Научная статья на тему 'ДАВЛАТ ИШТИРОКИДАГИ КОРХОНАЛАРНИ ХУСУСИЙЛАШТИРИШДА РЕНТАБЕЛЛИК МАСАЛАЛАРИ'

ДАВЛАТ ИШТИРОКИДАГИ КОРХОНАЛАРНИ ХУСУСИЙЛАШТИРИШДА РЕНТАБЕЛЛИК МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
58
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Давлат / корхона / хусусий мулк / қонун ва ҳужжатлар / рентабеллик. / State / enterprise / private property / laws and documents / profitability.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Қудратов, Зоҳиджон Шавкат Ўғли

Ушбу мақолада давлат иштирокидаги корхоналарни хусусийлаштиришнинг иқтисодий тараққиётга ҳиссаси, бу борада мамлакатимизда амалга оширилаётган ислоҳотларнинг моҳияти борасида фикр-мулоҳазалар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PROFITABILITY ISSUES IN THE PRIVATIZATION OF STATE-OWNED ENTERPRISES

This article presents opinions on the contribution of privatization of state-owned enterprises to economic development and the essence of the reforms implemented in our country in this regard.

Текст научной работы на тему «ДАВЛАТ ИШТИРОКИДАГИ КОРХОНАЛАРНИ ХУСУСИЙЛАШТИРИШДА РЕНТАБЕЛЛИК МАСАЛАЛАРИ»

ДАВЛАТ ИШТИРОКИДАГИ КОРХОНАЛАРНИ ХУСУСИЙЛАШТИРИШДА РЕНТАБЕЛЛИК МАСАЛАЛАРИ

^удратов Зовдджон Шавкат ртли Тошкент давлат иктисодиёт университети магистранти

АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада давлат иштирокидаги корхоналарни хусусийлаштиришнинг ицтисодий тарацциётга уиссаси, бу борада мамлакатимизда амалга оширилаётган ислоуотларнинг моуияти борасида фикр-мулоуазалар келтирилган.

Калит сузлар: Давлат, корхона, хусусий мулк, цонун ва уужжатлар, рентабеллик.

ABSTRACT

This article presents opinions on the contribution ofprivatization of state-owned enterprises to economic development and the essence of the reforms implemented in our country in this regard.

Key words: State, enterprise, private property, laws and documents, profitability.

КИРИШ

Мулкий муносабатларни такомиллаштириш, мулкчиликни таркибий узгартириш бозор иктисодиёти шароитидаги мамлакатлар учун энг мухим масалалардан бири хисобланади. Шу боисдан, Узбекистонда мустакилликнинг илк йилларидан бошлаб мулкий муносабатларга, жумладан, мулкни давлат тасарруфидан чикариш ва хусусийлаштириш жараёнларига алохида эътибор каратилди.

Маълумки, тоталитар тузумда иктисодий хаёт сохта сиёсат, мафкуравий максадларга буйсундирилади. Сиёсат ва мафкура иктисодиётдан устун хисобланади хамда иктисодиётни ривожлантириш стратегияси уларга мослаштирилади. Собик Иттифок даврида худди шундай вазият юзага келган. Унинг иктисодий негизини давлат ва колхоз-кооператив мулк шаклларидан иборат умумхалк мулки деб аталган "эгасиз мулк" ташкил этарди. Асосий ишлаб чикариш фондларининг 90 %дан ортиFига давлат эгалик килгани боис иктисодиётда яккахокимлик хукм сурган. Иктисодий хаёт, хужалик юритиш ягона марказдан маъмурий-буйрукбозлик асосида бошкарилиб, ишлаб чикариш турлари ва хажми, таксимот катъий режалаштирилган холда белгилаб берилар эди. Шунинг учун хам халкда, хам давлатда мазкур мулкка нисбатан мулкдорлик хисси мавжуд булмаган. Мулкка нисбатан бундай тартибнинг урнатилганлиги одамларни мулкдан бегоналашиб кетишига сабабчи булди.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ

Давлат иштирокидаги корхоналарни хусусийлаштириш масаласи хориж ма махаллий тадкикотчилар томонидан кенг урганилаётган илмий тадкикот ишларидан бири хисобланади. Жумладан хорижда Mc. Connell, N. Gregory Mankiw, A. Samuelson, D. William каби тадкикотчилар хусусийлаштиришнинг мамлакат иктисодиётига таъсири масалаларига оид илмий изланишлар олиб борганлар1.

Мамлакатимизда мустакилликнинг илк йилларида ушбу сохага оид "Мулкчилик туFрисида"ги хамда "Давлат тасарруфидан чикариш ва хусусийлаштириш туFрисида"ги конунлар давстлабки конунлар каторига киради.

ТАДЦЩОТ МЕТОДОЛОГИЯСИ

Давлат иштирокидаги корхоналарни хусусийлаштиришнинг рентабеллиги масалаларига баFишланган ушбу маколада анализ ва синтез, индукция ва дедукция, киёслаш ва аналогик тахлил методларидан фойдаланилди.

ТАХЛИЛ ВА НАТИЖАЛАР МУ^ОКАМАСИ

Давлат мулки бу мулкдорликнинг барча шакллари, барча мол-мулклар ва мулкий хукуклар учун давлатга карашли ва унинг вазифаларини бажаради. Давлат мулки тушунчаси "давлат" тушунчаси билан узвий боFланган булиб, улар доимо бир-бирига тааллуклидир. Давлат мулкини хусусийлаштириш хакида суз юритадиган булсак, давлат мулкини хусусийлаштириш бу -давлатнинг уз ихтиёрига кирадиган мол-мулк обектлари, корхоналар, ишлаб чикариш воситалари, транспорт воситалари, уй-жой, табиат ресурслари ва бошкаларни давлат тасарруфидан чикариши ва фукаролар, давлатга тегишли булмаган юридик шахсларга бериши ёки сотилиши шунингдек давлат мулки асосида турли мулк шаклларини вужудга келтириш демакдир2.

Хусусийлаштириш — жисмоний шахсларнинг ва давлатга тааллукли булмаган юридик шахсларнинг оммавий мулки объектларини ёки давлат акцияли жамиятларининг акцияларини давлатдан сотиб олишидир3. Давлат мулкини хусусийлаштириш давлат мулкини келгусида шу мулк негизида хужалик фаолияти юритувчи ва унинг натижалари буйича тулик мулкий мас'улиятни зиммасига олувчи иктисодий субъектларга турли шартларда бериш ёки сотиш оркали амалга оширилади ва мулк эгасини узгартиришни

1 Mc. Connell, Brue. Economics. 17 th edition. Mcgraw-hill/Irwin, USA, 2014; N. Gregory Mankiw. Principles of Economics, 7th edition. Amazon, USA 2016; Paul A. Samuelson, William D. Nordhaus. Economics. 19th Edition. McGraw Hill Companies. USA. 2015.

2 Й. Абдуллаев. Бозор иктисодиёти асослари. - Тошкент: Мехнат. 1997. - Б. 132.

3 https://lex.uz/docs/-12701

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

назарда тутади. Давлат тасарруфидан чикариш ва давлат мулкини хусусийлаштириш мулкни бепул бериш, корхонани имтиёзли шартларда сотиш, акцияларни сотиш, корхоналарни ижарага бериш, майда корхоналарни ким-ошди савдосида сотиш ва бошка усулларда амалга оширилади. Тадбиркорлик фаолияти билан шуFулланиши ман этилган шахслар давлат тасарруфидан чикариладиган ва хусусийлаштириладиган обектларни сотиб олишлари, танлов ва ким ошди савдосида харидор сифатида катнашишлари, хусусийлаштирилаётган корхоналарнинг (акциядорлик жамиятлари бундан мустасно) акцияларини сотиб олишлари мумкин эмас. Давлат тасарруфидан чикариш ва хусусийлаштириш обектининг сотув нархини оммавий мулк обектларини тасарруф этувчи белгилайди. Сотув нархини белгилашда обектнинг давлат тасарруфидан чикариш ва хусусийлаштириш вактидаги кийматига асосланилади хамда давлат тасарруфидан чикариш ва хусусийлаштириш утказилаётган пайтдаги бозорнинг жорий коньюнктураси ва обектнинг кийматига таъсир курсатувчи обектив омиллар мажмуи хисобга олиниши лозим. Давлат тасарруфидан чикариш ва хусусийлаштиришдан келган даромадлар давлат тасарруфидан чикариш ва хусусийлаштириш махсус фондларида жамланади. Давлат тасарруфидан чикариш ва хусусийлаштириш фондларини тузиш ва улардан фойдаланиш тартиби Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси томонидан белгиланади.

Таъкидлаш жоизки, иктисодиётни ривожлантириш ва либераллаштиришнинг асосий устувор йуналишларидан бири давлатнинг иктисодиётдаги иштирокини камайтириш, хусусий мулк ролини янада мустахкамлашдан иборатдир.

Хусусийлаштириш микёси аввало, у ёки бу мамлакатда хусусий секторни кай даражада миллийлаштириш даражасига боFлик. Хусусийлаштириш бир канча давлатларда куйидагича амалга оширилди: Буюк Британия тажрибаси, биринчи навбатда, хусусийлаштириш шаклларининг хилма-хиллиги, мамлакат бюджети учун юкори рентабеллик, ишлаб чикариш самарадорлигини ошириш, хусусийлаштиришдан кейинги даврда ишлаб чикаришни назорат килиш билан ажралиб туради4.

Францияда эса хусусийлаштириш бюджет такчиллигини Европа Иттифокига аъзо булиш учун зарур булган даражага тушириш, мулкни давлат тасарруфидан чикаришда кенг ахолининг иштирок этиш имкониятини таъминлаш максадида амалга оширилди. Франциянинг хусусийлаштирилиши ялпи ички махсулот, саноат ишлаб чикариши ва иктисодий самарадорликнинг

4 Mc. Connell, Brue. Economics. 17 th edition. Mcgraw-hill/Irwin, USA, 2014. - P. 71.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

ошишига олиб келди. Франция хусусийлаштиришнинг асосий хусусиятлари куйидагилардан иборат: фукаролар уртасида улушларнинг оммавий таксимланиши, синчковлик билан танланган стратегик инвесторларни жалб килиш, хусусийлаштиришдан кейин давлат назорати, давлат мулкида стратегик тармокларнинг сакланиб колиши ва давлат бюджетига юкори даромад келтириши. Белгияда хусусийлаштириш ёки учинчи шахсларнинг ишончли бошкарувига бериш тартибларини тартибга солувчи махсус конун хужжатлари мавжуд эмас. Хукумат хар бир корхона учун махсус карор ва фармойишлар кабул килади. Хусусийлаштиришни ташкил этиш учун Федерал холдинг компанияси тузилиб, унга хусусийлаштирилган корхоналарнинг улушлари берилди. Молия вазирлиги билан келишилган холда хусусийлаштирилган корхоналарни кайта куриш ва сотишдан олдинги тайёргарлик ишларини олиб борди.

Сунгги йилларда мамлакатимизда хам давлат корхоналарини хусусийлаштириш оркали уларнинг рентабеллигини ошириш масаласига катта ахамият каратилмокда. Жумладан, хусусийлаштириш шакл ва услубларини такомиллаштириш, корхоналарни тулик ва акцияларнинг давлат пакетларини хусусий мулкка сотиш буйича кабул килинган чора-тадбирлар иктисодиётнинг амалдаги барча сохаларида мулкчилик муносабатларини тубдан узгартириш жараёнларини жадаллаштириш ва чукурлаштириш учун шарт-шароит яратди. Давлат активлари ва акциялар пакетларини нолга тенг киймат буйича сотиш кейинги йилларда амалга оширилган хусусийлаштириш жараёнининг узига хос хусусияти хисобланади. Хусусий секторни кенгайтириш, кичик бизнес, фермер хужаликлари ва тадбиркорликни жадал ривожлантириш борасида туб бурилиш амалга оширилмокда5.

Шунингдек, 2017 — 2021 йилларда Узбекистан Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегиясининг 3.4. бандига мувофик, давлат мулкини хусусийлаштиришни янада кенгайтириш ва унинг тартиб-таомилларини соддалаштириш, хужалик юритувчи субъектларнинг устав жамFармаларида давлат иштирокини камайтириш, давлат мулки хусусийлаштирилган объектлар базасида хусусий тадбиркорликни ривожлантириш учун кулай шарт-шароитлар яратиш вазифалари тасдикланган.

Жумладан, хусусийлаштирилган давлат мулки негизида хусусий мулкчилик ва тадбиркорликни ривожлантириш сохасида давлат сиёсатини сифат жихатдан узгартиришни таъминлаш, тадбиркорлик субъектларини

5 А. Улмасов, А.Б. Вахобов Иктисодиёт назарияси. "Иктисод молия" 2014. - Б. 276.

хусусийлаштирилгандан кейин амалий куллаб-кувватлаш, шунингдек, давлат мулкидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш максадида Президентимизнинг 2019 йил 14 январь ПФ-5630-сонли фармони билан Узбекистон Республикаси Хусусийлаштирилган корхоналарга кумаклашиш ва ракобатни ривожлантириш давлат кумитаси негизида Узбекистон Республикаси давлат активларини бошкариш агентлиги ташкил этилиши белгиланди ва Президентимизнинг 2019 йил 14 январдаги ПК,-4112-сон карори билан Узбекистон Республикаси Давлат активларини бошкариш агентлигининг таркибий тузилмаси ва марказий аппаратининг тузилмаси тасдикланди.

Мазкур Агентлик Узбекистон Республикаси Хусусийлаштирилган корхоналарга кумаклашиш ва ракобатни ривожлантириш давлат барча хукуклари, мажбуриятлари ва давлат, шу жумладан чет элдаги активларини бошкариш, хусусийлаштириш тадбирларини амалга ошириш (шу жумладан давлат улушларини сотиш), давлат активларини ижарага бериш, хужалик жамиятларида корпоратив бошкарувни жорий этиш, иктисодий ночор хужалик жамиятларини молиявий соFломлаштириш, банкротлик, бахолаш фаолиятида давлат томонидан тартибга солиш ва мулкни бахолаш стандартларини тасдиклаш буйича хукукий ворис хисобланади.

Шунингдек, Вазирлар Махкамасининг 2019 йил 15 майдаги 404-сон карори билан Узбекистон Республикаси Давлат активларини бошкариш агентлиги туFрисидаги низом хам тасдикланди. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2019 йил 25 июнь, 523-сон карори билан Ипотека-банкни хусусийлаштириш ва 2022 йил охиригача банк устав капиталида давлат улушини 50 фоиздан камайтириш масаласи куйилди.

ХУЛОСА

Ушбу тадкикот буйича куйидаги хулосаларга келинди:

Мамлакатимизда кулай инвестициявий мухитни яратиш, хусусий мулк эгаларининг хукуклари ва конуний манфаатларини химоя килиш юзасидан тизимли ислохотлар амалга оширилаётганлигига карамай, айрим тармоклар ва йирик корхоналарда бозор механизмларига утишнинг кечикаётганлиги янги турдаги ракобатбардош махсулотлар ишлаб чикаришни йулга куйиш, илFор технологияларни жорий этиш, мехнат унумдорлигини ошириш, хусусий капитални фаол жалб килган холда янги иш уринлари яратишга тускинлик килмокда. Шу нуктаи назардан, давлат иштирокидаги корхоналарда истеъмолчига йуналтирилган замонавий бошкарув усуллари, очиклик, шаффофлик ва бозор тамойилларини жадал жорий этиш, таннархни пасайтириш оркали даромадларни ошириш, ислохотлар жараёнида хусусий

капитал иштироки учун кенгрок имкониятлар яратиш, иктисодиётда давлат иштирокини кискартириш ва ракобат мухитини янада яхшилаш ушбу корхоналарнинг рентабеллик даражаси ошишига хизмат килади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ (REFERENCES)

1. Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича харакатлар стратегияси туFрисида"ги Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли Фармони.

2. Узбекистон Республикасининг Давлат тасарруфидан чикариш ва хусусийлаштириш туFрисидаги К,онуни 19.11.1991 йил

3. Узбекистон Республикасининг Мулкчилик туFрисидаги К,онуни 31.10.1990 йил.

4. Й. Абдуллаев —Бозор иктисодиёти асослари. - Тошкент: Мехнат. 1997.

5. Т. Жураев, Д.Тожибоева. Иктисодиёт назарияси. - Тошкент: 2012.

6. А. Улмасов, А.Б. Вахобов Иктисодиёт назарияси. "Иктисод молия" 2014.

7. Ш.Ш. Шодмонов, У.В. Гофуров. Иктисодиёт назарияси. "Иктисод молия". 2010.

8. Mc. Connell, Brue. Economics. 17 th edition. Mcgraw-hill/Irwin, USA, 2014.

9. N. Gregory Mankiw. Principles of Economics, 7 th edition. Amazon, USA 2016.

10. Paul A. Samuelson, William D. Nordhaus. Economics. 19 th Edition. McGraw Hill Companies. USA. 2015.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.