CC BY
78SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 4 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
DAVLAT BOSHQARUVIDA AXBORORT TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISHNING HUQUQIY ASOSI
Baxtiyor Qaxramonjon o'g'li O'rmonaliyev
Toshkent davlat yuridik unverstiteti magistratura talabasi baxtiyorormonaliyev7999@gmail .com
ANONATATSIYA
Hozirgi vaqatda davlat hukumat va jamiyat o'rtasidagi o'zaro munosabatlar soxasiga zamonaviy axborort texnologiyalarni joriy etishga intilmoqda, chunki bu davlat, hududiy boshqaruv, fuqoqrolar va tashkilotlarning o'zaro hamkorligini yanada faollashtirishga imkon beradi va hokimyat barqarorligiga va jamiyatdagi munosabatlar barqarorlogini amalga oshirishni rag'batlantiradi. Davlat apparatini rivojlantirish jarayonida davlat faoliyati samaradorligini oshirishga qaratilgan boshqaruv qarorlarini qabul qilishni rag'batlantirish vositalaridan biri sifatida axborot texnologiyalarining roli ortib bormoqda. Jumladan, O'zbekiston Respulikasida ham axborot texnologiyalaridan foydalanish ham zaruriy ehtiyojga aylanib bormoqda. Shuning uchun bunday foydalanishni huquqiy jihatdan tartibga solishni talab qiladi.
Kalit so'zlar. Axborort texnologiyalari, elektron hukumat, davlat boshqaruvi, normativ huquqiy hujjat.
ABSTRACT
Currently, the state is trying to introduce modern information technologies in the field of relations between the government and society, because it allows to further activate the cooperation of the state, regional administration, citizens and organizations, and encourages the stability of government and the implementation of stability of relations in society. encourages. In the process of development of the state apparatus, the role of information technologies as one of the means of encouraging the adoption of management decisions aimed at increasing the efficiency of state activity is increasing. In particular, the use of information technologies is becoming a necessity in the Republic of Uzbekistan. Therefore, such use requires legal regulation.
Kirish. Davlat boshqaruvi tizimli faoliyati sifatida davlat organlarining ham o'zlari, ham fuqarolar, ham xo'jalik sub'ektlari o'rtasidagi axborot hamkorligi bilan chambarchas bog'liqdir. Davlatning xususiy sub'ektlar (fuqarolar va tashkilotlar) bilan o'zaro hamkorligi imperativ va maslahatchi bo'lishi mumkin. Axborot aloqasi orqali davlat va mahalliy davlat hokimiyat organlari fuqarolar va tashkilotlarni majburiy bo'lgan normativ-huquqiy hujjatlar to'g'risida xabardor qilishlari, davlat xizmatlarini
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 4 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
ko'rsatishlari va boshqalarni kiritish mumkin. Shiddat bilan globallashuv jarayoni bo'layotgan bugungi kunda barcha sohalar hoh bu xususiy sektor bo'lsin, hoh davlat sektori, barchasiga axborot texnologiyalari kirib borayapdi va huquqiy jihatdan tartibga solish va huquqiy asoslarini yaratishni taqazo qiladi.
Asosiy qism. Fuqarolar, tashkilotlar va hokimiyat organlari o'rtasidagi axborot o'zaro aloqasining "an'anaviy" ya'ni jismoniy shakli yoki zamonaviy shakli ommaviy axborot vositalari orqali hisoblanadi. Biroq, zamonaviy axborot texnologiyalarining paydo bo'lishi bilan o'zaro ta'sirning yana bir shakli keng qo'llanilishini - Internet orqali o'zaro aloqa keng tus oladi.
Davlat boshqaruvi davlatning to'g'ri faoliyat ko'rsatishini ta'minlash vakolatiga ega bo'lib, u davlat va mahalliy davlat hokimiyat organlarining samarali faoliyatini qo'llab-quvvatlovchi qarorlar qabul qilish, hokimiyat organlari o'z vakolatlarini amalga oshirish jarayonida shakllanadigan munosabatlarni tartibga solish, zarur ma'muriy hujjatlarning qabul qilinishini ta'minlash, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatining to'g'ri yo'qligini aniqlashni o'z ichiga oladi. Davlat boshqaruvi tizimining talab qilinadigan standartlarga muvofiqligi, davlat organlari va ayrim boshqaruv organlari tomonidan amalga oshirilayotgan natijalarni o'rganish va baholash, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatini axborot bilan ta'minlash kabilardir[1].
Asosiy kamchiliklari: davlat boshqaruvi tizimini axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasida tashkiliy qo'llab-quvvatlash bilan solishtirganda huquq sohalarining sezilarli darajada orqada qolishi, tizimli yondashuvlarning yo'qligi va axborot-kommunikatsiya vositalaridan foydalanishning me'yoriy-huquqiy bazasida bir xillik, boshqaruv sohasidagi texnologiyalar; bir qator huquqiy normalarning noaniqligi va nomuvofiqligi; "elektron hukumat" tushunchasini shakllantirishga yagona yondashuvning virtual yo'qligi. Bundan tashqari, davlat organlarida boshqaruv tizimi sifatida elektron hujjat tizimini joriy etish borasidagi sa'y-harakatlar zamonaviy sharoitda nihoyatda muhim. Ayni paytda ushbu jarayonni tartibga soluvchi qonunchilik nuqtai nazaridan tizimli yondashuv mavjud emas. Bundan tashqari, bunday tizimlarning ma'lum bir organning boshqaruv funktsiyalarini ta'minlaydigan boshqa tizimlar (masalan, fuqarolar va tashkilotlar tomonidan berilgan shikoyatlarni ko'rib chiqish uchun mo'ljallangan tizimlar) bilan yetarlicha ishlab chiqilmagan integratsiyalashuvi bilan bog'liq ba'zi muammolar mavjud.
AT boshqaruvidan foydalanish davlat axborot siyosatini amalga oshirish vositasidir. Siyosat boshqaruvning turli davlat institutlaridan foydalanish orqali jamoatchilik munosabatlariga ta'sirining asosiy xususiyatlari bilan bog'liq.
1 Inshakova E G 2015 "E-government" in public administration: administrative and legal problems of organization and functioning (Voronezh: Voronezh State University)
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 4 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
Davlat axborot siyosati - bu davlat va fuqarolik jamiyati manfaatlariga javob beradigan axborotni yaratish, ko'paytirish va tarqatish bilan bog'liq jamiyat faoliyatining o'ziga xos sohasi[ ]. Shuni ta'kidlash kerakki, ko'p yillar davomida O'zbekiston davlatining axborot siyosati birinchi navbatda faqat ommaviy axborot vositalariga qaratilgan. Zamonaviy sharoitda davlat axborot siyosatining qarashlari sezilarli darajada kengaytirildi va O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi bilan fuqarolar va tashkilotlarga kafolatlangan ommaviy axborotga bo'lgan huquqlarni himoya qilish bilan bog'liq ba'zi masalalarni, shuningdek, bir qator ma'lumotlar xavfsizlik o'lchamlarini o'z ichiga oladi.
Bu axborot resurslarini, alohida axborot va telekommunikatsiya vositalarini boshqarish, axborot ishlab chiqarishni, axborot mahsulotlari, xizmatlar va texnologiyalar bozorini qo'llab-quvvatlashda davlat ishtirokini, shuningdek, ommaviy axborot vositalari faoliyatini tartibga solish bo'yicha boshqaruv mexanizmlari samaradorligini oshirish zaruratini keltirib chiqardi. Shu maqsadda O'zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M. Mirziyoyevning 2020-yil 5-dekabrda PF-6079-son bilan " "RAQAMLI O'ZBEKISTON — 2030" STRATEGIYASINI TASDIQLASH VA UNI SAMARALI AMALGA OSHIRISH CHORA-TADBIRLARI TO'G'RISIDA"[3]gi farmoni qabul qilindi.
Davlat va mahalliy davlat hokimyati boshqaruvi samaradorligini oshirishda "elektron hukumat" deb ataladigan tizimni joriy etish muhim ahamiyatga ega bo'lib, u mohiyatan zamonaviy axborot texnologiyalaridan keng foydalanishga asoslangan davlat va aholi o'rtasidagi o'zaro hamkorlik tizimidir. Bu borada internet davlat xizmatlaridan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish, shuningdek, ulardan foydalanish qulayligi va ularni olish qulayligini taminlaydi. "Elektron hukumat"ning shakllanishi bir vaqtning o'zida bir nechta maqsadlarni ko'zlaydi:
♦ Fuqarolar va tashkilotlarga ko'rsatiladigan davlat va kommunal xizmatlarning qulayligi va sifatini oshirish, xizmat ko'rsatishning yagona standartlarini joriy etish, shuningdek, hujjatlarni rasmiylashtirish uchun zarur bo'lgan vaqtni qisqartirish.
♦ Davlat va mahalliy davlat hokimiyat organlari faoliyati to'g'risidagi axborotning shaffofligini oshirish, shuningdek, fuqarolar va yuridik shaxslarning ushbu axborotdan foydalanish qulayligini ta'minlash.
♦ Davlat va mahalliy davlat hokimyati boshqaruvi jarayonlarining sifatini shuningdek, hudud aholisi bilan qayta aloqani kengaytirish, jumladan, axborot-tahlil markazlari tomonidan tahliliy tadqiqotlar uchun katta hajmdagi axborot mavjudligi hisobiga amalga oshirish.
2 Popov V D, Bespalov P V, Tavokin E P et al. 2003 Information policy (Moscow: Publishing house of RASS)
3 https://lex.uz/docs/-5030957
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 4 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
"Elektron hukumat" tizimi an'anaviy hukumatning alohida qo'shimchasi yoki o'xshashi emas, balki davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining aholi ehtiyojlariga to'liq javob beradigan zamonaviy axborot texnologiyalari imkoniyatlaridan foydalangan holda davlat va aholi o'rtasidagi o'zaro munosabatlarning mutlaqo yangi zamonaviy usulini belgilab beradi. Bu zamonaviy axborot jamiyati ehtiyojlariga to'liq javob beradi[4].
"Elektron hukumat" davlat boshqaruvi tizimidagi o'zaro hamkorlikning 3 ta yo'nalishini o'z ichiga oladi:
- davlat tuzilmalari va mamlakat fuqarolari o'rtasida.
- hukumat va xususiy kompaniyalar o'rtasida.
- turli davlat tuzilmalari va boshqaruv darajalari o'rtasida[5].
Elektron hukumat — barcha ham „ichki", ham „tashqi" aloqalar va jarayonlar majmuasi bo'lib, tegishli axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bilan quvvatlanib va ta'minlanib turadigan hukumat. Kommunikatsiya tarmoqlari shu jumladan Internet orqali axborotga ishlov berish, uni uzatish va tarqatishni elektron vositalari asosida davlat boshqaruvini tashkil qilishni, davlat hokimiyati organlarini barcha bo'g'inlari tomonidan fuqarolarning barcha toifalariga elektron vositalar bilan xizmatlar ko'rsatish, o'sha vositalar yordamida fuqarolarga davlat organlarining faoliyati haqida axborot berish. „Elektron hukumat" tushunchasi 1990-yillarning boshida paydo bo'lgan, lekin amaliyotga so'nggi yilardan boshlab tatbiq qilina boshladi. Elektron hukumatni ishlab chiqish bilan birinchi galda AQSh va Angliya,
hamda Italiya, Norvegiya, Singapur, Avstraliya va ayrim boshqa davlatlar shug'ullandilar. Elektron hukumatning uch asosiy rivojlanishi tizimi ajratiladi: hukumat- aholi (G2C); hukumat -biznes (G2B); hukumat — hukumat (G2G).
O'zbekistonda ham elektron hukumat barpo qilish ishlari boshlab yuborilgan. Jahon tajribasiga mavjud amaliyotga ko'ra, u ikki o'zaro bog'langan, lekin funksional jihatdan mustaqil qismlardan, Hukumat Intranetidan va tashqi infratuzilmadan tarkib topgan. Hukumat Intraneti axborot tizimining ichki infratuzilmasini qamrab oladi, u davlat tuzilmalari tomonidan davlat korporativ vazifalarini amalga oshirishdagi o'zaro munosabatlarda foydalaniladi. Tashqi infratuzilma, davlatni fuqarolar (G2C) va tashkilotlar (G2B) bilan o'zaro ishlashini ta'minlaydigan ommaviy axborot infratuzilmasini qamrab oladi.
Mamlakatimizda "elektron hukumatni" rivojlantirish uchun 2015-yil 9-dekabrda O'RQ-395-son bilan "Elektron hukumat" to'g'risidagi qonun qabul qilingan. Ushbu qonunning 4- moddasida elektron hukumatning asosiy vazifalari keltirilgan:
4 Brukhanova Ye, Rozanova N 2017 The role of information technology in the development of public administration 113116
5 Bulgatova Yu, Dyrkheev A 2018 Information technology as a means of modernizing public administration in modern society 8-16
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 4 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
Elektron hukumatning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: davlat organlari faoliyatining samaradorligini, tezkorligini va shaffofligini ta'minlash, ularning mas'uliyatini va ijro intizomini kuchaytirish, aholi va tadbirkorlik sub'ektlari bilan axborot almashishni ta'minlashning qo'shimcha mexanizmlarini yaratish;
ariza beruvchilar uchun mamlakatning butun hududida davlat organlari bilan o'zaro munosabatlarni elektron hukumat doirasida amalga oshirish bo'yicha imkoniyatlar yaratish;
o'z zimmasiga yuklatilgan vazifalar doirasida davlat organlarining ma'lumotlar bazalarini, Yagona interaktiv davlat xizmatlari portalini va Elektron davlat xizmatlarining yagona reestrini shakllantirish;
aholi va tadbirkorlik sub'ektlari bilan o'zaro munosabatlarni amalga oshirishda elektron hujjat aylanishi, davlat organlarining o'zaro hamkorligi va ularning ma'lumotlar bazalari o'rtasida axborot almashinuvi mexanizmlarini shakllantirish hisobiga davlat boshqaruvi tizimida «bir darcha» prinsipini joriy etish;
tadbirkorlik sub'ektlarini elektron hujjat aylanishidan foydalanishga, shu jumladan statistika hisobotini taqdim etish, bojxona rasmiylashtiruvi, lisenziyalar, ruxsatnomalar, sertifikatlar berish jarayonlarida, shuningdek davlat organlaridan axborot olish jarayonlarida elektron hujjat aylanishidan foydalanishga o'tkazish;
tadbirkorlik sub'ektlarining elektron tijorat, Internet jahon axborot tarmog'i orqali mahsulotni sotish va xaridlarni amalga oshirish tizimlaridan foydalanishini, shuningdek kommunal xizmatlarni hisobga olishning, nazorat qilishning va ular uchun haq to'lashning avtomatlashtirilgan tizimlarini joriy etishni kengaytirish;
naqd bo'lmagan elektron to'lovlar, davlat xaridlarini amalga oshirish, masofadan foydalanish tizimlarini va bank-moliya sohasidagi faoliyatning boshqa elektron shakllarini rivojlantirish[6].
Shuningdek ushbu qonun asosida hamda uni ijrosini taminlash maqsadida O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020-yil 16-iyulda 444-son bilan "Elektron hukumat tizmini yanada rivojlantirish, shuningdek, davlat organlari va tshkilotlarning o'z faoliyati bo'yicha jamoatchilik oldida elekton hisobot berishi
n
tartibini joriy etish chora-tadbirlari to'g'risida"[ ]gi qarori qabul qilindi. Ushbu qarorda elektron hukumatni rivojlantirish uchun bir qancha vazifalar belgilangan, jumladan, davlat organlari va tashkilotlari idoralararo elektron hamkorlik qilishda elektron hukumatning malumotnomalari, klassifikatorlari va identifikatorlaridan foydalanishga majburligi keltirib o'tilgan.
6 https://lex.uz/docs/2833860
7 https://lex.uz/docs/4900375
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 4 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
2017-2021 yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha Harakatlar strategiyasini "Ilm, ma'rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili"da amalga oshirishga oid davlat dasturida belgilangan vazifalarga muvofiq hamda iqtisodiyot tarmoqlari va davlat boshqaruvi tizimiga zamonaviy axborot texnologiyalarini keng joriy etish va telekommunikatsiya tarmoqlarini kengaytirish orqali respublika iqtisodiyotining raqobatbardoshligini yana-da oshirish maqsadida 2020-yil 28-aprelda PQ-4699-son bilan O'zbekiston Respublikasi Prezidenti SH. Mirziyoyevning "Raqamli iqtisodiyot va elektron hukumatni keng joriy etish chora
o
tadbirlari to'grisida"[ ] qarori qabul qilindi.
Bundan tashqari axborot-kommunikasiya texnologiyalarini jadallashtirish va rivojlantirish O'zbekiston Respublikasini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. Standartlashtirish ushbu muammoni hal qilishda muhim ro'l o'ynaydi. Xo'jalik yurituvchi sub'ektlar tomonidan xalqaro, davlatlararo, milliy, mintaqaviy va davlat hamda tarmoq standartlarining keng qo'llanishi uchun Standartlashtirish tayanch tashkiloti tomonidan normativ hujjatlar fondi yaratildi va yuritiladi.
Xulosa o'rnida shuni aytish mumkinki, davlat va mahalliy davlat boshqaruvida zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish zarurati masalasi hozirda O'zbekiston Respublikasi rahbariyati tomonidan tan olingan muhim masaladir. Shu sababli O'zbekiston Respublikasi Prezidenti ham, hukumat ham ushbu sohani tartibga soluvchi qonun hujjatlarini ishlab chiqdi. Mamlakatimizda davlat boshqaruviga axborort-komunikatsiya texnologiyalarini joriy etishda sezilarli ishlar amalga oshirildi, lekin bu hali yetarli emas. Ushbu vazifani samarali amalga oshirish uchun oldimizda ikkita asosiy qiyinchilik bor, ya'ni, ular davlat sektorida zamonaviy axborort texnologiyalari bilan ishlay oladigan hamda bu borada tegishli qonunchilikni biladigan kadrlar zaxirasini yetishmasligi va mamlakat iqtisodiyotining rivojlangan mamalkatlarnikidan ancha orqada ekanligi. Biroq, bu kabi to'siqlarning barchasi davlat va O'zbekiston jamiyatining birgalikdagi sa'y-harakatlari bilan to'liq bartaraf etiladi. Amaliyot shuni ko'rsatadiki, O'zbekiston Respublikasiga davlat va fuqarolarga axborot xizmatlarini ko'rsatish bilan bog'liq yangi axborot texnologiyalarini joriy etishda vazirlik va idoralarni faollashtirish uchun juda zarur bo'lgan zarur normativ-huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish va amalga oshirishga alohida e'tibor qaratish lozim. Shuning uchun O'zbekistonlik qonunchilar ushbu masalaga jiddiy e'tibor qaratishlari kerak.
8 https://lex.uz/docs/4800657
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 4 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Inshakova E G 2015 "E-government" in public administration: administrative and legal problems of organization and functioning (Voronezh: Voronezh State University)
2. Popov V D, Bespalov P V, Tavokin E P et al. 2003 Information policy (Moscow: Publishing house of RASS)
3. Brukhanova Ye, Rozanova N 2017 The role of information technology in the development of public administration 113-116
4. Bulgatova Yu, Dyrkheev A 2018 Information technology as a means of modernizing public administration in modern society 8-16
5. https://lex.uz/docs/-5030957
6. https://lex.uz/docs/2833860
7. https://lex.uz/docs/4900375
8. https://lex.uz/docs/4800657
