапкершшкке шакырады.
Топтык жумыс окушылардыц кешбасшылык касиеттерш тиiмдi тYPде дамытатын бiрлескен ортаны камтамасыз етедi. Топтык жумыстыц эртYрлi аспектiлерi кешбасшылыкты дамытуга калай ыкпал ететiнi теменде керсетiлген:
а) Релдi тагайындау
Топ параметрлерiнде окушыларга топ жетекшiсi, жазушы немесе баяндамашы сиякты арнайы релдер тагайындалуы мYмкiн. Бул релдер кешбасшылык мiнез-кулыкты ынталандыратын жауапкершiлiктермен бiрге келедi. Топ басшысы талкылауга жетекшiлiк етедi, барлыгыныц катысуын камтамасыз етедi жэне топка тапсырманы орындауга кемектеседi. Бул мiндеттер кешбасшыга уйымдастыру, карым-катынас жэне проблемаларды шешу мiндеттерiне кемектеседi [6].
Жазушы мен жYргiзушi сиякты баска релдер де кешбасшылык касиеттердi дамытады.Тапсырманы мукият тыцдап, акпаратты синтездеуге Yйренедi, ал баяндамашы кепшшк алдында сейлеуге, сенiмдiлiкке жэне топтык идеяларды жеткiзуге машыктанады. Топтык ортадагы эрб1р рел барлык окушылар Yшiн тецдей белiнедi жэне кешбасшылык тэжiрибесiн камтамасыз ететiн кешбасшылыктыц эртYрлi аспектiлерiн дамытады.
б) ^арым-катынас дагдылары
Кешбасшылыктыц мацызды курамдас белiгi- тиiмдi коммуникация. Топтык жумыстар окушылардыц ез ойларын айтуды, пiкiр алмасуды жэне жолдастарын тыцдауды талап етедi. Бул езара эрекеттесу аркылы окушылар анык сейлесуге, пiкiрiн еркiн жеткiзуге жэне баска окушыларды да тыцдап,олардыц пшрш,ойын курметтеудi Yйренедi. Кешбасшылар сонымен бiрге топтыц белсендi емес мYшелерiн ынталандыруга, белсендi болуга шакыруы керек, оларга кешбасшылык кезкараста барынша инклюзивтi жэне мукият болуга кемектесу керек.
в) Шешiм кабылдау жэне мэселенi шешу
Топтык жумыс кебшесе шешiм кабылдауды талап ететiн тапсырмаларды немесе осы сиякты киын жагдаяттарды камтиды. Мундай жагдайларда кешбасшылар эртYрлi пiкiрлердi тыцдап, таразылап, нускаларды багалауы жэне топтыц консенсуска келуiне кемектесуi керек. Бул процесс окушыныц акпаратты багалауды, баскалардыц кезкарасын ескерудi жэне бYкiл топка пайдалы шешiм кабылдауды Yйретедi [7]. Топтык проблемаларды шешу эрекеттерi кешбасшыларга кедергiлер аркылы топты багыттауга жэне шыгармашылык шешiмдердi ынталандыруга мYмкiндiк бередР
г) Ынтымактастык жэне жауапкершiлiк
Топтык контексттеп кешбасшылык тек буйрык беру тана емес, бул ынтымактастыкты дамыту жэне эрб1р мYшенiц Yлес косуын камтамасыз ету. Бастауыш сынып окушылары топтыц табысты болуында эрб1р мYшенiц езшдж рел аткаратынын угыну аркылы топтык жумыстыц мацыздылыгын мецгередi. Кешбасшылар тек ез мшдеттерше гана емес, топтыц ужымдык нэтижесiне де жауапкершiлiкпен карауы керек. Бул тэжiрибе окушыларда жаксы кешбасшыныц негiзгi касиеттерi болып табылатын жауапкершiлiк пен уйымдастыру кабiлетiн калыптастырады.
Топтык жумыс аркылы бастауыш сынып окушыларыныц кешбасшылык касиеттерiн тиiмдi дамыту Yшiн муFалiмдер бiрнеше практикалык стратегияларды жYзеге асыра алады:
а) ^урылымдык топтык эрекеттер
МуFалiмдер эр окушыга накты рел берiлген топтык эрекеттердi курастыра алады. Бул эрекеттер Yлгiлердi куру, окигаларды уйымдастыру немесе бiрлескен енер жобаларын аяктау сиякты мэселелердi шешу тапсырмаларын камтуы мYмкiн. Окушылар арасында кешбасшылык релдердi ауыстыру аркылы эрюм кешбасшы болуды сезiнуге жэне ездерше жYктелген мiндеттiц жауапкершiлiгiн сезшуге мYмкiндiк алады.
б) Рефлексия жэне Kepi байланыс
Эр топтык жумыстан кешн ез тэжipибeлepi туралы ойланулары керек. МуFалiмдep кeлeсiдeй сурактар коя алады:
«Ci3 ез тобыцызга кемектесу Yшiн не штедщз?»
«Кешбасшы ретшде кандай киындыктарга тап болдыцыз?»
«Ci3 топтыц бipлeсiп жумыс iстeуiнe калай кемектеспщз?»
Бул рефлексиялык талкылаулар окушыларга ездершщ кешбасшылык мiнeз-кулкы жэне оларды калай жаксартуга болатыны туралы сыни тургыдан ойлауга кемeктeсeдi. МуFалiмдep сонымен катар шыдамдылык, тыцдау немесе сешмдшк сиякты накты кешбасшылык касиeттepдi дамытуFа баFыттау Yшiн сыни кepi байланыс бере алады.
в) Эз бетшше шeшiм кабылдауFа ынталандыру
Yнeмi муFалiм жeтeкшiлiк eтeтiн тэсiлдi тагайындаудыц орнына, окушылардыц ез араларында топ кешбасшысын сайлауы муFалiм Yшiн де,окушылар Yшiн де тиiмдi. ОкушылаpFа кешбасшыны тацдауга немесе ез pелдepiн шешуге мYмкiндiк беру олаpFа топтаFы жауапкepшiлiк пен сешмнщ мацыздылыгын Yйpeтeдi. Бул эрштеспк модель кешбасшылык автономия мен ынтымактастык даFдылаpын дамытуда тиiмдi болуы мYмкiн.
Бастауыш сынып окушыларында кешбасшылык даFдылаpды калыптастыру узак мepзiмдi эсер етедг Балалар ескен сайын бул даFдылаp емipдщ баска аспeктiлepiнe, соныц шшде болашак оку орындарына, сабактан тыс iс-шаpалаpFа жэне сайып келгенде, болашак жумыс орнына ауысады.Кешбасшылыкты ерте жастан Yйpeнгeн окушы эpтYpлi контексттерде бeлсeндi болады, киын жаFдайлаpда тезiмдiлiк танытады жэне баскалармен жаксы карым-катынас курады.
Сонымен катар, бастауыш мектепте кешбасшылыкты дамыту сыныптаFы тулFалык касиeттepдi жeтiлдipeдi. Окушылар ынтымактастыктыц, сыйластыктыц жэне езара жауапкершшктщ кундылыFын тYсiнсe, олар бipлeскeн,тату жэне бip- бipiнe колдау кеpсeтeтiн оку ортасын куруга Yлкeн Yлeс косады.
^орытындылай келе, бастауыш сынып окушыларыньщ кешбасшылык касиeттepiн дамыту - олардыц тулFалык дамуына, элеуметлк жэне коммуникативтiк даFдылаpын калыптастыpуFа мацызды Yлeс косатын YPДiс. Топтык жумыс окушылаpFа ез ойларын ашык жетшзуге, тыцдау мен пiкip алмасу даFдылаpын калыптастыpуFа ыкпал eтeдi. Сонымен катар, топтык жумыс барысында эpбip бала жауапкершшк сeзiмiн дамытып, езiнe тапсыpылFан мiндeттi оpындауFа кYш салады. Бул окушылаpFа болашакта кешбасшы болуFа деген сешмш арттырып, ужымда тиiмдi жумыс ютеу даFдылаpын калыптастырады.
ЭpтYpлi топтык ю-эрекеттер аркылы окушылар бip-бipiнiц ой-пшрш куpмeттeудi, кeлiссез жYpгiзудi, езге катысушыларды тыцдап, тYсiнудi Yйpeнeдi. Мундай эрекеттер баланыц езiнe деген сeнiмiн ныгайтып, ез орнын табуFа жэне курдастарымен тец дэрежеде карым-катынас оpнатуFа кемeктeсeдi. Сондай-ак, кешбасшылык касиeттepдi дамыту баланыц езшдш максатына жетуге деген ынтасын арттырып, болашактаты жeтiстiктepiнe берш нeгiз болады.
Осындай ортада окушылардыц кешбасшылык кабiлeттepi айкындалып, тулталык касиеттершщ кeмeлдeнуiнe мYмкiндiк бepiлeдi. Бул касиеттер тек мектеп кабыртасында тана емес, кешнп емipiндe де оларга сешмдшк пен табандылык сыйлайды. Топтык жумыстарды тиiмдi уйымдастыру аркылы бастауыш сынып окушыларыныц кешбасшылык касиeттepiн дамыта отырып, бiз олардыц котамда ез орнын табуга жэне жеке элeуeтiн толык ашуга жагдай жасаймыз.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. Cartwright, R. (2002) Командалык кешбасшылыкты мецгеру. Palgrave Macmillan, Нью-Йорк.
2. Stogdill, R. (1974) Кешбасшылык аныктамасы: Теория жэне зерттеу шолуы. Free Press, Нью-Йорк.
3. Kotter, J.P. (1991) Шынайы кешбасшылар не iстейдi? Harvard Business Review (ред.), Менеджерлер кешбасшы ретiнде, Harvard Business School Press, Бостон, 3-12.
4. Cress, C.M., Astin, H.S., Zimmerman-Oster, K. жэне Burkhardt, J.C. (2001) Колледж студенттершщ кешбасшылык кызметтерге катысуыныц даму нэтижелерi. Студенттердi дамыту журналы, 42, 15-25.
5. Siraj-Blatchford, I. жэне Manni, L. (2012) Ерте жылдардагы тиiмдi кешбасшылык: ELEYS зерттеуг Бiлiм институты баспасы, Лондон.
6. Эбенова, Н. А. Бастауыш мектеп окушыларыныц тулгалык дамуы. - Алматы: «Бшм» баспасы, 2018. - 208 б.
7. ^ожахметова, К. Ж. Окушылардыц кешбасшылык касиеттерiн калыптастырудыц педагогикалык негiздерi. - Астана: «Фолиант», 2019. - 156 б.
