Научная статья на тему 'ДАРОМАДНИ ТАН ОЛИШ: ОПЕРАЦИЯ НАРХИНИ БАЖАРИЛИШЛАРГА ОИД МАЖБУРИЯТЛАРГА ТАҚСИМЛАШ'

ДАРОМАДНИ ТАН ОЛИШ: ОПЕРАЦИЯ НАРХИНИ БАЖАРИЛИШЛАРГА ОИД МАЖБУРИЯТЛАРГА ТАҚСИМЛАШ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
131
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тушум / операция нархи / бажарилишларга оид мажбуриятлар / алоҳида сотишнинг баҳоси / активлар устидан назорат / выручка / цена операции / обязательства по исполнению / цена продажи каж­ дого в отдельности / контроль над активами

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Эшпўлатова Зайнаб Баратовна

МҲХСларига ўтиш жараёни синчковлик билан ўрганишни ва бухгалтерия ҳисоби объектларини баҳолаш бўйича методик ёндашувларни ишлаб чиқишни тақозо этади. Ушбу мақолада 15­сон МҲХС “Харидорлар билан шартномалар бўйича тушумлар”га мувофиқ операция нархини бажарилишларга оид мажбуриятларга тақсимлаш масалалари кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПРИЗНАНИЯ ДОХОДА: РАСПРЕДЕЛЕНИЯ ЦЕН ОПЕРАЦИЙ ПО ОБЯЗАТЕЛЬСТВАМ ИСПОЛНЕНИЯ ДОГОВОРА

Процесс внедрения МСФО требуют тщательного изучения и разработки методических подхо­ дов к оценке объектов бухгалтерского учета. В этой статье рассматривается вопросы распределе­ ния цен операций на обязательства по исполнению согласно стандарта МСФО 15 “Выручка по дого­ ворам с покупателями”.

Текст научной работы на тему «ДАРОМАДНИ ТАН ОЛИШ: ОПЕРАЦИЯ НАРХИНИ БАЖАРИЛИШЛАРГА ОИД МАЖБУРИЯТЛАРГА ТАҚСИМЛАШ»

Эшпулатова Зайнаб Баратовна,

Самарканд икдисодиёт ва сервис институти мустакил-изланувчиси, "Бухгалтерия х,исоби ва аудит" кафедрасининг укитувчиси

ДАРОМАДНИ ТАН ОЛИШ:

ОПЕРАЦИЯ НАРХИНИ БАЖАРИЛИШЛАРГА

ОИД МАЖБУРИЯТЛАРГА ТА^СИМЛАШ

УДК: 657. 6-51

ЭШПУЛАТОВА З.Б. ДАРОМАДНИ ТАН ОЛИШ: ОПЕРАЦИЯ НАРХИНИ БАЖАРИЛИШЛАРГА ОИД МАЖБУРИЯТЛАРГА ТАЦСИМЛАШ

МХХСларига утиш жараёни синчковлик билан урганишни ва бухгалтерия х,исоби объектларини бах,олаш буйича методик ёндашувларни ишлаб чик,ишни так,озо этади. Ушбу мак,олада 15-сон МХХС "Харидорлар билан шартномалар буйича тушумлар"га мувофик операция нархини бажарилишларга оид мажбуриятларга таксимлаш масалалари куриб чикилган.

Таянч сузлар: тушум, операция нархи, бажарилишларга оид мажбуриятлар, алох,ида сотишнинг бах,оси, активлар устидан назорат

ЭШПУЛАТОВА З.Б. ПРИЗНАНИЯ ДОХОДА: РАСПРЕДЕЛЕНИЯ ЦЕН ОПЕРАЦИЙ ПО ОБЯЗАТЕЛЬСТВАМ ИСПОЛНЕНИЯ ДОГОВОРА

Процесс внедрения МСФО требуют тщательного изучения и разработки методических подходов к оценке объектов бухгалтерского учета. В этой статье рассматривается вопросы распределения цен операций на обязательства по исполнению согласно стандарта МСФО 15 "Выручка по договорам с покупателями".

Ключевые слова: выручка, цена операции, обязательства по исполнению, цена продажи каждого в отдельности, контроль над активами

ESHPULATOVA Z.B. RECOGNITION OF INCOME: ALLOCATE THE TRANSACTION PRICE TO THE PERFORMANCE OBLIGATIONS IN THE CONTRACT

The process of implementing IFRS requires a thorough study and development of methodological approaches to the assessment of accounting objects. There is discussed in the article allocation of transaction prices to performance obligations under IAS 15 Revenue from Contracts with Customers.

Key word: revenue, transaction price, performance obligations, selling price of each separately, control over assets

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 3(139)

Кириш.

Тадкикот мавзусининг долзарблиги.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 24 февралдаги ПК-4611 "Молиявий хисоботнинг халкаро стандартларига утиш буйича кушимча чора-тадбирлар туFрисида"ги Карори кабул килинди. Шу боис, бугунги кунда энг мухим масалалардан бири бу МХХСларини урганиш ва уни жорий килиш булиб хисобланади.

МХХСлари халкаро профессионал ташкилотлар томонидан яратилган халкаро хужжат булиб, дунё буйича бухгалтерия хисобини юритиш ва таш-кил этишнинг принципларини акс эттиради. Биз-нинг олдимизга халкаро стандартларни урганиш, таълим сохасига тулик киритиш, корхона ва таш-килотларда МХХСларига мувофик хисоб сиёса-тини ишлаб чикиш, молиявий хисоботларни халкаро принциплар буйича такдим этиш вази-фаси куйилмокда.

МХХСларини жорий килиш олий таълим тизи-мида "Бухгалтерия хисоби ва аудит" сохасини ислох килишни такозо этади. Стандартларни урганиш хар бирига алохида ёндашишни, хар бир стандартнинг мохиятини очадиган укув-услубий материалларни тайёрлаш, МХХСларнинг кулланилишини амалий мисолларда курсатиб бериш хамда шу асосда халкаро стандартлар буйича узбек тилидаги атамаларни яратиб бориш ута мухим ахамият касб этади.

МХХСлари яхлит бир тизим булиб, битта стандартнинг кулланилиши бошка стандартларни хам бир вактда куллашни такозо этади. Тадкикот ишларимиз корхоналарнинг даромадларини тадкик килишга каратилганлиги боис, асосий фао-лият билан боFлик булган тушумларни хисобга олиш коидаларини белгилаб берувчи стандарт 15-сон МХХС "Харидорлар билан шартнома-лар буйича тушумлар" стандартини урганиш, уни куллаш буйича Узбекистон компанияларига тавсиялар ишлаб чикиш хамда хисоб сиёсатини тузиш буйича услубий тавсиялар бериш ута мухим ахамият касб этади. Шу боис, тадкикот ута дол-зарб мавзуга баFишланган.

Илмий муаммонинг куйилиши. 15-сон МХХСларида келтирилган "операция нар-хини бажарилишларга оид мажбуриятларга таксимлаш"ни амалга оширишда мамлакатимизда фаолият юритаётган корхоналар хисоб сиёсатини шакллантириш буйича услубий тавсиялар ишлаб чикиш илмий-амалий ахамиятга эга.

Тадкикотнинг максади. Халкаро стандарт-ларга утаётган корхоналар учун "операция нар-

хини бажарилишларга оид мажбуриятларга таксимлаш" буйича илмий-услубий таклиф ва тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.

Маколанинг илмий мо^ияти. Тадкикот нати-жасида эришилган натижалар мамлакатимизда "молиявий хисоб" фани ва бухгалтерия хисоби миллий стандартларимизни такомиллаштиришга хамда корхоналарда МХХСлар асосида хисоб сиёсатини ишлаб чикишда услубий тавсиялардан фойдаланишга хизмат килади.

Тадкикот методлари. Тадкикот ишида тахлил ва синтез, индукция ва дедукция, тизимли ёнда-шув, абстракт-мантикий фикрлаш, бухгалтерия хисоби, статистика, иктисодий тахлил хамда иктисодий-математик усуллардан фойдаланилди.

Асосий натижалар. 15-сон МХХСларида тушумни тан олишнинг бешта боскичдан иборат моделини таклиф этди: 1. Харидорлар билан шартномаларни идентификация килиш; 2. Шар-тномалар буйича бажарилишларга оид мажбу-риятларни идентификация килиш; 3. Операция нархини аниклаш; 4. Операция нархини шар-тнома буйича бажарилишларга оид мажбурият-лар уртасида таксимлаш; 5. Компания бажарилишларга оид мажбуриятни бажарганда тушумни тан олиш.

Такдим этилаётган тадкикот ишимизда тушумни тан олишнинг туртинчи ва бешинчи боскичларининг мазмуни ва кулланилиш тар-тиби масалалари билан танишиб чикамиз.

Тушумни аниклашнинг мухим боскичларидан бири "операция нархини шартнома буйича бажарилишларга оид мажбуриятлар уртасида таксимлаш" деб аталади. 15-сон МХХСда операция нархини бажарилишларга оид мажбуриятларга таксимлашда аник услубий тартибларни белгилаб берган, кайсики унга мувофик операция нархи унинг таркибига кирувчи бажа-рилишларнинг хар бири алохида сотилгандаги кийматига мутаносиб равишда таксимланади. С. Крапивенцова1 тушумларни тан олиш прин-циплари ва уларни Россия счетлар режасида куллаш масаласини куриб чиккан. М.Суконкина2 15-сон МХХСларига мувофик тушумни аниклаш коидаларини казиб олиш саноатида куллаш

1 Крапивенцова С. МСФО (IFRS) 15 «Выручка по договорам с покупателями» https://delprof.ru/press-center/ experts-pubs/msfo-ifrs-15-vyruchka-po-dogovoram-s-pokupatelyami/

2 МСФО на практике: МСФО (^Б) 15 в добывающей отрасли https://www.bdo.ru/insights/ifrs-on-practice/ msfo-15-metals-mining/

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 3(139)

1-жадвал. Операция нархини бажарилишларга оид мажбуриятларга та^симлаш1

Бажарилишларга оид мажбуриятлар Хар бири алох,ида сотилгандаги к,иймати Хиссаси Чегирма суммаси так,симоти Операция нархининг так,симоти

Асбоб-ускуна 68 ^100% =60.7% 12x60.7% 68 - 7.28 = 60.7

Асбоб-ускунани урнатиш 20 ^100% =17.9% 20 - 2.15 = 17.9

Техник хизмат курсатиш 24 ^100% =21,4% 24-2.57 = 21.4

Жами 112 100% 12 100 млн сум

масалаларини тадк,ик, к,илган. А.Бугаев2 курилиш ташкилотларда шартномалар х,исоби буйича тушумларни тан олиш тартибини курсатиб бер-ган. И.А. Лавровская3 15-сон МХХСларининг кулланилишига молиявий соFломлаштиришнинг энг мух,им омили сифатида к,арайди.

1-мисол. Ташкилот асбоб-ускунани "асбоб-ускуна-урнатиш-техник хизмат курсатиш" паке-тида куллайди. Компания пакетни 100 млн сумга сотди. Пакет уз ичига асбоб-ускуна, уни урнатиш ва бир йил давомида техник хизмат курсатишни уз ичига олади. Хар бири алох,ида идентифи-кацияланадиган бажарилишларга оид мажбу-рият сифатида тан олинади. Агарда уларнинг х,ар бири алох,ида сотилганда эди асбоб-ускуна 68 млн, урнатиш 20 млн, х,ар ойлик техник хизмат курсатиш 2 млн сумга амалга оширилган булар эди. Такдим к,илинган чегирма суммасини аник,лаймиз:

Хар бири алох,ида сотилгандаги к,иймати: 68 +20 + (2 х 12) = 112 млн. сум.

Харидорга пакетни сотишда такдим к,илинган чегирма суммаси: 112 -100 = 12 млн. сум. Куйидаги жадвални тузамиз (1-жадвал):

Халк,аро стандарт товар ва хизматларнинг х,ар бирини алох,ида сотишнинг бах,оси курсаткичига

1 Тадкикотлар асосида муаллиф ишланмаси.

2 Бугаев А. Практическое применение положений МСФО 15 «Выручка по договорам с покупателями» при учете строительных контрактов. - https://promsfo.by/ artides/element/prakticheskoe-primenenie-polozheniy-msfo-15-vyшchka-po-dogovoram-s-pokupatelyami-pN-uchete-stroite/

3 Лавровская И.А. Переход к применению МСФО (iFRS) 15 и мсфо (iFRS) 16 как фактор изменения финансового состояния организации. Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес» https:// cyЬerleninka.ш/artide/n/perehod-k-pNmeneniyu-msfo-ifrs-15-i-msfo-ifrs-16-kak-faktor-izmeneniya-finansovogo-sostoyaniya-organizatsii

таъриф беради. Унга мувофик,, "^ар бирини ало^ида сотишнинг ба^оси - бу бах,о булиб, к,айсики ташкилот харидорга ваъда к,илинган товарлар ва хизматларни алох,ида сотса".

Товар ва хизматларни х,ар бирини алох,ида сотишнинг нархини бах,олашда куйидаги мак,бул булган методлардан фойдаланилади:

(a) бозор бах,осига туFирлашга асосланган ёндашув - ташкилот узининг мах,сулотларини сотадиган бозорнинг тах,лилини утказиши ва ушбу бозордаги харидор шу товар ва хизматлар учун тулашга рози буладиган нархни асос к,илиб олиш-лари мумкин;

(b) маржани х,исобга олган х,олда кутилаётган харажатлар - ташкилот узининг бажарилишларга оид мажбуриятларини бажаришда кутилаётган харажатларни прогноз к,илиши х,амда ушбу товар ёки хизматлар учун тааллук,ли маржани кушади;

(c) крлдик, ёндашув - ташкилот х,ар бирини алох,ида сотишнинг нархини операциянинг уму-мий нархи буйича ваъда к,илинган бошк,а товар ва хизматларнинг кузатиладиган алох,ида бах,осини чегириш асосида аник,ланади. Бирок, крлдик, методи куйидаги мезонлардан биронтасига жавоб берган такдирда тан олинади:

(I) ташкилот битта ёки айнан шу товар ва хизматларни турли хил харидорларга сотади (бир вак,тнинг узида) ва бунда салмок,ли фарк, к,илинидиган суммаларни олади (яъни сотиш нархи юк,ори даражада узгарувчан булса, к,айсики алох,ида сотишнинг типик бах,оси утган ёки бошк,а тасдик,ланган кузатишлар асосида аник, булмаган холда);

(и) ташкилот бундай товар ёки хизматлар нархини белгиламаган, товар ва хизматлар олдин алох,ида сотилмаган булса.

Кейинги боск,ич "Компания бажарилишларга оид мажбуриятларни бажарганда тушумни тан

ИК.ТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 3(139)

олиши" деб аталиб, ушбу боскич тушумни тан олиш буйича якунловчи боскич хисобланади. Ташкилот бажарилишларга оид мажбуриятларни харидорга ваъда килинган товар ёки хизматларни узатиш оркали бажарса, тушумни тан олиши шарт.

Тушум харидорга ваъда килинган товар ёки хизматлар устидан назоратни утказиш восита-сида бажарилишларга нисбатан мажбуриятлар-нинг бажарилиши баробарида тан олинади.

Ташкилот тушумни тан олишда иккита ёнда-шувдан келиб чикади:

• бажарилишларга оид мажбуриятлар аник, вакт моментида бажарилади;

• бажарилишларга оид мажбуриятлар аник, давр давомида бажарилади.

Вактнинг аник моментида амалга ошири-ладиган бажарилишларга оид мажбуриятлар. Агарда мажбуриятлар аник вакт моментида бажарилса, ташкилот харидор качон кайси вакт моментида ваъда килинган активлар устидан назоратни олиш вакт моментини аниклаши лозим булади.

Активлар устидан назорат ундан фойдала-ниш услубини аник,лаш кобилиятига хамда актив-дан колган барча нафларни амалий жихатдан узлаштиришни камраб олади. Назорат уз ичига бошка ташкилотлар томонидан ушбу активдан наф олишига монелик килади.

Вактнинг аник моментида бажариладиган бажарилишларга оид мажбуриятлар вакт даври давомида бажариладиган бажарилишларга оид мажбуриятларнинг мезонларига жавоб берма-ган холларда тан олинади.

15-сон МХХСга мувофик харидор актив устидан назоратни кулга олишининг бешта мезонини кузда тутади:

• компанияда туловга доир хукук амал килиши юзага келади;

• харидорда мулк хукуки юзага келади;

• харидорда жисмоний эгалик килиш хукуки юзага келади. Бирок, жисмоний эгалик килиш актив устидан назорат килиш билан хамма вакт хам мос келавермайди;

• харидор активга мулк хукуки билан боFлик, салмокли риск ва нафларга тортилади;

• харидор активни кабул килиб олади.

Давр давомида бажариладиган мажбуриятлар. Компания товар ёки хизматлар устидан назоратни давр давомида олиб боради, бажарилишларга оид мажбуриятни бажаради ва давр даво-

мида тушумни тан олади, агарда куйидаги мезон-лар бажарилса:

(а) Харидор бир вактнинг узида компания фао-лияти натижаларидан нафни уни компания томонидан амалга ошириши баробарида кабул килиб олади ва бир вактнинг узида истеъмол килади (масалан, хизмат курсатиш, хусусан операция-ларни кайта ишлаш ёки хавфсизликни таъмин-лаш);

(б) компания фаолиятининг натижалари актив-ларни яратиш ва сифатини оширишга олиб келади (масалан, тугалланмаган ишлаб чик,ариш), кайсики бунда харидор уни яратиш ёки сифатини ошириш баробарида уни назорат килиб боради. Яратила-ётган актив моддий ёки номоддий булиши мум-кин. Бундай келишувларга курилиш ёки ишлаб чикариш буйича шартномаларни мисол келти-риш мумкин. Бунда харидор тугалланмаган ишлаб чикаришни назорат килади. Бошка бир мисол килиб натижалари тулик харидорга тааллукли булган тадкикотлар утказиш ёки ишланмаларни яратиш буйича шартномаларни хам киритиш мум-кин.

(с) компания фаолиятининг натижалари компания учун мазкур активдан альтернатив фойда-ланиш имконияти билан унинг яратилишига олиб келмайди ва, компания жорий санагача якунлан-ган фаолият натижалари учун туловга хукукий химояси таъминланган хукукини юзага келтиради.

15-сон МХХСнинг 39-бандига мувофик "ташкилот давр давомида бажариладиган хар бир бажарилишларга оид мажбуриятлар буйича давр даво-мидаги тушумни бажарилишларга оид мажбуриятларнинг бажарилиш туликлиги даражасини бахолаш асносида тан олишлари лозим".

Бундан келиб чикиб, масъул бошкарувчилар бажарилишларга оид мажбуриятнинг вакт даври давомида бажарилишини аниклагандан сунг тушумни тан олиш муддатини белгилаш учун унинг бажарилиш туликлиги даражасини бахолаши зарур. Бажарилиш туликлиги даражасини бахолашдан максад компания томонидан харидорга ваъда килинган товар ёки хизматлар устидан назоратни узатишини акс эттириш булиб хисобланади.

Менежерлар бажарилиш даражасини бахолашда турли хил методлардан фойдала-нишлари мумкин. Лекин, бундай танловда асо-сий мезон булиб танланган метод товар ёки хизматлар устидан назоратни узатиш жараёнини тулаконли акс эттириши хисобланади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 3(139)

2-жадвал.

Амалга оширилган харажатлар 2020 йил 1 июль 2021 йил 1 июль

Курилиш буйича лойихаларни тайёрлаш, архитектура ишларини бажариш, курилишга рухсатномаларни олиш, ерни такдим этувчилар учун амалга оширилган туловлар 50 400

Курилиш материаллари ва бутловчи жихозлар 2 220 200 1 285 040

Мехнат хаки харажатлари 1 380 700 828 800

Устама ишлаб чикариш харажатлари (асосий воситаларнинг амортизация харажатларидан ташкари) 629 100 555 400

Жами амалга оширилган харажатлар 4 280 400 2 669 240

Бажарилиш даражасини бахолаш методи уз ичига куйидагиларни олади:

1. Бажарилган ишлар методи (ёки натижа-лар методи).

2. Амалга оширилган харажатлар методи (сарфланган ресурслар).

Бажарилган ишлар методи. Бу методда хари-дорларга узатилган ишларнинг киймати тутридан-турри бахоланиб, ишларнинг бажарилиши дара-жаси аникланади. Бажарилиш даражасига асо-сан тушумни тан олиш амалга оширилади. Масалан, тугалланган ишлар, яъни буюртмачига топ-ширилган ишлар киймати бахоланиб, ишнинг бажарилганлик даражаси аникланади. Бажарил-ганлик даражасига асосан шартноманинг умумий бахосидаги хиссаси аникланади ва шу хиссага мутаносиб равишда тушум тан олинади.

2-мисол. Алп-Жамол МЧЖ курилиш ташки-лоти харидор билан курилиш ишларини бажа-риш буйича шартнома тузди:

Шартноманинг нархи - 180 000 000 сум

Хисобот санасигача амалга оширилган хара-жатлар - 80 000 000

Якунланганга кадар амалга ошириладиган харажатлар - 40 000 000

Хисобланган тугалланганлик даражаси.80%

Талаб этилади: Хисобот санасида фойда ва зарарлар тутрисидаги хисоботда акс эттирила-диган тушум, харажатлар ва фойда суммасини топиш.

Ечиш: Тушум (180 000 000 х 80%) = 144 000 000 сум

Таннарх [(80 000 000 + 40 000 000)] х 80% = 96 000 000

Фойда (144 000 000 - 96 000 000) = 48 000 000

Агарда бажарилганлик даражасини хисоблашнинг имконияти булмаса, у холда тушум амалга оширилган ва амалга ошириладиган харажатлар микдорида бахоланади. Натижада, тушум

харажатларга тенг, лойиха буйича фойда эса нолга тенг булади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Амалга оширилган харажатлар методи (сарфланган ресурслар). Ушбу методда бажарилиш даражаси амалга оширилган харажатлар асосида аникланади. Бу метод сарфланган ресурслар методи хам деб аталади. Ушбу методнинг кулланилишини "Dama" МЧЖ мисолида куриб утамиз.

3-мисол. "Dama" МЧЖ чет эл корхонаси электр станцияларини куриш билан шуfулланади. Шартнома шартига мувофик бажарилган ишларига мутаносиб равишда тушумни тан олиб боради ва ушбу тушумни фойда ва зарарлар т^рисидаги хисоботида акс эттиради.

Тошкент шахрида жойлашган харидор билан тузилган шартномага мувофик газдан электр-энергияси ишлаб чикарадиган кичик завод курилиши кузда тутилган. Келишилган нарх 10 100 млн сум. Шартнома 2019 йил 1 июлда имзолаган ва шу санадан эътиборан иш бошланган. Ишни якунлаш санаси 2021 йил 31 декабрь килиб бел-гиланган.

Ташкилот буйича 2020 йил 1 июль ва 2021 йил 1 июль холати буйича ахборотлар 2-жадвалда келтирилган (минг сум).

2019 йил 1 июлда ушбу курилиш ишларини бажариш учун 1450 000 минг сумлик асосий воси-талар жалб килинган. Лойиха сунгида ушбу асосий воситалар 540 200 минг сумга бахоланиб янги лойихага утказилиши бахоланган. Амортизация вакт орали-гига бир текисда таксимлаш усулида амалга оширилади.

Амортизация харажатларининг хисоб-китобини к,уйидагича амалга оширамиз.

2020 йил 1 июль холатига: х 12 ой = 363 920 минг сум

2021 йил 1 июль холатига: -х

х 18 ой = 545 880 минг сум

ИК.ТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 3(139)

1450000-S40200 30

1450000-540200 30

3-жадвал1. '^ата" МЧЖ чет эл корхонаси электро-энергия ишлаб чикарадиган кичик заводни

курилиши лойих,аси буйича жами фойда х,исоб-китоби

Курсаткичлар 2020 йил 1 июль 2021 йил 1 июль

Шарномадаги операция бахоси 10 100 000 10 100 000

Хисобот санасига к,адар жами амалга оширилган харажатлар (амортизация харажатлари кирмайди) - 6 430 400

Хисобот даврида амалга оширилган харажатлар (амортизация харажатлари кирмайди) 4 280 400

Амортизация харажатлари 363 920 545 880

Хисобот даврининг жами харажатлари 4 644 320 6 976 280

Лойихани тугатиш учун амалга оширилиши кутилаётган харажатлар (амортизация харажатларидан ташк,ари) 3 520 200 750 400

Амортизация харажатлари 545 880 363 920

Жами харажатлар 8 164 520 8 090 600

Жами фойда 1935480 2 009 400

4-жадвал. "Dama" МЧЖ чет эл корхонасининг фойда ва зарарлар туfрисидаги х,исоботи (минг

сум)

Курсаткичлар 2020 йил 1 июль 2021 йил 1 июль

Тушумлар 10 100 000 х 56.9% = 5 746 900 (10 100 000 х 95.6%) - 5 746 900 = 3 908 700

Таннарх 8 164 520 х 56.9% = 4 644 320 (8 090 600 х 95, 6%) - 4 644 320 = 2 331 960

Фойда 5 746 900 - 4 644 320 = 1 102 580 3 908 700 - 2 331960 = 1 576 740

Ушбу маълумотлар асосида 2020 йил 1 июль хамда 2021 йил 1 июль холати буйича сарфланган ресурслар методи асосида тушумларни тан олиш ва фойда ва зарарлар туFрисидаги хисоботни тузиш талаб этилади.

Бунинг учун даставвал, бутун шартнома буйича жами фойда курсаткичини аник,лаш лозим булади (3-жадвал):

Энди, ушбу маълумотлар асосида тугалланган-лик даражасини аник,лаймиз:

1 июль холатига:

и июль холатига:

4644320

8164520 6976280

8090600

2020 йил х 100%=56.9%

2021 йил х 100%=86.2%

Ресурслар методини куллаган холда хисобот йили учун фойда ва зарарлар туFрисидаги хисоботни тузамиз (4-жадвал):

Ушбу хисоблардан куриниб турибдики, ресурслар методига мувофик, 2020 йил 1 июль холатига фойда 1 102 580 минг сум, 2021 йил 1 июль холатига эса фойда курсаткичи 1 576 740 минг сум микдорида тан олинмокда.

1 АССА В рамках Диплома АССА «Финансы и Управление Бизнесом» «Финансовая Отчетность» Учебник. 274-б. Да келтирилган мисоллар асосида муаллиф ишланмаси

Халк,аро стандартларда к,айд этилган ушбу методларнинг кулланилиши молиявий хисоботларда тан олинаётган фойда ва зарарлар курсаткичининг ишончилиги ва объективлигини оширишга хамда хисоботларнинг шаффофлигини таъминлашга, шунингдек солик, мак,садларида даромадларни тан олиш тартиб-тамойилларини такомиллаштиришга хизмат к,илади.

Хулоса ва таклифлар.

Тушумларни тан олиш буйича олиб борган тадк,ик,отларимиз натижасида куйидаги хулоса ва таклифларни келтирамиз:

1. Мамлакатимизда ташкилотлар жадал суръат-лар билан МХХСларига утмокда. Энг мухим кон-цептуал стандартлардан бири бу 15-сон МХХС "Харидорлар билан шартномалар буйича тушум-лар" стандарти хисобланади. Ушбу стандарт бешта боск,ичдан иборат булган моделни жорий килган. Мазкур моделнинг 3 ва 4-боск,ичлари мос равишда "Операция нархини шартнома буйича бажарилишларга оид мажбуриятлар уртасида так,симлаш" ва "Компания бажарилишларга оид мажбуриятларни бажарганда тушумни тан олиши" деб аталади. Бугунги кунда корхонанинг хисоб сиёсатига хар бир боск,ичда амалга ошириладиган

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 3(139)

услубий тартиб коидаларни киритиш ута мухим ахамият касб этади.

2. Мазкур тадк,ик,отларимизда амалий мисол-лар ёрдамида операция нархини бажарилишларга оид мажбуриятларнинг хар бири алохида сотил-гандаги к,ийматидаги хиссасига нисбатан чегирма суммасини так,симлаш асосида аник,лаш хисоб-китоблари тавсия этилди. Ушбу тавсиялар операция нархини тугри аник,лаш имкониятини беради.

3. Стандарт талабларидан келиб чик,иб тушумни тан олишда бажарилган ишлар методи хамда амалга оширилган харажатлар методи ёрдамида тушумни тан олишнинг услубий тар-тиби мамлакатимизда фаолият юритаётган кор-хоналар мисолида курсатиб берилди. Ушбу услубий тартибларнинг амалиётга жорий к,илиниши тушумларни хакконий тан олиш хам фойда ва зарарлар туррисидаги хисоботнинг ишончлигини оширишга хизмат к,илади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Бугаев А. Практическое применение положений МСФО 15 «Выручка по договорам с покупателями» при учете строительных контрактов. - https://promsfo.by/articles/element/ prakticheskoe-primenenie-polozheniy-msfo-15-vyruchka-po-dogovoram-s-pokupatelyami-pri-uchete-stroite/

2. Лавровская И.А. Переход к применению мсфо (iFRS) 15 и мсфо (iFRS) 16 как фактор изменения финансового состояния организации. Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

3. Крапивенцова С. МСФО (IFRS) 15 «Выручка по договорам с покупателями». - Ы^:// delprof.ru/press-center/experts-pubs/msfo-ifrs-15-vyruchka-po-dogovoram-s-pokupatelyami/

4. АССА В рамках Диплома АССА «Финансы и Управление Бизнесом» «Финансовая Отчетность» Учебник.

5. МСФО на практике: МСФО (^Б) 15 в добывающей отрасли https://www.bdo.ru/insights/ ifrs-on-practice/msfo-15-metals-mining/

6. https://cyberleninka.ru/article/n/perehod-k-primeneniyu-msfo-ifrs-15-i-msfo-ifrs-16-kak-faktor-izmeneniya-finansovogo-sostoyaniya-organizatsii

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 3(139)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.