Научная статья на тему 'ДАВЛАТ ВА ЖАМИЯТ БОШҚАРУВИДА ХОТИН-ҚИЗЛАР ҲАМДА ГЕНДЕР ТЕНГЛИК МАСАЛАЛАРИ'

ДАВЛАТ ВА ЖАМИЯТ БОШҚАРУВИДА ХОТИН-ҚИЗЛАР ҲАМДА ГЕНДЕР ТЕНГЛИК МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Балтабаева М.М.

Бугунги кунда жадал ривожланаётган Ўзбекистонда хотин-қизларнинг давлат бошқаруви ва сиёсий ҳаётдаги фаоллашуви жамият тараққиётининг муҳим омилларидан бирига айланган. Зеро, давлат раҳбари томонидан, “ЎЗбекистонда сўнгги 7-йилда давлат бошқаруви соҳасида аёллар улуши 27 фоиздан 35 фоизгача ошди, гендер тенглик бўйича Ўзбекистон дунёнинг энг тез ривожланаётган бешта мамлакати қаторига кирди”, – дея эътироф этилиши ҳам бежиз эмас [1]. Ўзбек давлатчилиги тарихига назар ташланса, ватанимиз тараққиётининг энг қадимги даврларидан бошлаб, то ҳозирги кунгача ўзбек аёлларининг давлат бошқаруви ва жамият ижтимоий ҳаётида фаол иштирокини кўрамиз.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ДАВЛАТ ВА ЖАМИЯТ БОШҚАРУВИДА ХОТИН-ҚИЗЛАР ҲАМДА ГЕНДЕР ТЕНГЛИК МАСАЛАЛАРИ»

ДАВЛАТ ВА ЖАМИЯТ БОШ^АРУВИДА ХОТИН-ЦИЗЛАР ХДМДА ГЕНДЕР ТЕНГЛИК МАСАЛАЛАРИ

Балтабаева М.М.

доцент, т.ф.ф.д.(PhD), Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон Миллий университети. https://doi.org/10.5281/zenodo.11174644

Бугунги кунда жадал ривожланаётган Узбекистонда хотин-кизларнинг давлат бошкаруви ва сиёсий хаётдаги фаоллашуви жамият тараккиётининг мухим омилларидан бирига айланган. Зеро, давлат рахбари томонидан, "УЗбекистонда сунгги 7-йилда давлат бошкаруви сохасида аёллар улуши 27 фоиздан 35 фоизгача ошди, гендер тенглик буйича Узбекистон дунёнинг энг тез ривожланаётган бешта мамлакати каторига кирди", - дея эътироф этилиши хам бежиз эмас [1].

Узбек давлатчилиги тарихига назар ташланса, ватанимиз тараккиётининг энг кадимги даврларидан бошлаб, то хозирги кунгача узбек аёлларининг давлат бошкаруви ва жамият ижтимоий хаётида фаол иштирокини курамиз.

Биринчи ренесанс даври Марказий Осиёга Ислом динининг кириб келиши билан юзага келган исломий хукуклар жамиятда эркаклар билан бир каторда аёлга илмли булиш, маърифатли булиш имконини берди.

Куръони каримнинг умумий маънода келган оятлари эркак ва аёлларга бирдек тааллукли булгани жихатидан: "Эй Роббим! Менга илмни зиёда эт!" (Тохо, 114) оятидан аёллар хам илмларини ошириш йулида саъй-харакат килмоклари лозим эканлигини билдиради. Зотан, Пайгамбаримиз (алайхиссалом) илм талаб килиш хар бир мусулмон эркак ва аёлга фарз эканини таъкидлаб утганлар [2].

Ислом дини Арабистон ярим оролида пайдо булгани билан уни илм даражасига олиб чиккан Мовароуннахр олимлари ичида аёлларнинг хам урни бекиёс. Юртимизда фикх, хадис, тафсир ва акоид йуналишларида асарлар ёзган бир катор олимлар орасида Х1-Х11 асрларда Мовароуннахр фикх мактабининг йирик вакили, Урта Осиёда ханафийларнинг буюк имомларидан бири, уз даврининг етук факихи Алоуддин Мухаммад ибн Ахмад Самаркандий (ваф. 1145 й.) нинг кизи "буюк факиха" номи билан машхур Фотима бинти Мухаммад хакидаги маълумотлар фикх тарихида алохида ахамиятга эга. Олима Туркистонда, Шошнинг орка томонидаги Косон шахрида таваллуд топган. У отасидан хадис ва фикхдан таълим олган. Отасининг машхур "Тухфатул фукахо" ("Факихлар тухфаси") асарини ёддан билган [3].

Иккинчи ренесанс Темурийлар даври аёллари орасида давлат ва жамият бошкарувида фаол иштирок этган акдли, зукко аёллар доимо хукмдорларнинг доно маслахатчилари булган аёлларга Амир Темурнинг умр йулдоши Бибихоним, З.М.Бобурнинг опаси Хонзодабегим, кизи Гулбаданбегимларни мисол килишнинг узи кифоя. XIX асрда Кукон хони Умархоннинг рафикаси Нодирабегимнинг фан, санъатга хомийлик килиш билан бирга хукмдорнинг сиёсат юритишида унинг маслакдоши ва энг якин кумакчисисига айланган

[4]. ^

Узбекистон мустакил давлат сифатида карийб 33 йиллик тарихий даврни босиб утган булса, давлат ва жамият бошкарувидаги сиёсий жараёнларда, мамлакат иктисодиётини камраб олган бозор ислохотларида, ижтимоий ва маданий хаётдаги узгаришларда аёллар катламининг уз урни бор. Бугунги кунда республика ахолисининг 49,8 фоизини ташкил этган узбек хотин-кизлари хар сохада фаол[5].

Узбек хотин-кизларининг ижтимоий фаоллашувида Узбекистон Хотин кизлар кумитаси(хозирда Оила ва Хотин кизлар давлат кумитаси), Узбекистон хотин-кизлар "Олима" уюшмаси, "Тадбиркор аёл" ассоциацияси, партияларнинг "аёллар каноти" фаолиятлари алохида ахамиятли. Бугун республика сиёсий ва ижтимоий хаётини хотин-кизларсиз тасаввур этиш кийин.

Мамлакатимизни демократлаштириш жараёнларининг янги боскичи 2017 йилдан бошланди. Бу боскич нимаси билан ахамиятли: 2017 йил "Халк билан мулокот ва инсон манфаатлари йили"да Халк кабулхоналари оркали жамият хаётидаги ижтимоий муаммоларнинг урганилиши давлат ва жамиятдаги демократик ислохотларда туб бурилиш ясади. Узбекистон Учинчи ренесанс даврига кадам куйди. 2022-2026 йилларда хотин-кизларнинг мамлакат иктисодий, сиёсий ва ижтимоий хаётининг барча жабхаларида фаоллигини ошириш буйича Миллий дастур, 2030 йилга кадар Узбекистон Республикасида гендер тенгликка эришиш стратегиясидаги максадларга асосан хотин-кизлар муаммолари ва уларнинг ечими буйича йул хариталари ишлаб чикилди.

Сайлов кодексида аёлларнинг сони сиёсий партиядан курсатилган депутатликка номзодлар умумий сонининг камида 30 фоизини ташкил этишининг белгиланиши, барча давлат органлари ва ташкилотлари рахбарларининг камида 1 нафар уринбосарини хотин-кизлар орасидан тайинлаш тизимининг жорий этилиши натижасида рахбар аёллар сони 2017 йилда 27 фоизни ташкил этган булса, 2023 йилга келиб, уларнинг курсаткичи 33 фоизга етди. Бугунги кунда аёлларнинг улуши тадбиркорлик сохасида 37 фоизни, сиёсий партияларда 47 фоизни, иктисодиёт ва саноат тармокларида 46

фоизни, олий таълимда 49 фоизни, таълим сохасида 74 фоизни, тиббиётда 77 фоизни ташкил этмокда. Олий Мажлис Конунчилик палатаси депутатларининг 33 фоизи, Сенат аъзоларининг 24 фоизи, КоракалпоFистон Республикаси Жухори Кенгаши, Халк депутатлари вилоятлар ва Тошкент шахар Кенгашлари депутатларининг 25 фоизи аёллардан иборат [6].

Бугун Узбекистонда гендер тенглик масаласи давлат сиёсати даражасига кутарилиб, сохага оид 25 та конунчилик хужжати кабул килинди. 2023 йилнинг 1 февралидан "Оилаларни мустахкамлаш ва хотин-кизларнинг фаоллигини ошириш буйича чора-тадбирлар туFрисида"ги Президент карорига асосан бошкарув ходимлари орасидаги хотин-кизларнинг улушини 2030 йилгача 30 фоизга етказиш талаби давлат корхоналарининг ижро органлари, шу жумладан директорлар кенгаши ва кузатув кенгашларининг таркибини шаклланитиришда хам тадбик этила бошлади [7].

Хотин-кизларни ижтимоий-иктисодий куллаб-кувватлаш, улар билан манзилли ишлаш максадида "Аёллар дафтари" тизими жорий этилиб, Давлат бюджетидан хар йили 300 млрд сум маблаг ажратиб бориш йулга куйилди. Мамлакатда хотин-кизларнинг таълим олишлари, илм-фан билан шуFулланишлари учун шароит яратиш давлатнинг алохида вазифасига айланди. Хусусан, Оила ва хотин-кизлар давлат кумитаси тавсияномаси асосида 5 мингга якин хотин-киз олий таълимга имтиёз асосида кабул килинди. Магистратура боскичида укиётган барча хотин-кизларнинг контракт туловлари коплаб берилиши ва бунга хар йили камида давлат бюджетидан 200 миллиард сум ажратилиши белгиланди. ОТМ, техникум ва коллежларда, сиртки ва кечки таълимда укиётган хотин-кизлар контрактларини тулаш учун 7 йилга фоизсиз кредит бериш тизими хамда утган 2021 йилдан бошлаб хар укув йилида 2 минг 100 нафар мухтож ёлFиз аёллар ва бокувчисини йукотган кизларнинг олий таълимдаги контракт-туловларини коплаб бериш тизими жорий этилди. Биргина 2022 йилда олий укув юртларига кабул килинган талабаларнинг 49,9 фоизини хотин-кизлар ташкил этди [8].

Бугунги кунда республикамизда илмий изланишлар олиб бориб, Узбекистон тарихи фани ривожига салмокли хисса кушган тарихчи олималарнинг узига хос илмий мактаби яратилган. Жумладан, тарихчи олималар, профессорлар Р.Х. Муртазаева, Д.Б.Бобожонова, Д.Алимова, З.Р. Ишанходжаева, Х.Э. Юнусова, Ольга Кобезевалар узига хос илмий мактаблари мавжуд.

Хукуматимиз томонидан таълимга берилаётиган эътибор ва имтиёзлар сабаб, хотин-кизларимизнинг илм олишга булган иштиёки янада ортган. Бунга

Зулфиячи кизлар, Президент стипендияси, Навоий стипендияси совриндорлари булаётган иктидорли талаба кизлар мисол була олади.

Узбекистон Республикасининг янги тахрирдаги Конституциясидаги узгаришларда гендер тенглиги принципларининг белгиланиши давлат томонидан аёлларга булган алохида эътиборни курсатиш билан бир каторда аёлнинг давлат ва ижтимоий хаётидаги ролини ошириб, уларга уз имкониятларини янада намоён килишига хизмат килади. Шу билан бирга, мазкур узгартириш халкаро меъёр ва стандартларга тулик мос келади хамда Узбекистонда гендер тенгликни таъминлаш буйича амалга оширилаётган чора-тадбирларни янада жадаллаштиришга имкон беради[9].

Хулоса урнида айтиш мумкинки, Open Data Watch ташкилотининг "Gender Data Compass" рейтингида 2023 йил якунига кура, Узбекистон 37 балл туплагани холда 185 та мамлакат орасидан 56-уринни, Марказий Осиё минтакасида 3-уринни эгаллаганлиги хам гендер тенглик борасидаги амалий харакатларнинг ижобий натижасидир[10].

Адабиётлар:

1. Мирзиёев Ш.М. 2024 йил 8 март халкаро хотин кизлар кунига багишланган байрам табриги. https://zamin.uz/uzbekiston/33807-shavkat-mirzieevning-aellarga-bayram-tabrigi.html.

2. Abdullayeva M. Islomda ayollarning ilm olishdagi haqlari. http://old.muslim.uz/index.php/maqolalar/item/25194-islomda-ajollarning-ilm-olishdagi-a-lari.

3. Балтабаева М.М. Учинчи ренесанс даври: тарихий жараёнарда олима аёлларнинг урни. Республика "Олима" уюшмасининг "Олима аёллар - миллат келажагининг тарибиячисидир" номли республика илмий-амалий конференция материаллари. Тошкент 2024 йил 13 февраль.

4. Балтабаева М.М. Учинчи ренесанс даври: тарихий жараёнарда олима аёлларнинг урни. Республика "Олима" уюшмасининг "Олима аёллар - миллат келажагининг тарибиячисидир" номли республика илмий-амалий конференция материаллари. Тошкент 2024 йил 13 февраль.

5. Baltabayeva M.M. Sobirjonova M. Commercial issues of Uzbekistan and Turkey. Astana 2th international symposium.On law and social sciences.11-12 november 2023, Istanbul/Turkey.

6. Мирзиёев Ш.М. 2023 йил 8 март халкаро хотин кизлар кунига багишланган байрам табриги. https://www.gazeta.uz/uz/2023/03/07/womens/.

7. "Оилаларни мустахкамлаш ва хотин-кизларнинг фаоллигини ошириш буйича чора-тадбирлар тугрисида"ги Узбекистон Республикаси Президентининг карори. 2023 й., П^-401. "Халк сузи" газетаси.

8. Мирзиёев Ш.М. 2023 йил 8 март халкаро хотин кизлар кунига багишланган байрам табриги. https://www.gazeta.uz/uz/2023/03/07/womens/.

9. O'zbekiston Respublikasi Klonstitutsiyasi. Toshkent 2023 yil. https://lex.uz > docs.

10. Yangi gender ma'lumotlari reytingida O'zbekiston 56-o'rinni egalladi. Электрон ресурс: (https://gdc.opendatawatch.com/countrv-profiles/UZB). Мурожаат килинган сана 7.02.2024.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.