Научная статья на тему 'Дарё ўзандаги деформацион жараёнларни баҳолашда инновацион технологиялар'

Дарё ўзандаги деформацион жараёнларни баҳолашда инновацион технологиялар Текст научной статьи по специальности «Техника и технологии»

CC BY
12
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
масофадан обьектларни ўрганиш / тасвир таҳлили / суниъй йўлдош / услуб / ҳарита / сув сарфи / ArcGIS дастури / remote sensing / image analysis / satellite / method / map / water use / ArcGIS software.

Аннотация научной статьи по технике и технологии, автор научной работы — Ахмедов Исломбек Ғуломжонович, Умаров Исроилжон Исоқжон Ўғли, Атакулов Динислам Эрмаганбет Ўғли

Мақолада ўзандаги деформацион жараёнларни ўрганишда замонавий ГАТ (географик ахборот тизими) дан фойдаланиш масалаларига бағишланади. Бугунги кунда турли соҳаларнинг ГАТга қизиқиши ортиб бормоқда. Ушбу маълумотлар табиатдаги ўзгаришлар ва ҳодисалар ҳақида хулоса чиқаришда имконини беради. Дарё ўзанидаги ўзгаришларни батафсил ўрганиш кўплаб олимлар томонидан ушбу дастур орқали амалга оширилган. Бугунги кунда сув ҳисобини олиб боришда жаҳонда ГАТдан кенг фойдаланилади. ГАТ дан фойдаланган ҳолда махсус маълумотларни жамлаш, таҳлил қилиш ва фойдаланувчига етказиб бериш имкони мавжуд. Яъни ГАТ бу Ер хақидаги маълумотларни қабул қилиш, сақлаш, таҳлил қилиш ва фойдаланувчига етказиб бериш учун хизмат қилувчи қурилма ва дастурлар тизимидир. Мақолада Landsat сунъий йўлдошининг маълумотларидан фойдаланилиб Сох сойининг деформацион жараёнларига бахо берилди ва таҳлил қилинди. Олиб борилган изланишлар ўзандаги жараёнларни тезкор баҳолашга эришиш услубларини баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по технике и технологии , автор научной работы — Ахмедов Исломбек Ғуломжонович, Умаров Исроилжон Исоқжон Ўғли, Атакулов Динислам Эрмаганбет Ўғли

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Инновационные технологии в оценке деформационных процессов в русле реки

В статье рассматриваются вопросы использования современной ГАТ (геоинформационной системы) при изучении деформационных процессов в бассейне. Сегодня интерес к GAT возрастает в различных областях. Эти данные позволяют делать выводы об изменениях и событиях в природе. В рамках этой программы многие ученые провели подробное изучение изменений в русле реки. Сегодня ГАТ широко используется в мире для учета воды. С помощью GAT можно собирать, анализировать и доставлять пользователю определенные данные. То есть ГАТ — это система устройств и программ, которые служат для приема, хранения, анализа и доставки пользователю информации о Земле. В статье деформационные процессы потока Сокс оценивались и анализировались с использованием данных спутника Landsat. В проведенном исследовании описаны методы экспресс-оценки внутренних процессов.

Текст научной работы на тему «Дарё ўзандаги деформацион жараёнларни баҳолашда инновацион технологиялар»

УДК 556.18:004.6

ДАРЁ УЗАНДАГИ ДЕФОРМАЦИОН ЖАРАЁНЛАРНИ БА^ОЛАШДА ИННОВАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАР

Ахмедов Исломбек Гуломжонович НамМКИ доценти, Тел: +99899-814-12-26, E-mail: islombek.ahmedov@bk.ru

Умаров Исроилжон Исокжон угли НамМКИ укитувчиси, Тел: +99894-138-02-18, E-mail: Isroilumarov92@gmail.com

Атакулов Динислам Эрмаганбет угли ТИКДММИ (МТУ) ассистенты, Тел: +99899-856-14-93, E-mail: irrigator-atakulov@mail.ru

Аннотация: Маколада узандаги деформацион жараёнларни урганишда замонавий ГАТ (географик ахборот тизими) дан фойдаланиш масалаларига багишланади. Бугунги кунда турли сохдларнинг ГАТга кизикиши ортиб бормокда. Ушбу маълумотлар табиатдаги узгаришлар ва х,одисалар хдкида хулоса чикаришда имконини беради. Дарё узанидаги узгаришларни батафсил урганиш куплаб олимлар томонидан ушбу дастур оркали амалга оширилган. Бугунги кунда сув х,исобини олиб боришда жах,онда ГАТдан кенг фойдаланилади. ГАТ дан фойдаланган х,олда махсус маълумотларни жамлаш, тах,лил килиш ва фойдаланувчига етказиб бериш имкони мавжуд. Яъни ГАТ бу Ер хакидаги маълумотларни кабул килиш, саклаш, тах,лил килиш ва фойдаланувчига етказиб бериш учун хизмат килувчи курилма ва дастурлар тизимидир. Маколада Landsat сунъий йулдошининг маълумотларидан фойдаланилиб Сох сойининг деформацион жараёнларига бахо берилди ва тах,лил килинди. Олиб борилган изланишлар узандаги жараёнларни тезкор бах,олашга эришиш услубларини баён этилган.

Аннотация: В статье рассматриваются вопросы использования современной ГАТ (геоинформационной системы) при изучении деформационных процессов в бассейне. Сегодня интерес к GAT возрастает в различных областях. Эти данные позволяют делать выводы об изменениях и событиях в природе. В рамках этой программы многие ученые провели подробное изучение изменений в русле реки. Сегодня ГАТ широко используется в мире для учета воды. С помощью GAT можно собирать, анализировать и доставлять пользователю определенные данные. То есть ГАТ — это система устройств и программ, которые служат для приема, хранения, анализа и доставки пользователю информации о Земле. В статье деформационные процессы потока Сокс оценивались и анализировались с использованием данных спутника Landsat. В проведенном исследовании описаны методы экспресс-оценки внутренних процессов.

Annotation: The article deals with the issues of using modern GAT (geographical information system) in the study of deformation processes in the basin. Today, interest in GAT is increasing in various fields. These data make it possible to draw conclusions about changes and events in nature. A detailed study of changes in the riverbed has been carried out by many scientists through this program. Today, GAT is widely used in the world for water accounting. Using GAT, it is possible to collect, analyze and deliver specific data to the user. That is, GAT is a system of devices and programs that serve to receive, store, analyze and deliver data about the Earth to the user. In the article, the deformation processes of the Sox stream were evaluated and analyzed using data from the Landsat satellite. The methods of rapid assessment of internal processes are described in the conducted research.

Калит сузлар: масофадан обьектларни урганиш, тасвир тахлили, суниъй йулдош, услуб, харита, сув сарфи, ArcGIS дастури.

Ключевые слова: remote sensing, image analysis, satellite, method, map, water use, ArcGIS software.

Key words: дистанционное зондирование, анализ изображений, спутник, метод, карта, водопользование, программное обеспечение ArcGIS.

Кириш. Дарё узанидаги жараёнларни бахолаш ва узан деформациясини башоратлашнинг хисоблаш усуллари ва технологияларини такомиллаштириш мухим масалалардан бири хисобланади. Бугунги кунда бу ишларни такомиллаштириш, вазиятни аник ва ишончли бахолаш, иктисодий самарадорликка эришиш каби масалалар урганилиб бормокда. Бу ишларнинг ривожи сифатида замонавий технологиялардан фойдаланишни таказо этмокда [1,2]. Бугунги кунда маълумотларини масофадан туриб урганишда ГАТ да кийинчиликларсиз тахлил килиш имконининг мавжудлиги уни турли сохаларда фойдаланиш даражасини орттирди.

Масаланинг куйилиши. Суньий йулдош тасвирлари оркали инсон бориши ва тадки; этиши кийин булган худудларни хам урганиш мумкин. Ирригация тизимлари нисбатан кичик булгани учун, шу кунгача факат GPS (Global Position System) курилмалари оркали чизикли хариталар тузилган халос [3]. Уларда буладиган йукотишлар ва уларнинг эксплуатацион холати жойларга бориб урганилган. Сунгги 10 йилда ута юкори резолюцияли сенсорларга эга булган сунъий йулдошларнинг космосга учирилиши сув сохасида хам улар тасвирларидан фойдаланган холда масофадан изланишларни олиб бориш имконини берди [4,5]. Мазкур маколада ГАТ технологияларидан фойдаланган холда дарё узанида юзага келаётган жараёнларни бахолаш, окимнинг ва узаннинг гидравлик ва гидрологик парамаетрларини аниклашга доир тадкикотлар натижалари келтирилган.

Ечиш усули. Ушбу тизимда ArcGIS дастури мухим рол уйнайди. Махсус маълумотлар объект хакидаги хоссаларни узида жамлайди (статистика, харита, геометрия ва бошка). Илм фанда ушбу дастурдан фойдаланишнинг истикболи унинг барча маълумотларни узида жамлай олиш афзаллигига кура жадаллик билан ривожланиб бормокда [6,7,8].

Услуб ва материаллар. Узандаги жараёнларни бахолашда, асосий омиллардан бири вакт давомида узан параметрларининг узгаришидир. Биз ушбу изланишларимизда ArcGIS дастурининг ArcMap иловасидан фойдаландик. Дастлаб Landsat 8 сунъий йулдоши тасвирлари GloVis А^Ш расмий сайтидан бепул юклаб олинди. Х,ар бир юклаб олинган тасвирлар санаси буйича хариталар ясалди. Яратилган хариталар аниклигини текшириш учун нивелир ва GPS маълумотларидан фойдаландик. Дастлаб Сох сой узанининг мавжуд параметрларини урганиш учун геодезик тадкикотлар олиб борилди. Сох сойининг узунлиги буйлаб хар бир километр масофада 9та узгармас створ танлаб олинди. Бунда хар бир створда 7та узгармас нукта танлаб олиниб, айнан шу нукталарда нивелир ва GPS курилмаси билан улчаш ишларини олиб бордик. Х,ар бир створ буйича нивелирлаш ишларини бажардик ва жадвалга туширдик (1-жадвал).

1-жадвал

Геодезик улчашлар _

№ Унг Урта Чап

ПК 12 659 657 656,8 656,38 656,48 657,7 658,55

ПК 22 648,75 647 645,63 646,68 647,25 647,7 648,55

ПК 32 638,23 637,09 636,11 636,18 634,78 634,58 635,8

ПК 42 623,8 622,8 622,72 623,8 623,48 623,65 625,03

ПК 52 613,97 612,02 612,47 612,32 613,12 612,12 612.4

ПК 62 602,15 600,65 600,8 599,8 599,55 599,2 599,5

ПК 72 590,9 588,45 588,6 588,95 586,7 586,6 588,8

ПК 82 579 575,3 575,8 576 575,9 574,75 575,75

ПК 92 567 564.3 564.85 565.3 564.7 566.6 567

Kейинчaлик эca GPS кyрилмacи билaн хдр бир cтвoр бyйичa yлчaш ишлaрини oлиб бoрдик вa жaдвaлгa туширдик (2-жaдвaл). Бyндa нивелир вa GPS кyрилмacи acocидa oлингaн нaтижaлaр yртacидa фaрк вyжyдгa келди. 2-жадвал GPS буйича аникланган маълумотлар

№ Унг Уртa 4an

ПК 12 659 658 656 658 655 656 659

ПК 22 645 643 641 643 643 645 646

ПК 32 634 633 635 632 632 632 633

ПК 42 624 620 621 623 620 621 625

ПК 52 611 610 611 612 612 611 612

ПК 62 600 600 600 601 599 599 600

ПК 72 593 591 588 590 587 588 589

ПК 82 580 577 577 578 575 578 580

ПК 92 569 565 565 566 564 565 568

Тахлил боскичи. Tax,лил бocкичимиздa yлчaнгaн киймaтлaр acocидa хдр бир cтвoр

бyйичa coй кyндaлaнг кеcим юзacи чизиб oлинди (1-рacм). Иивелир вa GPS мaълyмoтлaри фaрки 1.5-2 метрни тaшкил этмoкдa.

h, м ПК-92

О 100 200 300 400 500 600 700

1-расм. Сох сойининг ПК-92 кундаланг кесим юзаси

Бу мaълyмoтлaр acocидa ярaтилгaн xaритa aниклиги текширилди. Бyндa coй узунлиги вa эни ArcGIS дacтyрининг ArcMap илoвacидaн фoйдaлaниб yлчaнди (2-рacм) вa тaккocлaнди. Cyньий йyлдoшдaн oлингaн рacм билaн дaлa тaжрибa тaдкикoтлaри нaтижaлaри бир xил кyрcaтгичгa эгa 6улди.

MEXAИИKA ВA TEXИOЛOГИЯ ИЛMИЙ ЖУРНAЛИ, MAXCУC COИ 2022, № 1 (1)

221

2-расм. АгсМар иловасида Сох сойининг узунлиги ва энини улчаш

Landsat 8 сунъий йулдошининг охирги 4 йиллик тасвир маълумотлари 01оУ1б А^Ш расмий сайтидан бепул юклаб олинди. Бу маълумотлар асосида сунги 4 йил мобайнидаги сув окими хариталари ясалди. Хариталар асосида сув окими майдони ва пикетлар буйича оким кенглиги аникланди (3-жадвал). Аникланган пикетлардаги Сох сойи уртача эни асосида, дарёларнинг кенглиги ва уртача чукурликнинг богланиш тенгламасидан хар бир пикетдаги уртача чукурлик аникланди. Бунда В.С. Алтулин тавсия килган, дарёларнинг марфометрик богланишларини хисобга олган х,олда яратилган формуладан фойдаланилди [9,10,11]:

В

ур

0

л

1/8

(1)

бу ерда: ё - оким таркиб идаги з аррачаларнинг уртача катталиги (ё=5.5 мм).

Дарё марфометр ик боFл анишлари жадв али

3-жадвал

а н а С

р

а л т е к и

В

и ф

рс

2 ?5

в м

у

С

и н

о

д

й а м а

м 2

в

у

С

и н

3

а

4 а

т р

>>>

и н

э

й и

м

и

а

к и

л б а

ш и

В

к и

л р

у у

ч а ч а

т р

>>>

и

с е к г н а л

а

д

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

н

у

а

гч

к и

л

м

е

Н и

т 2 а

т р

>>>

6/29/2018

12

28

127.1

149.5

93

0.011

2.74

254.55

22

28

127.1

149.5

138

0.011

4.06

560.49

0.11

0.05

32 28 127.1 149.5 75 0.011 2.21 165.55 0.17

42 28 127.1 149.5 127 0.011 3.74 474.70 0.06

52 28 127.1 149.5 106 0.011 3.12 330.69 0.08

62 28 127.1 149.5 182 0.011 5.36 974.89 0.03

72 28 127.1 149.5 120 0.011 3.53 423.81 0.07

82 28 127.1 149.5 115 0.011 3.38 389.23 0.07

92 28 127.1 149.5 115 0.011 3.38 389.23 0.07

Натижа ва мух,окамалар. Жaдвaлдaги мaълyмoтлaр acocидa шуни кyзaтиш мумкинки, тaнлaб oлингaн cтвoрлaрдaги oким кyндaлaнг кеотм юзacи, yртaчa чукурлиги вa yртaчa тезликлaри хдр xил. Уртaчa чукурлиги ниcбaтaн кaттa жoйлaрдa aкcинчa yртaчa тезлиги кичкинaдир. Бу эca шуни кyрcaтaдики, oким yртaчa тезлиги ^тта cтвoрдa ювилиш xaфи кaттaрoк вa ювилишгa мoйил, aкcинчa oким yртaчa чукурлиги кaттa cтвoрлaрдa тезлик кичиклиги хишбига лoйкa зaррaчaлaри чукиб ^лиш xaвфи мaвжyд. Бу эca уз нaвбaтидa yзaндaги дефoрмaция жaрaёнлaрини вужудга келтирaди.

Юкoридaги 3-жaдвaл фaкaтгинa бир кунлик мaълyмoт x,иcoблaнaди. Бyндaй мaълyмoтлaр жaдвaли cyнги 4 йиллиги мaвжyд. Бу мaълyмoтлaр acocидa келaжaк учун хдр кaндaй xoлaтдa yзaндaги шдир бyлaётгaн дефoрмaциoн жaрaёнлaрни мacoфaдaн кyзaтиш имкoнини берaди. Бунинг учун бизга фaкaтгинa кунлик cyв caрфи мaълyмoти бyлca кифoя.

Хулоса

Излaнишлaримиздa Landsat тacвирлaрининг мaълyмoтлaридaн фoйдaлaнгaн xoлдa yзaндaги жaрaёнлaрни беш йил oрaлиFидa кyзaтиш acocидa тacвирлaр oлиниб, yзaн шaкллaниши бaxoлaнди. Taxлили нaтижacи бyйичa yзaндaги дефoрмaциoн жaрaёнлaрни мacoфaдaн туриб yргaнишдa ГATдaн фoйдaлaниш юзaгa келaётгaн жaрaёнлaрни тезкoр aниклaш имкoнини берaди. Бу эca вaкт вa реcyрc тежaмкoрлигигa, ишoнчли вa cифaтли мaълyмoтлaр бaзacини тyзишгa имкoн берди. Landsat тacвирлaрининг куп йиллик мaълyмoтлaридaн фoйдaлaниб xaритaлaр куриш вa бу xaритaлaр билaн мaълyмoтлaр бaзacини ишлaб чикиб, келaжaк учун бaшoрaт килиш имкoнияти мaвжyд.

AДAБИЁTЛAР

1. Aрифжaнoв A.M., Aкмaлoв Ш.Б. Aнaлиз изoбрaжений нa ocнoве геoгрaфичеcкиx oбъектoв и диcтaнциoннoе зoндирoвaние в oкрyжaющей cреде. «Пoвышение эффективнocти, нaдежнocти и безoпacнocти гидрoтеxничеcкиx cooрyжений» Cбoрник cтaтей междyнaрoднoй нayчнo-прaктичеcкoй ^нференции. Toм II. Taшкент - 2018. C. 2429

2. Aрифжaнoв A.M., Aкмaлoв Ш.Б. Диcтaнциoннoе зoндирoвaние применяется для yпрaвления вoдoй и тельжим xoзяйcтвoм в Центрaльнoй Aзии и Узбекиегане. «Пoвышение эффективнocти, нaдежнocти и безoпacнocти гидрoтеxничеcкиx cooрyжений» Cбoрник агатей междyнaрoднoй нayчнo-прaктичеcкoй кoнференции. Toм II. Taшкент -2018. C. 33-37

5. Юрик Л., Aрифжaнoв A.M., Caмиев Л.И., Aкмaлoв Ш.Б., Aтaкyлoв Д.E.. LANDSAT OLI нинг SWIR вa NIR тacвирлaри oркaли yзaндaги жaрaенлaрни бaxoлaшдa

MEXAНИKA ВA TEXНOЛOГИЯ ИЛMИЙ ЖУРИAЛИ, MAXCУC COИ 2022, № 1 (1)

223

reoaxGopoT TH3HM.apu. Irrigatsiya va melioratsiya jurnali, Vol N01. TIIAME. Tashkent, 2019. Pp.15-19.

6. Akmalov Sh.B., Gerts J. Using Remote Sensing very high resolution data in observation of open drainage system condition in Syrdarya Province. "Irrigatsiya va melioratsiya journal", No2 (4). TIIAME. Tashkent, 2016. Pp. 26-29 (05.00.00; №22).

7. Fathulloev A.M., Eshev S.S., Samiev L.N., Ahmedov I.G'., Jumaboyev X., Arifjanov S. Boglanmagan gruntlardan tashkil topgan uzanlarda yuvilmaslik tezliklarini aniklash [To the determination of non-effective speed in the beds containing from unconnected soils] //Journal "Irrigatsiya va melioratsiya". Tashkent. - 2019. - C. 27-32.

8. Arifjanov A., Akmalov Sh., Akhmedov I., Atakulov D. Evaluation of deformation procedure in waterbed of rivers //IOP Conference Series: Earth and Environmental Science. -IOP Publishing, 2019. - T. 403. - №. 1. - C. 012155.

9. Arifjanov A., Samiyev L., Akhmedov I., Atakulov D. Innovative Technologies In The Assessment Of Accumulation And Erosion Processes In The Channels //Turkish Journal of Computer and Mathematics Education (TURCOMAT). - 2021. - T. 12. - №. 4. - Pp. 110-114.

10. Axmedov I.G'., Muxitdinov M., Umarov I., Ibragimova Z. Assessment of the effect of sedibles from sokhsoy river to kokand hydroelectric power station //InterConf. - 2020.

Arifjanov A.M., Ibragimova Z.I., Axmedov I.G'. Analysis Of Natural Field Research In The Assessment Of Processes In The Foothills The American Journal of Applied sciences. -2020. - T. 2. - №. 09. - Pp. 293-298.

11. ApH^^aHOB A.M., CaMueB, H.H., AGgypauMOBa, A.A., AxMegoB, H.r. Hppнraцнoннoe 3HaneHue penHbix HaHOCOB [Irrigation value of river sediments] //AKTya.bHbie npoG^eMH ryMaHHTapHbix h ecrecTBeHHbix HayK. - 2013. - №. 6.

12. AxMegoB H.F., OpTH^OB H.A., YMapoB H.H. ^ape y3aHugaru ge$opмaцнoн ^apaeH^aapHH GaxO.amga нннoвaцнoн TexHO.Orua.nap [Innovative technologies in the assessment of deformation processes in the riverbed] // OaprOHa nO.HTexHHKa HHCTHTyTH u^MHH-TexHHKa «ypHa.H. - OaprOHa. - 2021. - T.25, №.1. - C. 139-142.

13. Axmedov I.G'., Ortiqov I.A., Umarov I.I. Effects of water flow on the erosion processes in the channel of GIS technology // https://doi.org/10.5281/zenodo.5819579

14. Tadjiboyev S., Qurbonov X., Akhmedov I., Voxidova U., Babajanov F., Tursunova E., Xodjakulova D. Selection of Electric Motors Power for Lifting a Flat Survey in Hydraulic Structures // AIP Conference Proceedings 2432, 030114 (2022); https://doi.org/10.1063Z5.0089643

15. Abduraimova D., Rakhmonov R., Akhmedov I., Xoshimov S., Eshmatova B. Efficiency of use of resource-saving technology in reducing irrigation erosion // AIP Conference Proceedings 2432, 040001 (2022); https://doi.org/10.1063/5.0089645

16. XaMugOB A. H., AxMegOB H., Ky3uGaeB ffl. Ten.OH3O.^HOHHbie MaTepua.bi Ha OCHOBe runca h otxoaob ce.bCKOrO xO3^HCTBa. - 2020.

17. HypugguHOB A. O., AxMegOB H., XaMugOB A. H. ABTOMOEHH Hyn^APHHH ^YPHnHfflH^A HHHOBAUHSnAP //Academic research in educational sciences. - 2022. -T. 3. - №. TSTU Conference 1. - C. 73-77.

18. Umarov, S. A. (2021). Development of deformations in the reinforcement of beams with composite reinforcement. Asian Journal of Multidimensional Research, 10(9), 511-517.

19. YMapoB, ffl. A. (2021). HcanegoBaHue rЦе$ормацнонного COCTOAHHA K0Mn03^H0HHbix ApMaTypHbix Ba^OK. TA'LIM VA RIVOJLANISH TAHLILI ONLAYN ILMIY JURNALI, 1(6), 60-64.

20. Davlyatov, S. M., & Kimsanov, B. I. U. (2021). Prospects For Application Of Non-Metal Composite Valves As Working Without Stress In Compressed Elements. The American Journal of Interdisciplinary Innovations Research, 3(09), 16-23

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.