Научная статья на тему 'ДАВЛАТ ТАБИАТ ЁДГОРЛИКЛАРИНИ ЭКОЛОГИК ҲУҚУҚИЙ МУҲОФАЗА ҚИЛИШ'

ДАВЛАТ ТАБИАТ ЁДГОРЛИКЛАРИНИ ЭКОЛОГИК ҲУҚУҚИЙ МУҲОФАЗА ҚИЛИШ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
443
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
давлат табиат ёдгорликлари / ўсимликларни сақлаб қолиш учун мўлжалланган ботаник ёдгорликлар / табиат яратган рельеф шаклларини сақлаб қолиш учун мўлжалланган геоморфологик ёдгорликлар / қазилма объектларни сақлаб қолиш учун мўлжалланган палеонтологик ёдгорликлар / геологик ва минералогик ҳосилалар. / state nature monuments / botanical monuments designed to preserve plants / geomorphological monuments designed to preserve relief forms created by nature / paleontological monuments designed to preserve fossil objects / geological and mineralogical formations.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Шоймардонов, Ботиржон Норкелдиевич

Мақолада давлат табиат ёдгорликларини экологик-ҳуқуқий муҳофаза қилишнинг аҳамияти ва уни илмий-назарий ва амалий жиҳатдан таҳлил қилинган. Шунингдек, глобаллашув шароитида табиат ресурсларидан оқилона фойдаланиш ва уларни экологик муҳофаза қилиш бугунги куннинг энг долзарб муаммолари илмий жихатдан ўрганилган. Ушбу таҳлиллар натижасида давлат табиат ёдгорликларини экологик ҳуқуқий муҳофаза қилишни такомиллаштиришга бир қатор таклифлар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ENVIRONMENTAL LEGAL PROTECTION OF STATE NATURAL MONUMENTS

The article analyzes the importance of ecological-legal protection of state natural monuments and its scientific-theoretical and practical aspects. Also, in the conditions of globalization, the most urgent problems of today's rational use of natural resources and their ecological protection have been studied from a scientific point of view. As a result of these analyses, a number of proposals were made to improve the environmental legal protection of state natural monuments.

Текст научной работы на тему «ДАВЛАТ ТАБИАТ ЁДГОРЛИКЛАРИНИ ЭКОЛОГИК ҲУҚУҚИЙ МУҲОФАЗА ҚИЛИШ»

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

ДАВЛАТ ТАБИАТ ЁДГОРЛИКЛАРИНИ ЭКОЛОГИК ХУ^У^ИЙ

МУХОФАЗА КИЛИШ

Шоймардонов Ботиржон Норкелдиевич

Термиз давлат университети Юридик факультети "Давлат ва хукук назарияси ва тарихи"

Мацолада давлат табиат ёдгорликларини экологик-ууцуций мууофаза цилишнинг ауамияти ва уни илмий-назарий ва амалий жщатдан таулил цилинган. Шунингдек, глобаллашув шароитида табиат ресурсларидан оцилона фойдаланиш ва уларни экологик мууофаза цилиш бугунги куннинг энг долзарб муаммолари илмий жихатдан урганилган. Ушбу таулиллар натижасида давлат табиат ёдгорликларини экологик ууцуций мууофаза цилишни такомиллаштиришга бир цатор таклифлар берилган.

Калит сузлар: давлат табиат ёдгорликлари, усимликларни сацлаб цолиш учун мулжалланган ботаник ёдгорликлар; табиат яратган рельеф шаклларини сацлаб цолиш учун мулжалланган геоморфологик ёдгорликлар, цазилма объектларни сацлаб цолиш учун мулжалланган палеонтологик ёдгорликлар; геологик ва минералогик уосилалар.

ЭКОЛОГО-ПРАВОВАЯ ОХРАНА ГОСУДАРСТВЕННЫХ ПАМЯТНИКОВ ПРИРОДЫ

Шоймардонов Ботиржон Норкельдиевич

Термезский государственный университет Факультет права Преподаватель кафедры «Теория и история

В статье анализируется значение эколого-правовой охраны государственных памятников природы и ее научно-теоретические и практические аспекты. Также в условиях глобализации наиболее актуальные на сегодняшний день проблемы рационального использования природных ресурсов и их экологической защиты изучены с научной точки зрения. В результате этих анализов внесен ряд предложений по совершенствованию эколого-правовой охраны государственных памятников природы.

Ключевые слова: государственные памятники природы, ботанические памятники, предназначенные для сохранения растений; геоморфологические

кафедраси укитувчиси АННОТАЦИЯ

государства и права»

АННОТАЦИЯ

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz 3(2), Feb., 2023

памятники, предназначенные для сохранения форм рельефа, созданных природой, палеонтологические памятники, предназначенные для сохранения ископаемых объектов; геологические и минералогические образования.

ENVIRONMENTAL LEGAL PROTECTION OF STATE NATURAL

MONUMENTS

Shoymardonov Botirjon Norkeldievich

Lecturer at the Department of Theory and

History of State and Law, Faculty of Law of Termez State University

ABSTRACT

The article analyzes the importance of ecological-legal protection of state natural monuments and its scientific-theoretical and practical aspects. Also, in the conditions of globalization, the most urgent problems of today's rational use of natural resources and their ecological protection have been studied from a scientific point of view. As a result of these analyses, a number of proposals were made to improve the environmental legal protection of state natural monuments.

Keywords: state nature monuments, botanical monuments designed to preserve plants; geomorphological monuments designed to preserve relief forms created by nature, paleontological monuments designed to preserve fossil objects; geological and mineralogical formations.

КИРИШ

Глобаллашув шароитида табиат ресурсларидан окилона фойдаланиш ва уларни экологик мухофаза килиш бугунги куннинг энг долзарб вазифаларидан биридир. Шундай экан Узбекистан Республикасида давлат табиат ёдгорликларини экологик хукукий мухофаза килишни бугунги кунда мамлакатимизда амалга оширилаётган кенг камровли ислохотларнинг устувор йуналишларидан биридир. Бинобарин, давлат табиат ёдгорликларининг мамлакат иктисодиёти ва экотуризмдаги улушини бекиёс эканлигини инобатга оладиган булсак, давлат табиат ёдгорликларини экологик хукукий мухофаза килиш масаласига алохида эътибор каратилиши давлатнинг экологик сиёсатининг мухим таркибий кисмидир.

Зеро, мамлакатимизда давлат табиат ёдгорликларини экологик хукукий мухофаза килиш экология хукукининг бир субинститути булиб, уни хукукий таъминлаш ва мухофаза килиш масаласини долзарблиги алохида ахамиятга эга булиб бу сохада конунчиликни такомиллаштииш борасида амалга

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

оширилаётган ислохотларга узаро узвий алокадорлигини хам алохида таъкидлаш уринлидир. Бундан ташкари давлат табиат ёдгорликларини экологик хукукий мухофаза килиш сохасидаги экологик-хукукий чора-тадбирларининг илмий-амалий жихатдан етарли тадкик этилмаганлиги, давлат табиат ёдгорликларини экологик хукукий мухофаза килиш хукукий механизмини замон талаби асосида хукукий таъминлашни янада ривожлантириш ва такомиллаштириш мамлакатимизда экология хукуки фани олдидаги мухим йуналишлардан бири эканлиги эътиборга лойик.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДЛАР

Юкоридаги курсатилган жараёнларда, давлат табиат ёдгорликларини экологик хукукий мухофаза килишни таъминлаш узига хос ахамиятга эга. Зотан, Узбекистон Республикаси Президентининг Олий Мажлисга Мурожаатномаси ва 2019 йил 30 октябрдаги "2030 йилгача булган даврда Узбекистон Республикасининг атроф-мухитни мухофаза килиш концепциясини тасдиклаш тугрисида" ги ПФ-5863-сон Фармони хамда Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2019 йил 27 майдаги 434-сон карорига асосан кабул килинган "Узбекистон Республикасида Экологик таълимни ривожлантириш Концепцияси"да ушбу муаммонинг уствор йуналишларининг бири сифатида айнан табиатдан фойдаланишни бошкаришнинг самарали иктисодий методларини жорий этиш ва давлат табиат ёдгорликларини экологик хукукий мухофаза килишга алохида эътибор бериш курсатилган.

Бундан куриниб турибдики, давлат табиат ёдгорликларини экологик хукукий мухофаза килишни такомиллаштириш экология хукукида алохида узига хос урни мавжуд. Демак, юкоридаги масалаларни кенгрок урганиш максадида, давлат табиат ёдгорликларини экологик хукукий мухофаза килиш, бу борадаги конун хужжатларини тахлил килиш ва урганиш зарурати тадкикот мавзусининг долзарблигидан далолатдир.

Давлат табиат ёдгорликларини экологик мухофаза килишнинг хукукий тартибга солиш тушунчаси, максади ва вазифаларини белгилаб олиш учун давлат табиат ёдгорликларини бирма бир аниклаштириб олиш лозим булади. Узбекистон Республикасининг 2004 йил 3 декабрдаги "Мухофаза этиладиган табиий худудлар тугрисидаги" 1 конунининг 26-моддасида, "Давлат табиат ёдгорликларининг турлари курсатилган. Унда ноёб, урнини тулдириб булмайдиган, экологик, илмий, маданий ва эстетик жихатдан кимматли табиий объектлари бор мухофаза этиладиган табиий худудлар давлат табиат

1 Узбекистон Республикасининг 2004 йил 3 декабрдаги "Мухофаза этиладиган табиий худудлар тугрисидаги"

конуни.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

ёдгорликлари хисобланади. Давлат табиат ёдгорликлари куйидаги турларга булинади: табиий сув объектларини саклаб колиш учун мулжалланган гидрологик (боткок, кул, дарё ва бошка) ёдгорликлар; айрим усимликларни саклаб колиш учун мулжалланган ботаник ёдгорликлар; табиат яратган рельеф шаклларини саклаб колиш учун мулжалланган геоморфологик ёдгорликлар; казилма объектларни саклаб колиш учун мулжалланган палеонтологик ёдгорликлар; геологик ва минералогик хосилаларни саклаб колиш учун мулжалланган геологик ва минералогик ёдгорликлар белгилаб куйилган.

Ушбу конуннинг 11-моддасида "Фукароларнинг узини узи бошкариш органлари, нодавлат нотижорат ташкилотлари ва фукаролар мухофаза этиладиган табиий худудларни ташкил этиш, мухофаза килиш хамда улардан фойдаланиш тадбирларини амалга оширишда давлат органларига кумаклашадилар. Давлат органлари ана шу тадбирларни амалга ошираётганда фукароларнинг узини узи бошкариш органлари, нодавлат нотижорат ташкилотлари ва фукароларнинг таклифларини инобатга оладилар. Фукароларнинг узини узи бошкариш органлари, нодавлат нотижорат ташкилотлари ва фукаролар мухофаза этиладиган табиий худудлар ташкил этилаётган, мухофаза килинаётган хамда улардан фойдаланилаётганда конунчиликда белгиланган тартибда жамоат экология экспертизасини утказишлари ва жамоат экология назоратини амалга оширишлари мумкин. Давлат табиат ёдгорликларини куриклаш бундай ёдгорликлар кайси юридик ва жисмоний шахсларнинг ер участкаларида жойлашган булса, шу юридик ва жисмоний шахслар томонидан амалга оширилади. Агар давлат буюртма курикхоналари ва давлат табиат ёдгорликлари юридик хамда жисмоний шахсларга берилмаган ер участкаларида жойлашган булса, уларнинг курикланишини таъминлаш махаллий давлат хокимияти органлари ва махсус ваколатли давлат органлари зиммасига юклатилади.

Мазкур конуннинг 28-моддасида эса "Давлат табиат ёдгорликлари худудида уларнинг асралишига хавф соладиган хар кандай фаолият такикланади. Давлат табиат ёдгорликлари кайси юридик ва жисмоний шахсларнинг ер участкаларида жойлашган булса, шу юридик ва жисмоний шахслар зиммасига бундай ёдгорликларнинг режимини таъминлаш мажбуриятлари юклатилади. Диний максадларда фойдаланиладиган давлат табиат ёдгорликлари диний ташкилотларга ёки жисмоний шахсларга бундай ёдгорликларни ободонлаштириш ва асраш ишларини амалга ошириш шарти билан фойдаланишга ёки ижарага берилиши мумкин" эканлиги белгилаб куйилган. Бундан ташкари Узбекистон Республикасининг "Мухофаза

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

этиладиган табиий худудлар тугрисида"ги конунида "давлат табиат ёдгорликлари худуди асралишига хавф соладиган хар кандай фаолият такикданиши белгилаб куйилган. Табиат бу - табиий, объектив мавжудлик; инсон онгидан мустакил равишда мавжуд булган моддий хаётнинг тадрижий ривожланиши натижаси; яшил табиат - хукукий мухофаза (оламдан фаркли уларок).

Илмий маколани тайёрлашда умумлаштириш, дедуксия, тизимли ёндашув, киёсий-хукукий тахлил, статистик ва амалиёт материалларини урганиш каби усуллардан фойдаланилган.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Табиат ёдгорликлари эса давлат мухофазасига олинган экологик-маданий, реликтга оид ва илмий ахамиятга эга ноёб ва диккатга сазовор фойдаланишдан чикарилган табиий объектлар; тирик ёки жонсиз табиатнинг илмий, маданий, тарихий меъморчилик ёки эстетик жихатдан ноёб булган, камёб ва диккатга сазовор объектларга эга мухофаза килинадиган табиий худуд; табиат ёдгорликлари сифатида шаршара, ноёб дарахтни эътироф этиш мумкин. Хусусан Сурхондарё вилояти Бойсун туманидаги Сайроб чинори, Олтинсой туманида жойлашган Сангардак шаршараси, Бойсун туманидаги "Тешиктош гори" шулар жумласидандир.

Булиниш мезонлари (хили буйича: ботаник, геологик, гидрогеологик, зоологик ва мажмуавий). Табиатни мухофаза килиш деганда табиий бойликларни саклаш ва кайта тиклаш, табиий ресурслардан окилона фойдаланиш таъминловчи, хужалик фаолиятининг инсон саломатлигига салбий таъсирини олдини олувчи одам фаолияти ва атроф табиий мухит уртасида рационал узаро таъсирини саклаб туришга йуналтирилган чора-тадбирлар тизими.

Хрзирги кунда табиатни асраш ва ундан окилона фойдаланишни назорат килиб турадиган давлат органлари мавжуд, хусусан Узбекистон Республикаси Экология ва атроф-мухитни мухофаза килиш давлат кумитаси - табиатни мухофаза килиш, табиий ресурслардан фойдаланиш ва уларни кайта тиклаш сохасида давлат назоратини хамда тармоклараро бошкарувни амалга оширувчи, идоралардан устун турувчи ва мувофиклаштирувчи Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатига буйсунган махсус ваколатли орган хисобланади.

Мустакил давлатимизда хозирги кунда табиатни мухофаза килиш хусусан давлат табиат ёдгорликларини экологик хукукий мухофаза килиш буйича бир катор ижобий ишлар амальга ошириб келинмокда, албатта биз келажак авлодга узимиздан мерос сифатида табиат томонидан тухфа этилган барча бойликларни

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

асраб авайлаб саклаган холда колдиришимиз керак. Бунинг учун бу борада хорижий давлатларнинг ижобий хисобланган тажрибаларни урганиб узимизда тадбик этишимиз фойдадан холи булмайди албатта.

Жумладан, хорижий давлатларда, жумладан АКЩда табиатни мухофаза

килиш узига хос хусусиятларга эга. Купчилик мамлакатларда 4 хил

" 2 курикхоналар мавжуд:2

1) табиий резерватлар-катъий режим билан ишлайдиган хатто кишиларнинг кириши хам ман этилган катта майдонлар. Бундай курикхоналарда ноёб усимликлар ва хайвонлар курикланади. Уларда илмий ишлар олиб борилади;

2) миллий (халк) парклар-йирик курикхоналарда бутун табиий комплекс мухофаза килинади. Бадиий курикхоналар Гарбий Европа яъни Германияда , Африка, Шимолий Америка, миллатлар хамкорлигидаги мамлакатлар жуда кенг таркалган булиб, бу курикхоналарга кишилар пул тулаб кирадилар. Энг катта ва машхур миллий паркларга йилига бир неча 10 млн. киши киради. Масалан: А^Ш даги машхур "Эллоустон" миллий паркига ташкил этилганидан бери (1872 йилдан) хозиргача 100 млндан ортик киши келиб кетган.

3) табиат ёдгорликлари-гор, ер ости тог жинслари очилиб колган жойлар, катта ёки бахайбат дарахтлар, ажойиб шаклдаги коялар, шаршаралар каби айрим объектлар курикланадиган кичик курикхоналардир. Табиий ёдгорликлар, тарихий объектлар булиб сакланади.

4) чала балки кисман мавжуд курикхоналарда айрим объектлар мухофаза килинади. Бадиий курикхоналар заказниклар деб аталиши мумкин. Ов килиш ёки балик тутиш ман этилган майдонлар заказниклар деб юритилади.

Чет мамлакатлардаги курикхоналарнинг умумий сони ва майдони шуни курсатадики, ахоли зич яшайдиган ва табиий шароити хилма-хил булган мамлакатларда курикхоналар нисбатан катта майдонни эгаллаган.умуман олганда, дунёда курикланадиган майдонлар жуда нотекис жойлашган. Чунончи, Чехославакияда курикхоналарнинг нисбий майдони Франциядагига нисбатан 60 марта, Кенияда Жазоирдагига нисбатан 1,5 минг марта каттадир. Осиё мамлакатларига колганда, Шри-Ланкада курикланадиган майдонлар Хиндистондагига нисбатан 45 марта куп.

Германия Европа мамлакатлар орасида табиатни мухофаза килишига биринчи булиб киришган, чунки Иккинчи жахон урушидан сунг табиатнинг

2 Холмуминов Ж.Т ., Сафаров Ж.И. Хорижий мамлакатларда табиий ресурслар хукуки: киёсий тахлил ва конунчиликии такомиллаштириш. Монография. Масьул мухаррир: проф. М.Б.Усмонов. - Тошкент: Тошкект давлат юрилик институти нашриёти, 2012. — 228 б.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

нобуд килиниши натижасида табиий бойликларнинг камайиб кетганлигининг бу мамлакат бошка давлатлардан олдинрок сезади. 1954 йилда табиатни мухофаза килиш тугрисида конун кабул килинади. Бу конунга кура табиатни мухофаза килиш Давлат бошкармаси Германияда табиатни мухофаза килиш барча тадбирлар комплексини назорат килиш ва ташкил этиш бош органи тузилди. Германияда 70-йилларда умумий майдони 44100 га булган 200 та курикхона ва умумий майдони 21726 га булган 270 та курикхона керак. Урмон участкалари, шунингдек, майдони 199100 га булган 334 та курикланадиган ландшафт участкалари булган. Бундан ташкари, объект майдони кичикрок булган 10000 та табиат ёдгорликлари ишлаб турибди. Германияда табиатни мухофаза килиш хамда табиий бойликларни, биринчи галда камайиб кетаётган фауна ва флорани саклаб колиш ва имкони борича сонини купайишига каратилган ишлар яхши йулга куйилган. Курикхоналарда ва табиат ландшафтларини урганиш хамда мухофаза килиш илмий тадкикот институтида курикхона ишига назарий ва амалий тавсиялар берадиган махсус илмий тадкикотлар олиб борилмокда3.

Америка Кушма Штатларида хам ер-сув, урмон ва хайвонларни йирткичларга нест-нобуд килишга карши курашишга доир мисоллар куп. Аср бошларида АКЩда хайвонот дунёсини мухофаза килиш сохасида 300 га якин конун кабул килинган. Ана шу даврдан бошлаб катта фойда келтирадиган курикхоналар миллий парклар барпо этила бошланди. Юкорида тилга олинган АКШнинг шимоли-гарбидаги Вайоминг штатида жойлашган Эллоустон миллий паркидан ташкари (9 млн. км2) бошка йирик курикхоналар (Техасда) Бия-Блд (300 мингга), Гавайи, Олимпия курикхоналари хам туристлардан катта даромад олмокда4.

Жахонда банклар давлати деб хисобланган Швецарияда эса табиатни мухофаза килиш Миллий даромаднинг энг мухим манбаларидан бири булган чет эл туризм ривожланган бу кейинчалик мамлакатда табиатни мухофаза килиш тадбирлари алохида ахамиятга эга. Четдан мумкин кадар купрок туристларни жалб килиш учун табиатдаги барча ажойиб объектларни уз холида саклаш керак. Утмишда туризм билан шугулланмаган даврда табиатга анча зарар этказилди, баъзи бир туёкли хайвонлар ва паррандалар (болтаютар, калжурчи, кист) кириб юборилган. Бирок кейинги 60 йил ичида баъзи бир хайвонлар, аввало, ов килинадиган хайвонлар сони тикланади.

3 Qodirov, A. (2021). ЭКОЛОГИК ТУРИЗМ ЗАХИРАЛАРИДАН ОКДЛОНА ФОЙДАЛАНИШ МУАММОЛАРИ

ВА ИСТЩБОЛЛАРИНИ БА^ОЛАШ МАСАЛАЛАРИ. ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz), 8(8).

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

Давлат табиат ёдгорликларининг аксарият кисми давлат курикхоналари худудида жойлашганлигини инобатга олиб, бугунги кунда мамлакатимиздаги курикхоналарни янада илмий хихатдан урганиб, экологик хукукий мухофаза килишни такомиллаштириб бориш давр талаби эканлигини хар биримиз хис килишуимиз керак булади. Бугун табиатни асл холича саклаб колиш, унинг бетакрор гузаллиги ва табиий ресурсларини келажак авлодга шундайлигича етказиш хар бир юртдошимизнинг бурчи саналади. Шундай экан, тафаккур килган холда табиатга нисбатан мехр билан муносабатда булиш лозим. Айни дамда атроф-мухитнинг накадар мафтункорлигини юртимиздаги курикхона ва миллий боглар мисолида куриш мумкин. Шундай экан, келинг, улар хакидаги кизикарли маълумотлар билан атрофлича танишамиз. Хрзирда мамлкатимизда 9 та давлат курикхонаси, 2 та миллий табиат боги, 10 та давлат буюртмахонаси, Узбекистон республикасида ягона хисобланган нодир хайвонлар турларини купайтиришга ихтисослашган "Жайрон" экомаркази алохида мухофаза этиладиган табиий худуд сифатида фаолият курсатмокда.

Улардан бири "Бадай-тукай" давлат курикхонаси булиб 1971 йилда ташкил этилган. Майдони 6642 гектар булиб, Корак;алпогистон Республикасида жойлашган. Курикхона худудида хайвонларнинг 135 тури, усимликларнинг 160 тури учрайди. Худуддаги 11 тур хайвон, икки тур усимлик "Кизил китоб"га киритилган. "Бадай - тукай" курикхонасининг Амударё этакларидаги кисми тукайзор энг куп сакланиб колган худуд эканлиги билан ахамиятлидир. Унда тукайзорга хос булган хайвонот ва усимликларнинг катор хусусиятли турлари бор.

Тошкент вилоятидаги Чоткол давлат биосфера курикхонаси 1947 йилда ташкил топган ва 35724 гектар майдонга эга. Ушбу худудда хайвонларнинг 152 тури, усимликларнинг 700 тури бор. Хдйвонлардан 16 тури, усимликлардан 13 тури "Кизил китоб"га кирган. Чоткол биосфера курикхонасининг асосий вазифаси табиий холатда бой экотизимли участкалар, Гарбий Тяншаннинг тогли экотизимларини саклаш ва атроф-мухит холатининг экологик мониторингидан иборат. Курикхона Узбекистоннинг ранг-баранг генофонди, кадимги одамлар маданиятиниг тарихий ёдгорликлари ва хаёт тарзининг излари сакланган худуд сифатида ташкил этилган.

Самарканд вилоятида жойлашган Зарафшон давлат курикхонаси эса 1975 йилда ташкил топган.Умумий майдони 2352 гектар. Курикхона худудида хайвонларнинг 170 тури, усимликларнинг 300 дан ортик тури бор. Бош максад бу ерда нодирсаналган, 100 гектар худудни эгаллаган камёб ва доривор тукай усимлиги - крушиносимон чаканданинг саклаб колиш, унинг майдонини

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

кенгайтириб бориш ва йуколиб бораётган Зарафшон кирговулининг популяциясини кайта тиклаш, саклаш, бошка куш, хайвонлар турларини табиий мухитда яшашини таъминлашдан иборатдир.

Жиззах вилоятидаги Зомин тог арчазорлари давлат курикхонаси 1928 йилдан бери фаолият олиб боради. Унинг умумий майдони 26848 гектарга тенг. Хайвонларнинг 152 тури, усимликларнинг 700 тури яшайди. Курикхонадаги хайвонларнинг 16 тури, усимликларнинг 13 тури "Кизил китоб"га киритилган. Бу курикхона Узбекистондаги энг эски курикхоналардан булиб, худудининг 22128 гектари урмон билан копланган. Асл тогли арчазор урмонлар шу курикхонада сакланиб колган5.

Энди Миллий табиий богларга келсак, табиий боглар алохида экологик, маданий ва эстетик ахамиятдаги табиатни мухофаза килиш йуналишида, рекрацион, илмий ва маданий максадлардаги табиий объект ва мажмуаларни асраш хамда фойдаланишга каратилган мухофаза этиладиган табиий худудлардир. Булар республикамизда иккита булиб, биринчиси Зомин миллий боги 1976 йилда ташкил этилган. Миллий бог Зомин туманида жойлашган ва унинг жануби - шаркий кисмидаги умумий майдони 24110 гектарни ташкил этиб, 16828 гектари урмон билан копланган. Туркистон тог тизмалари билан туташган. Богнинг шаркий кисми Тожикистон билан чегарадош. Богда 700 тур усимлик, шундан 13 тури "Кизил китоб"га киритилган, хайвонлардан 153 тури мавжуд.

Угом- Чоткол давлат табиат миллий боги эса 1990 йилда ташкил этилган булиб, жойлашган урни - Тошкент вилояти. Майдони 5740 гектарни ташкил этиб, денгиз сатхидан 900 -4000 метргача баландликда жойлашган. Богнинг усимлик дунёси жуда бой булиб, 1000 дан ортик турлари учрайди. Хайвонларнинг 550 тури мавжуд.

Юкоридагилардан куриниб турибдики, курикхона ва миллий боглар шунчаки фаолият курсатмаяпти, балки яшаяпти. Курикхоналардаги илмий -тадкикот кузатувлари узок анъанага эга. Бажарилган ишларни курсатиб утишга узок вакт кетади, лекин келажакда килиниши лозим булган ишлар кулами хам етарли. Келажак авлодларимиз учун улкамизнинг бундай бетакрор гушаларини саклаб колиш—бизнинг асосий вазифамиздир.

Бетакрор табиатга эга булган Китоб давлат геологик курикхонаси 1979 йилда уз ишини бошлаган. Унинг худуди 3938 гектарни ташкил этади. Кашкадарё вилоятидаги ушбу курикхонани 168 турдаги хайвонлар, 800 турдаги

5 Xolmo'minov, J. (2016). Экология хукуки сохасида илмий тахлил ва илмий тадкикотларнинг кейинги истикболлари. O 'zbekiston qonunchiligi tahlili, (1), 75-79.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

усимликлар узига ватан килган. Улардан 10 тур хайвонлар, 22 тур усимликлар вакили "Кизил китоб"га киритилган. Ушбу курикхонанинг максади табиатнинг нодир ёдгорликлари, палеонтология, седиментология ва бошка зарур табиий илмий-тадкикот полигонини куриклаш, шунингдек Халкаро девон мактаби, Хужакургон ва Зинзилбан сойлари худудида илмий тадкикотлар базасини шакллантиришдан иборат.

1987 йилда ташкил этилган Сурхон давлат курикхонасининг майдони 24554 гектар худудни эгаллайди. Бу ерда хайвонларнинг 100 дан ортик тури, усимликларнинг 600 тури учрайди. Улардан 22 тури "Кизил китоб"га кирган. Курикхонанинг 9284 гектар майдони урмон билан копланган. Унда морхурлар, Бухоро тог куйи каби хайвонлар, кушлардан бургут, болтаютар каби камёб кушларни куриш мумкин. Тошлардаги моркур ва куйни овлаш тасвирланган кадимий битиклар жахон ахамиятига молик Зарауткамар ноёб археологик ёдгорликлари сифатида мухофазага олинган. Бойсунтогнинг Тешиктош горида хаммага маълум неандертал боланинг туликсиз скелети топилган. Сурхон курикхонаси хайвонот ва усимликлар дунёсининг бойлиги билан ажралиб туради.

Кизилкум давлат курикхонаси эса 1971 йилда ташкил этилган. Майдони -10311 гектар. Жойлашган урни - Хоразм ва Бухоро вилоятларида. Хайвонларнинг 250 тури (10 дан ортик тури "Кизил китоб"га киритилган), усимликларнинг 160 тури (2 тури "Кизил китоб"га киритилган, мавжуд. Урмон билан копланган худуди 5338 гектарни ташкил этиб, курикхона тукайли -кумлок экотизимларнинг биохилма-хиллиги, тукайли урмонларнинг аборигени хисобланган Бухоро бугуларини саклаш максадида ташкил этилган.6

Мамлакатимиздаги энг йирик Х,исор давлат курикхонаси 1983 йилда ташкил топган булиб, унинг майдони 80986 гектарга тенг. Кашкаларё вилоятидаги ушбу курикхонада хайвонларнинг 268 тури, усимликларнинг 900 тури учрайди. 16 тур хайвонлар, 32 тур усимликлар "Кизил китоб"дан жой олган. Х,исор курикхонаси денгиз сатхидан 4500 метр баландликда жойлашган булиб, 22766 гектарини арчазорлар коплаган. Усимлик ва хайвонот дунёси жуда бой.7

6 Rayimov, A. (2020). БУХОРО ВИЛОЯТИ ВА УНГА ТУТАШ ДУДУДЛАР (ОЁКСТШМА, КАНДИМ, ОЁКГУЖУМЛИ, КИЗИЛКУМ ДАВЛАТ КУРИКХОНАСИ) СУДРАЛИБ ЮРУВЧИЛАРИНИНГ БАДОРГИ ТУР ТАРКИБИ ВА СОНИ. ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz), 6(2).

7 Toshboev, Z. M., Urozaliev, I. M., & Khamzaev, J. R. (2022). PROSPECTS FOR THE DEVELOPMENT OF ECOTOURISM IN PROTECTED NATURAL AREAS. Journal of Geography and Natural Resources, 2(01), 75-86.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz 3(2), Feb., 2023

ХУЛОСА

Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 20 декабрь куни Узбекистон Республикаси Олий Мажлисига ва халкга килган мурожатномасида куйидагилар курсатиб утилди "туртинчи йуналиш экология, айникса, сув масалалари глобал муаммога айланиб бораётгани билан боглик. Биз нафакат бугунги, балки келажак авлодларни хам уйлашимиз шарт. Шу боис, Конституциямизда табиий ресурслар, жумладан, сув хавзалари ва ер ости захираларини мухофаза килиш буйича талабларни кучайтиришимиз зарур", "хозирги вактда бутун дунёда булгани каби Узбекистонда хам жиддий экологик муаммолар пайдо булмокда. Аксарият худудларимизда тупрок таркиби бузилиб, унумдор ерлар кискариб бораётгани, чулланиш, сув етишмаслиги, кургокчилик, ахолини тоза ичимлик суви билан таъминлаш шулар жумласидандир. Табиатимизни асраб-авайлаш, сув, хаво ва атроф-мухитни тоза тутиш келгуси йилда хар бир махалла ахолисининг маданияти ва амалий харакатига айланиши керак. Бу борада мавжуд вазиятни ижобий томонга узгартириш учун экология ва атроф-мухитни асраш буйича саъй-харакатларимизни, хусусан, "Яшил макон" умуммиллий лойихаси доирасидаги ишларимизни кучайтирамиз,-" деб таъкидлаб утилди. Бундан келиб чиккан холда она табиатни асраб авайлаш ва келажак авлодга етказишимиз учун бу борада етарли ишларни амалга оширишимиз зарур булади.

Умуман олганда, бугунги кунда долзарб булиб бораётган "Мухофоза этиладиган табиий худудлар" ни асраб авайлаш нафакат давлат органларининг балки жаъмиятимизнинг хар бир фукаросининг мукаддас бурчига айланиши зарурлиги замон талабига айланиб бораётганлигини эътироф этиш лозим булади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:

1. Умумжахон маданий ва табиий меросини мухофаза килиш тугрисидаги Конвенция (Париж, 1972 йил 16 ноябрь, УзР ОМ 1995 йил 22 декабрдаги 182 -I-сон карори билан ратификация килинган).

2. Узбекистон Республикасининг Конституцияси.Тошкент. Узбекистон, 2022

3. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 20.12.2022 йил кунидаги Узбекистон Республикаси Олий мажлиси ва халкига килинган мурожаатномаси. ttps://xabar.uz/jamiyat/ozbekiston-respuЫikasi-prezidenti-shavkat-mirziyoyevnmg

4. Узбекистон Республикасининг 2001 йил 30 августдаги "Маданий мерос объектларини мухофаза килиш ва улардан фойдаланиш тугрисида"ги конуни.//

o

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

Y36eKHCTOH PecnyônuKacu OHHH Ma^nucuHHHr AxöopoTHOMacu, 2001 H., 9-10-COH, 180-Mogga.

5. 2018 hhh 19 geKaöpgaru "Mogguñ MagaHHH Mepoc oöteKraapuHH Myxo$a3a KHHHm coxacugaru ^aonu^THu TyögaH TaKOMunnamrapum nopa-TagSupnapu TyrpHCHga"rH Kapopu.// ^OHyH xy^®araapH MatnyMoraapu mh.mHH 6a3acH, 04.03.2021 h., 09/21/119/0190-coH

6. Y3ÔeKHCTOH PecnyônuKacu npe3ugeHTHHHHr 2017-2021 nunnapga Y3ÔeKHCTOH PecnyönuKacHHH pHBO^naHTHpHmHHHr öemTa ycTyBop HyHanumu óyñuHa X,apaKaraap CTpareruflCHHH "Hhm, Matpu^ar Ba pa^aMnu HKTHCoguëTHH puBO^naHTupum HHnu"ga aManra omupumra oug gaBnar gacTypu Tyrpucugaru OapMOHH.//^OHyH xy^^araapu MatnyMoraapu mhMHH 6a3acu, 03.03.2020 H., 06/20/5953/0246-coH.

7. Y3ÔeKHCTOH PecnyônuKacuHHHr "Myxo$a3a этнпaцнгaн TaÖHHH xygyggap Tyrpucugaru " 2004 nun 03 geKaöpt KyHugaru 710-II cohhh KpHyHH.

8. Tursunovich, K. O. (2022). FINTECH-CIVIL LEGAL RELATIONS AS AN OBJECT. World Bulletin of Management and Law, 17, 42-47.

9. Saidakhrarovich, G. S., & Tursunovich, K. O. (2022). DIGITAL FUTURE & CYBER SECURITY NECESSITY. World Bulletin of Management and Law, 10, 3145.

10. Dilboboev, N. (2022). Issues for Enforcement of Decisions of the International Investment Arbitration on Interim Measures. Available at SSRN 4299453.

11. Shavkatugli, D. N. (2022). Conciliation as a Means of Adr Vs Arbitration and Mediation. European Multidisciplinary Journal of Modern Science, 6, 430-436.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.