CC BY
0МЭДЕНИ М¥РА
https://doi.org/10.47500/2023.v14.i2.06
FTAMP: 21.15.47
*Сайлау А.,1 Жалгасбайк;ызы Л.1
^ызылорда облыстык тарихи-елкетану музейi Кызылорда к., К,азакстан *e-mail: askhat.saylau@mail.ru
СЫР БОЙЫНДАГЫ ИСЛАМ К¥НДЫЛЬЩТАРЫ
Аннотация. Гылыми макалада 2023 жылы Кызылорда облыстык, тарихи-елкетану музейшщ «Сыр бойындагы дiни-аFартушылар мурасын кешендi зерттеу» жобасы аясында музей кызметкерлерi тарапынан зерттелiп, алдагы уакытта гылыми айналымга енетiн Ислам дшшщ сопылык багытындагы езiндiк орны бар Тапал ахун (Нурмухаммед) KlадiрYлы (1848-1921 жж.), Марал ишан Курманулынын тшелей урпагы Эмит (Абдулхамид) ишан Эбдiрахманулы (1905-1961 жж.), Х1Х-ХХ гг. Казак даласында зор беделге ие болган Калжан ахун Белекбайулынын (1862-1916 жж.) пайдаланган араб, парсы, шагатай тлдершдеп ютаптарынын жалпы мазмуны туралы деректер камтылган. Булар осы уакытка дешн жеке адамдар мен музей корында сакталган Мухаммед Мухиуддин Аурангзеб Аламгирдщ «Фатауа Аламгир», Масуд ибн Махмуд ибн Юсуф эс-Самаркандидщ «Салоти Масуди», Сагди Ширазидщ «Гулстан», Шейх Эли эл-Каридщ «Джам'аль-уасаиль фи шарх аш-Шамаиль», Мухаммед Мурад Рамзидщ «Талфик аль-Ахбар», Имам эл Бэззазиянын «Аль-Джами Уальджуз», Лутфулла эн-Насафи эл-Киданидщ «Хуласи аль-Кидани», Убайдулла эл-Махбубидщ «Мухтасар эл-уахая фи масаил эл-хидая», Эл-Халабидщ «Халабисагир», «Мултака ал-Абхур», Мухаррам ибн Мухаммед аз-Зайлидщ «Хадиййат ас-салук фи шарх тухфат аль-мулюк» атты ецбектерi
Кiлт сездер: Тапал ахун, Эмит ишан, Калжан ахун, Салоти Масуди, Гулктан, Талфик аль-Ахбар.
К1р1спе
Х1Х-ХХ гасырлар тогысында Орталык Азия тарихында Ислам дшшщ орны ете кушт1 болды. Осы кезенде Накышбандия, Яссауия сопылык бауырластьщтар нег1з1нен Турк1стан елкес1нде кещнен тарады. Сыр бойындагы Перовск жэне Казалы уездер1 казактарынын
Бухарамен, эс1ресе Хиуамен рухани байланысы кушт1 болды. Сыр бойында Ислам д1н1 ек1лдер1н жалпы «софылар» деп атады.
Х1Х гасырда Ресей империясынын отарлау саясатынын б1р багыты жерг1л1кт1 казактарды шокындыру болды. Бул наукан кещнен жург1з1л1п,
QAZAQSTAN RESPfBLIKASY
ULTTYQ MYZEM
шок,ынган казактар бiркатар
жещлджтерге ие болды. Осы саясатка карсы Ташкент, Самарканд, Букара, Хиуа калаларында дiни бiлiм алган ахун-ишандар жергiлiктi жерлерде мешы-медреселер ашып, дэстYрлi дiнiмiздi сактап калуга зор ецбек йщрдь Кейiн олар Кецес eкiметi тарапынан аяусыз саяси куFын-сYргiнге ушырады. Gкiнiшке орай жYздеген дш eкiлдершщ (ишандар мен ахундар) мурасы тYгел сакталмады. Тек урпактарынын жасырын сактаган санаулы дiни кайраткерлердщ дYниесi бiзге жетiп отыр. Осы орайда 2023 жылы Кызылорда облыстык тарихи-елкетану музейi «Сыр бойындагы дши-агартушылар мурасын кешендi зерттеу» жобасын жYзеге асыруда. Жобанын максаты - Сыр бойындагы дiни кайраткерлердщ пайдаланган кiтаптары мен колжазбаларыньщ электронды кeшiрмесiн жинактау, зерттеу жэне насихаттау. Жоба бойынша Кызылорда облысы, Сырдария ауданында Х1Х-ХХ ее. eмiр сYрген Тапал ахун (Нурмухаммед) Кадiрулы (1848-1921 жж.), Калжан ахун Белекбайулыныц (1862-1916 жж.), К,армакшы ауданында Эмит ишан Эбдiрахманулы (1905-1961 жж.), Калжан ахун Белекбайулы (18621916 жж.) пайдаланЕан кггаптарынын, музей корына электронды кeшiрмесi алынып, жалпы мазмуны араб, парсы, шаЕатай тiлдерiнен Египеттегi Эл-Азhар университетiнiн дштанушы-Еалымы Мэлiк Тeлебай аркылы тэржiмаланып, облыстык «Сыр бойы» газетi тарихи-танымдык макала ретiнде жарияланып келедi.
Тапал ахунныц мурасы
Жобанын барысында Сырдария ауданы, Шiркейлi ауылында сакталЕан Х1Х - ХХ ее. казак даласындаЕы дши-аЕартушылар арасында eзiндiк орны
бар тарихи тулЕалардын 6ipi Тапал ахун (Нурмухаммед) K,адiрулынын[ (1848-1921 жж.) мурасыньщ кeшiрмесi алынды. Тапал ахун 1848 жылы Сыр бойында дYниеге келген. Ахуннын бойы аласа болЕандыкдан ел арасында Тапал аталЕан. Жастайынан зеректiгiмен кезге TYcin, БукарадаЕы Мiр-Араб медреcеciнде дiни бiлiм алып, елге оралЕаннан кейiн Шiркейлiде мешiт салдырып, бала окытады. Бiлiмдiлiгiмен халык арасындаЕы жер дауы, жеciр дауы т.б. дауларды шешiп отырЕан. Эдiлдiгiнiн аркасында атаЕы жайылады (Косанов, 2019: 135).
Ахуннын касиет туралы мынадай аныз энгiме бар: НурмаЕанбет окуын аяктар кезде Кожабай ахун олардан емтихан алыпты. Сонда Yш шэкiртiн катар отырЕызып койып, терт сурак бершть Yшеуiнiн де жауабы дурыс болмаЕан. Сонда Кожабай ахун касындаЕы кемекшМне далада кеп баланын iшiнде ойнап жYрген бойы аласа, бетiнiн шешек даЕы бар баланы алдыма алып кел депть Кeмекшi элгi баланы устаз алдындаЕы Yш баланын касына тeртiншi етiп отырЕызады. НурмаЕанбетке терт сурак кояды. Терт сурактын жауабын iркiлмеcтен айтып бередi. ОЕан сондай риза болып, кeнiлi толЕан Кожабай ахун орнынан ушып турып, «Тапалым, жарайсын!» - деп басынан сипаЕан екен (Косанов, 2019: 135).
Тапал ахун сол кездеп казак даласындаЕы саяси окиЕаларЕа белсене араласып отырЕан. Онын дэлелi ТорЕай даласындаЕы 1916 жылы Ресей империясына карсы улт-азаттык кетерткке жетекшiлiк еткен Амангелдi Имановка соЕыстын эдiлдiгiн дэлелдеп, пэтуа бекiтедi (Сайлау, 2023; 42-43).
Kазiргi танда Тапал ахуннын тжелей урпаЕы Насырадин Пахрадиновтын
колында 40-тан астам араб, парсы, шаЕатай тшдершде жазылЕан сирек кездесетiн кiтаптар сакталЕан. Ел аузындаЕы деректерде ютаптардын осы уакытка дейiн жаксы сакталуына Тапал ахуннын келiнi КYлэштщ енбеп зор екеш айтылады. Кiтаптардын кeпшiлiгi Шлркейлшщ ауылдык кiтапханасынын менгерушiсi Л. Эбдiраймованын бастамасымен ауылдык кiтапхана мен аудандык денгейдегi кермелерде халык назарына усынылып келедi. Музейлiк жоба аясында Тапал ахуннын терт ютабыньщ электронды кeшiрмесi алынды. Египеттегi Эл-Азhар университетшщ дiнтанушы Еалымы, Телебай Мэлiктiн бiрлесе аткарган зерттеулерiнiн нэтижесiнде кiтаптар Х1Х-ХХ ее. Ресей, Эзбекстан, Yндiстан жэне Египет елдершщ баспаханаларында жарык керген «Фатауа Аламгир», «Салоти Масуди», «^лктан», «Джам'аль-уасаиль фи шарх аш-Шамаиль» деген атаулары мен жалпы мазмундары белгШ болды.
«Фатауа Аламгир» - мусылман елдерiнде косымша «Эл-Фатауа эл-Индия» деп аталады (сур. 1). Ютаптын негiзгi мазмунына ИсламдаЕы шариЕат зандары, жалпы этика, эскери стратегия, экономикалык саясат кiрген. Тарихи деректерге сYЙенсек енбектiн шыЕуына ¥лы Моеол империясынын данкты падишаhы Мухаммед Мухиуддин Аурангзеб Аламгир ыкпал жасаЕан. Аурангзебтiн арнайы жарлыЕымен АуЕанстан, Иран, Сирия, Араб елдершен Ислам зандарынын 500-ге жуык сарапшысын жинап, курастырЕан деген деректер бар. Ютап бастапкыда эртYрлi тыдерде 30 томды камтыЕан, бiрак казiргi басылымдарда 6 томЕа бiрiктiрiлген. Кeлемi - 240 бет. Кiтап Х1Х Еасырдын аяЕында Египеттегi Маймана баспасында жарияланЕан.
Сур. 1. «Фатауа Аламгир» ютабы. Каир баспасы. Х1Х е.
Зерттеушшер 1658-1707 жж. аралыЕында билж жYргiзген Аурангзеб ете бай эрi куатты МоЕолстаннын билеушiсi болЕанымен ете
карапайымдылыЕымен ерекшеленген. «Фатауа Аламгир» бYкiл Моеол империясында сот кукыЕынын негiзi ретiнде колданылып, кейiн Yндiстанды отарлаЕан аЕылшындар тарапынан «Мухаммедтiн заны» деп аталЕан.
«Салоти Масуди» - Орталык Азияда кен таралЕан ханафи аЕымындаЕы барлык мусылмандардын кYнделiктi eмiрiне арналЕан кiтап болып табылады (сур. 2). Енбектщ авторы ХШ-ХIV ее. Орта Азиядан шыккан Еалым Масуд ибн Махмуд ибн Юсуф эс-Самарканди. Кггап 1900 жылы
Сур 2. «Салоти Масуди» к1табы. Бомбей баспасы. 1900 ж.
Сур. 3. «Гул1стан» к1табы. Ташкент баспасы. Х1Х f.
YндiстандаFы Бомбей баспасынан жарык ^рген. Кeлемi - 193 бет. Ютап 3 томнан турады, мазмунынын басым бeлiгi намазFа арналFандыктан 1,2-томдарда намаз жэне оFан катысты мэселелер сипатталса, ал 3-томында зекет, ораза, кажылык, неке, талак, курбан шалу, сату, мурагерлiк, eсиет жэне т.б. камтылFан. Масуд эс-Самаркандидiн «Салоти Масуди» енбепнщ кундылыFы шариFат институттары мен eмiрлiк мэселелерге толыFымен арналып, ерекше гылыми стильде жазылFан. Кiтапка беделдi 84 дши басылымдар, белгiлi 125 сахабадан жеткен хадистер, 129 имамнын eсиет энгiмелерi жинакталFан. Кiтапта автор эртYрлi жалFан аFымдардын кукыктык
мэселелерiн шешу барысында eз пiкiрiн бiлдiрген. Осыньщ нэтижесiнде енбек анаFурлым мазмунды, Yйренуге онай, гылыми турFыдан дэлiрек куралFа айналFан.
«^лктан» - проза жанрында жазылFан енбек (сур. 3). Кггаптын авторы ортаFасырлардаFы эйгiлi парсы эдебиетшщ классигi Муслихиддин Эбу Мухаммед Абдуллах ибн-Мушрифаддин, СаFди Ширази (1203 -1292 жж.). «^лктан» шы^армасынын жалпымазмуныелбилеушiлерменхалык букарасы туралы, тэлiм-тэрбие, эдептШк мэселелерiн козFайтын 8 тарауды камтиды. 1258 жылы осы шыFарманы бтргеннен кейiн акын Шираздын
МЭДЕНИ МУРА
билеушю Эбу Бэкр ибн Сагдиге сыйга тартады. KiTan Х1Х f. аягында Ташкент ^аласындагы О.А. Порцеванын типо-литографиясынан жарыкка шы^^ан. Кггаптын кeлемi - 120 бет. K^ipri уакытта зерттеушiлер Алтын Орда эдебиетшщ жaуhaры саналатын Сайф Сaрaйидiн атакды «^лктан бит-турки» атты дастаны, СaFдидiн «^лктанынын» шыFaрмaшылыкпен eзгертiлген нускасы деген дэлелдер кел^редь
«Джам'аль-уасаиль фи шарх аш-Шамаиль»-ИмамЭбуИсаат-Тирмизидщ «эш-Шамайл эл-Мухаммадия» атты хадистер жинaFынa тYсiнiктеме (сур. 4). Енбектщ авторы Нуриддин Эбу-Хасан Эли ибн Султан Мухаммед эл-Кари эл-Харауи эл-Мэкки эл-Ханафи (1524 -1605 жж.). Ислам элемшде Шейх Эли эл-Кари деп aтaлFaн. Хадистер жинaFы II том, 63 бeлiмнен турады. Жалпы мазмунында Мухаммед пaЙFaмбaр (сл.с) eмiрi мен сипаты бaяндaлFaн. Ютап Х1Х Faсырдын aяFындa Египеттегi эл-Халаби баспасында жарык керген. Keлемi - 247 бет. Тарихи деректерге сYЙенсек ислам Fулaмaсы, зангер, мухаддис Шейх Эли эл-Кари 1524 жылы АуFaнстaндaFы Герат каласында дYниеге келген. Жастайынан дiни бiлiм алып, эйгiлi Шейх Муинуддин оFaн Куран Kэрiмдi ^ркем, эрi дурыс окуды Yйреткен. Осы бiлiмi мен бiлiктiлiгiнiн аркасында имам болып, ислам элемiндегi Fылымдaрдын дамуына орасан зор Yлес косып, Yлкен беделге ие болады. Шейх Эли эл-Кари Исламнын ханафи aFымын устанады. 1605 жылы Мекке каласында дYниеден eтедi.
Эмит ишан мурасы
Жоба барысында Батыс Сiбiрдiн бас имамы, Х1Х Faсырдын 30-40 жылдарында Ресей империясынын отарлау саясатына карсы Кенесары Касымулынын улт-азаттык козFaлысынын рухани кeсемi
Сур 4. «Джам'аль-уасаиль фи шарх аш-Шамаиль» к1табы. Каир баспасы. Х1Х f.
болFaн Марал ишан Курманулынын (1780-1847 жж.) Yлкен улы Калмухаммед (Калкай) ишаннын немерей Абдулхамит ишан Эбдiрaхмaнулынын (1905-1960 жж.) пайдала^ан кiтaптaры зерттелдi.
Ел шшдеп деректерде Эмит ишан туралы аныз-эфсаналар жеткiлiктi тYрде сaктaлFaн. Онын бiрiнде экесi Эбдiрaхмaн максум Меккеге кажылык сапарында атакты Осман султаны II Абдулхамитпен бiрге кажылык парызын eтейдi. Эбдiрaхмaннын бiлiмдaрлыFын мойындaFaн II Абдулхамит султан Эбдiрaхмaн мaксумFa Осман
империясынын астанасы Стамбулда калып, дiни кызметпен айналысуына усыныс жасайды. Алайда, Эбдiрaхмaн
QAZAQSTAN RESP*BLIKASY
ULTTYQ MYZEM
максум султаннын бул усынысын орындай алмайтынын бiлдiрiп, руксат сурап, елге кайтуFа дайындалады. Коштасар сэтiнде Осман султаны II Абдулхамит Эбдiрахман максумFа достыFынын бiр белгМ ретiнде улына eз есiмiн беруге колка салады (Косанов, 2019: 142).
Сeйтiп, Эбдiрахман максум 1905 жылы дYниеге келген улына азан шакырып Осман султаны, Еуропа билеушiлерiн iрi саясаткер ретiнде мойындаткан II Абдулхамит еймш KOЙFан екен. Кейiн халык «Эмит ишан» деп атап кетедь Эмит ишан жастайынан Куран Кэрiмдi жYргiзiп окиды. Он Yш жаска келгенше Сыр бойындаFы белгiлi Убайдулла, Бэжiм, Иманалы молдалардан, кейiн eзшщ экесi Эбдiрахман максумнан дiни дэрк алады.
Бiлiмге eнерге eте куштар Эмит ишан одан эрi бШмш жетiлдiру максатында 1919 жылы БукарадаFы Кeгелташ медресесiне окуFа тYсiп, медреседе алFырлыFымен кeзге тYседi. 1926 жылы БукарадаFы Кeгелташ медресесiн Yздiк тэмамдап, жан-жакты терен бiлiм алып шы^ады. Араб, парсы, шаFатай, тYрiк тыдерш еркiн игерiп, дiни эдебиеттердi окып, казак тiлiне аударма жасайды. Эзшщ терен де жан-жакты бiлiмдарлыFынын аркасында дiни бiлiм мен медицинаны Yйлестiру аркылы тэбиб iлiмiмен наукастарды шeптен жасалFан дэрiлермен, жYЙке ауруларын дуFамен емдеп жазып жiберiп отырFан.
Эмит ишаннын аталас туысы СYлеймен ишан: «Марал баба тiрi кезiнде: - келешекте менен кудiретiм дарыFан, кереметтерiм мен касиеттерiмдi кайталайтын урпак келедЬ> деген. Осылайша Марал бабанын кeрегендiгi дэл келiп, шeбересi Эмит ишаша дарыды (ЖалFасбайкызы, 2023:81).
Ел шшдеп деректерде ишан кереметi туралы мынадай аныз cакталFан. Бiрде аулада жYрген калпеciне карап:
- Анау турFанды кeрдiн бе? - дептi.
Калпе назарлап тiктей караса, анадай
жерде тYрi жаман адам коркатындай бiр кубыжыкты кeредi.
- БылтырFы келген ауру эйелдi бiлеciн бе? Бул сонын ауруынын иеci, -дейдi ишан.
Дши мифологиялык наным-cенiмде кейбiр аурулардын осы тэрiздi кепке кершбейтш иеci болады екен. Осы ией шаныракта калып койып, шанырак иелерш эртYрлi залалды жаFдайларFа душар етш отырады. БуFан дэлел езш-eзi cебепciз eлтiру немесе бiрнеше мэрте катарынан eлiк шыFу, отбасы тYгелiмен дерттi болу мысалдарын келтiруге болады. Мундай наукаcтарFа Эмит ишан «кeшiру» емiн жаcаFан. ШындыFында, Эмит ишаннын керемет бiр каcиетiнiн бiрi - алдына кол-аяFы байлаулы келген алаcурFандар, не icтеп, не коЙFанын бымейтш еci ауыскандар мен менiреу болып калFан тYк сезбестер ишаннын бiр жетi окып, дем cалFанынан-ак кулан-таза айы^ыпты.
ТYрлi емдiк касиет бар шептерден кайнатып дэрi жасайтын тэбибтiн YЙi iрiлi-уакты шынылар мен шишаларFа толы кiшiгiрiм дэрiхана кпетп болыпты. Акмешiт, Ташкент сиякты калалардан кажеттi дэрiлер алдырып отырFан. Тшт ол кiciде адам атын бымейтш, табыла бермейтiн тYрлi дэрiлiк шептер болFан. Осы дэрiлермен iшкi ауруларды - асказан, жYрек, бYЙрек, екпе демжпелерш, тамак ауруларын, сырткы жара, мерездердi жэне таFы баскаларды емдеген. Курт ауруларFа кYшэлэ iшкiзген (Косанов, 2019: 143).
Кенес билiгi бiржола орнаFан кешн Эмит ишан большевиктердiн кысымына шыдамай, бiршама уакыт ТэжiкcтанFа
МЭДЕНИ МУРА
кетуге мэжбYP болады. Кейiн 1946 жылы Байгазы Тэжiбаев есiмiмен елге кайта оралады. Эмит ишан eмiршщ соцына дейiн халыкка кызмет етедь
Ишанныц бiр сандык колжазбасы бар. Кез тiрiсiнде жубайы ТэжiгYлге юлтш берiп отырып:
- Балам арабша сауаттанып, эбден оки алатын кезде юлтл де, сандыкты да колына бер. Оган дейiн тiлiн бымейтшдер iшiндегi дYниенi бYлдiредi. Ешкiмге типзбе! - деп ескерткен екен.
Бойынан элi кетш, картайып, дYниеден озар шагында сол кездегi саясатпен «кара тiзiмге» iлiнген eзiн былайша арашалайды. Коммунистiк катац тэртiп иелерiне хат жазып: «Шырагым, мен о дYниеге жYргелi жатырмын. Тiзiмщнен менi сызып таста», - деп eз-eзiн eмiрден озар шакта актап кетедi (Косанов, 2019: 144).
Казiрri уакытта Эмит ишанныц пайдаланган кiтаптары Кармакшы ауданы, Жосалы кентiндегi Марал ишанныц кара шацырагындагы урпактарыныц колында сакталган. Жоба барысында музей кызметкерлерi А. Сайлау, Л. Жалгасбайкызы жэне Эл-Азhар университетiнiц окытушысы, дiнтанушы-Fалым Мэлiк Тeлебайдыц катысуымен араб-парсы тiлдерiнде жазылFан 4 ютаптыц жалпы мазмундары казак тыше аударылып, электронды кeшiрмесi музей корына жэдiгер ретiнде eттi. Булар: имам эл-Баззазия, имам эл-Махбуби, имам эл-Кидани жэне башкурт кайраткерi Мухаммед Мурад Рэмзидщ ецбектерi.
«Талфик аль-Ахбар» ютабы (сур. 5). Ецбектiц авторы башкурт ултынан шыккан Ислам дiнiнiц кeрнектi eкiлi, тарихшы Мухаммед Мурад Рэмзи (18551934 жж.). Рэмзи аталFан ецбектi 1892-1907 жж. аралыFында жазып бтредь Троицк каласындаFы Расулийя медресесшщ
Сур. 5. «Талфик аль-Ахбар» кггабы. Орынбор баспасы.1908 ж.
ректоры, улты башкурт Шейх Зайнулланыц к,аржылай демеушытмен Орынборда 1908 жылы «Каримов, Хусаинов жэне К» баспаханасында жарык, кередь Кеп узамай бил1к тарапынан «Автордыц христиандар элем1не жэне жалпы орыстыц бэр1не арам пигылы жэне жеккерушШк к,атынасы» деген желеумен тэрк1ленед1. Алайда, кедерплерге к,арамастан к1тап Шыгыс елдерше тез тарайды. Келем1 - 270 бет. Юркпеде тYркiлердiц шыгуы мен даму тарихы жэне олардыц кершыермен к,арым-к,атынасы баяндалады. Бiрiншi белiмiнде Еды Булгариясыныц тарихы
жэне оныц моцЕолдар жаулап алганга дейiнгi халкы сипатталады. Екiншi бeлiмiнде моцеол шапкыншылыгы, Алтын Орданыц курылуы жэне олардыц Исламды кабылдау тарихы камтылады. Yшiншi бeлiмiнде орыс патшасы Иван Грозныйдыц Казанды жаулап алуына дейiн жэне оныц кезiнде болган окигаларды сипаттайды. Тeртiншi бeлiмде орыстар татар-башкурт халкын жаулап алган сэттен бастап, казiргi уакытка дейiнгi Казан жэне оныц турЕындарымен байланысты окигалар айтылады. Сонымен катар, Мурад Рэмзи жумысыныц соцгы бeлiмiнде ез заманыныц жYЗге жуык коFамдык, саяси, дiни, мэдени кайраткерлерi туралы кыскаша биобиблиографиялык акпарат бередь
«Аль-Джами Уальджуз» кiтабы (сур. 6). Кггаптыц авторы ХIV-ХV ее. eмiр сYрген улты тYркi Мухаммед ибн Мухаммед ибн Жихаб ибн Юсуф эл-Кердери Хауарезми, лакап аты - «Имам эл Бэззазия». Кейбiр зерттеушiлердiн пiкiрiнше, Еалым Арал eцiршен шыккан. Юсуф эл-Кердери - Ханафи аЕымыныц улы Еуламасы. Галым сол кезецде Осман империясына баЕынышты К,ырым, Болгария жэне Сауд Арабиясында eмiр сYрген. Кiтап 6 томнан турады. Кейiнгi баспаларда 2 томЕа бiрiктiрiлген. Кiтаптын кeлемi - 256 бет. ХХ Еасырдыц басында Египеттегi эл-Халаби баспасынан жарык кeрген. Кiтаптын непзп мазмунына Ханафи аЕымыныц шариЕат зацдары, фикh мэселесi, Ислам Еуламаларыныц, оныц шшде Имам Эбу Юсуф (731-798 жж.), имам Хасан аш-Шайбанидiн (749-805 жж.) дши пэтуалары, намаз, зекет, ораза, кажылык, неке, талак, кулды босату, сауда-саттык туралы, жалЕа алу, казылардыц эдебi, куэлiк беру, кылмысты мойындау, жазалау, eсиет, мурагерлiк, eкiлдiк,
Сур. 6. «Аль-Джами Уальджуз» ютабы. Каир баспасы. ХХ f.
жетiмдi асырау, татуласу, карызЕа алу, сыйлык алу, бiрлестiктер куру, курбан шалу, ац аулау шарттары т.б. юрген.
«Хуласи аль-Кидани» кiтабы (сур. 7). Дши ецбектщ авторы ХIV Еасырда eмiр CYрген кeрнектi Еалым Лутфулла эн-Насафи эл-Кидани. Галым Эзбекстанныц бурынЕы Насаф (казiргi Каршы каласында) дYниеге келiп, 1349 жылы дYниеден eтедi. Лутфулла моЕолдар кезiнде бiрте-бiрте жоЕалып бара жаткан фикh Шмш жандандыруЕа тырыскан. Сол себептi де ол ецбектершде Еибадат мэселелерiн кeбiрек сeз еткен. Кiтаптын кeлемi - 140 бет. 1893 жылы Ташкент
МЭДЕНИ МУРА
Сур 7. «Хуласи аль-Кидани» кггабы. Ташкент баспасы. 1893 ж.
Сур. 8. «Мухтасар эл-уахая фи масаил эл-хидая» кiгабы. Казан баспасы.1896 ж.
каласында басылган. Зерттеушыердщ п1к1р1нше эл-Киданидщ ецбеп келемд1 болмаса да, мазмуны терец болып саналады. Эл-Киданидщ ецбег1не Yш галым гYсiндiрме (шарх) берген. Б1ршш1с1, Бадруддин ибн Ибрагим эл-Астарханди, екiншiсi Мухаммед Эмин ибн Мухаммед Хусейн эл-Хасими, Yшiншiсi - белпаз. Бул ецбекгi кебшесе Yндiсган мусылмандары пайдаланган.
«Мухтасар эл-уахая фи масаил эл-хидая» ютабы (сур. 8). Кiгапгыц авторы ХШ-XrV ff. емiр сYрген самаркандык Fалым Убайдулла бин Масуд бин Махмуд бин Ахмад эл-Махбуби (кайткан жылы 1346 ж.). Ислам элемшде Fалымды
«Содруш-шариаЫ>, яFни «зацныц тересЬ деп атаFан. Бул ецбек Убайдулланыц атакды шыFармасы саналады. Келемi - 100 бет. Ютап 1895 жылы Санкт-Петербург каласында арнайы цензурадан етш, 1896 жылы Казан императорлык университетшщ типо-литографиясында жарык керген.
Кiтапта Ханафи аFымы бойынша мусылмандардыц кYнделiктi емiр CYPУ ережелерi баяндалFан. Кiтап 49 белiмнен турады, негiзгiлерi - «тазалык ютабы», «дуFа ютабы», «зиярат ютабы», «неке ютабы», «талак кiтабы» жэне «татуласу кiтабы». Кiтаптыц ерекшелiгi фи^тыц барлык тармаFы камтылып, жаттауFа
QAZAQSTAN RESP*BLIKASY
ULTTYQ MYZEM
арналган. Жарык кeргеннен берi Орта Азия медреселерiнде шэюрттердщ бiлiмiн уштап келе жаткан окулык болып табылады.
К,алжан ахун мурасы
2004-2005 жж. мемлекеттж «Мэдени мура» багдарламасы бойынша музей корына Сыр бойындагы дши кайраткерлер пайдаланган бiршама сирек кездесетш кiтаптар мен колжазбалар жинакталган болатын. Жоба барысында Калжан ахунныц музей корына жинакталган «Халабисагир», «Мултака эл-абхур», «Хадиййат ас-салук фи шарх тухфат аль-мулюк» атты кiтаптарынын жалпы мазмуны зерттелдi.
Калжан ахун (Калмухаммед) 1862 жылы Каракалпакстанда дYниеге келген. Калжан ахунныц экей Бeлекбай жтт кезiнде Каракалпакстандагы туыстарына келiп, сол жерде Yйленiп калып кояды. Кешн Каракалпак жерiндегi казактарга басшылык жасайды. Калжан ахун Хиуа хандыгындагы дши мектепте, кешн 1879 жылыБукарадаFыКeкiлташмедресесiнде окып бiлiм алады. Араб, парсы тыдерш жетiк менгередi. Сыр бойынан барFан Ораз ахун Бекетайулымен сырлас дос болады. Калжан ахунныц бiлiмдарлыFын танып-быген Ораз ахун оFан кызы Зэйтект косып, 1890 жылы шыккан теп бiр табындардыц ортасына (ЖалаFаш eцiрi) алып келедi (Косанов, 2019: 128).
Мынадай ацыз энгiме бар: Бiрде атакты Букарбай батыр катты ^йзелшть Отаныныц еркiндiгi мен тэуелсiздiгi Yшiн Кенесары бастаFан Кокан жэне Хиуа хандыктарына карсы шайкастарда ^п кан тeккенiн айтып, ахунFа жYгiнедi: «Олардыц жазыкты-жазыксыз екенiн айыра алмадым. Алла менiн бул iсiмдi, ^нэларымды кешiре ме? Соны бiлгiм келедь..».
Сонда Калжан ахун батырдан: «Эм1рщ1зде б1реуге 1стеген
жаксыльныцыз болды ма?» - деп сурайды.
Сонда батыр тYздегi ерт кез1нде к1шкентай баланы калай куткарFанын, кос Fашыкты елiмнен калай арашалап калFанын, ез емiрiн ажал каупше ттп, суFа батып бара жаткан адамды елiмнен калай куткарып калFанын айтады.
- Оздщ осы iстеген жаксыльтщыз бурынFы кYнэцiздi Алла ТаFаланыц кешiруiне жетiп жатыр, - дейдi ахун.
Калжан ахун астролог та болFан: ауа райын, таб^аттын, езгерiстерiн алдын ала болжайды екен. Кейде тек езiне Fана белгiлi кYндерiнде ол жулдыздардыц аFысын немесе жылжуын бакылап, кек аспанды зерделеу аркылы тYндер бойы юртк какпайды екен.
1914 жылы болFан деседi. «Адам адамды жейтiн заман келе жатыр», -депть
Кешннен осыны есiне алFан карттар:
- Осы заманды айткан екен Fой, -дейтiн капалана.
Журттыц айтуынша Сыр ендрше белгiлi болFан К,айкы батыр ¥закулы (1845-1918 жж.) елершде:
- Менi Калжан ахунныц мазаратына кiреберiстегi жерге жерлецдер, ейткенi оны кезi тiрiсiнде корFаFан едiм, елгеннен кешн де моласын кYзетейiн, - депть
«Калжан ахунFа Кунанбай келштЬ> деген ел аузындаFы ацыздыц бiрi былай баяндалады.
Кунанбай кажылык парызын етемекке Меккеге жиналыпты. Бул сапарFа дала кемецгерi Yш жыл дайындалFан екен. Алыс-жакын туFан-туыска барып, аманатын жYктеп, артык-кемi болса кешiрiм сурайды. Кунанбайдыц жанында Аппаз бен Мыркы деген Жаппас елшщ атакты байлары жYредi. Сол кезендеп Кытай
тауарларын К,ырым мен Еуропага, Еуропадан келген тауарларды Кытайга кiргiзiп отырган казактын байлары болган.
Кунанбай кажылыкка дайындалып жYрген шакта Аппаз бен Мыркы:
- Ау, Кунеке, Yлкен сапарга барайын деп жатырсыз. Мына жакта гуламалардын шанырагы - ТYркiстан, аргы шет Сырдын бойында бiр кауым ел бар. Сол жактагы агайын-туыска барып, гуламалардын батасын алайык, - депть
Содан Кунанбай Акмешiт eнiрiне келедь Бул жерде кeрнектi дiни кайраткер Эбдiраман кожа:
- Ау, Кунеке, Сырдын бойында Калжан ахун деген жас жiгiтiмiз бар. Эте бШмдь Ендi гана медресенi бiтiрiп келген, езшщ мешiт-медресесi бар. Егер шаригаттан кeкейiнiзде жYрген сурактарыныз болса, сол жтттен сураныз, - деп жол нускайды.
Осыдан сон Кунанбай атына сырттай канык Калжан ахун ауылына ат басын бурады. Кунанбайды жтттермен бiрге Калжан ахун мен Бозжан би ^тш алады. Кунанбайдын курметше ас берiледi. Астан сон ага султаннын касындагы жiгiттер шаригаттан, кажылык рэсiмдерi жeнiнде сурактар кояды. Калжан ахун еш мYДiрместен жауап берш отырады. Баганадан берi байкап отырган Кунанбай кеш баткан кезде:
- Ау, шырагым, Калжан, баратын жерiмiз алыс. Сен бiзге шаригаттан Yлкен енеге айттын, Алла разы болсын! Бiз туралык, бата берiндер! Батаны, Калжан шырагым, сен бересiн жэне батаны берген кезде «менщ сYЙегiм Меккеде калсын» деп бересiн. Илэhи эмин! - дейдi.
Таннан кешке дейiн Кунанбайдын бYкiл сурагына мYДiрместен жауап берiп отырган Калжан ахун умтылып барып iркiледi. Батада «ел» деген жYрмейдi,
ЩЬ' [р -а МЭДЕНИ М¥РА
ал Кунанбай <^йепм Меккеде калсын» деп бата бер дейдь Калжан ахун iркiлiп калган кезде касындагы Бозжан би:
- Ау, шырактарым, буган кЩрш болмас. Бул батаны бiз берешк, Кунанбай кажы ер тiлегi кабыл болса - Меккеде калсын, ел тыеп кабыл болса - аман-есен елге оралсын, - деп бата бершть Буган Кунанбай катты риза болып, батасын берiп, YЙден шыгады (Косанов, 2019: 131).
Калжан ахун ширек гасыр бойына eзiнiн атымен аталатын мешiтте имам болады. Ол Ресей империясы тарапынан кудалауга ушырап, тYрмеге камалады. Кейiн дYниеден eткеннен кейiн eз мешiтiнiн жанындагы корымга жерленедi (ЭбдiFалиулы, 2019: 309).
«Халабисагир» (Кiшi СаFир) кiтабы (сур. 9). 2006 жылы «Мэдени мура» багдарламасы аясында музей корына кабылданган. Ютаптьщ кeлемi - 210 бет. 1898 жылы Стамбул каласында жарык терген. ТYгендеу нeмiрi - 6690/31. Дштанушы-галым Мэлiк Тeлебайдын айтуынша кiтаптын толык аты «Мухтасарлы Гуниетил-муттамали». Кiтапта намаздын шарттары мен парыздары, дэрет алуга байланысты парыздар, сYннеттер, Yлкен тазалык, кiшi тазалык бeлек баптар ретшде тYсiндiрме жасайды. Сонымен бiрге имамдыкка арналган бeлiмдерi, жаназа шарттары, сонында дiни мэселелер карастырылган.
«Мултака эл-абхур» (Тенiздердiн косылуы) кiтабы (сур. 10). 1517 жылы Стамбул каласында жарык терген Эл-Халабидiн бурынгы тeрт зангердiн енбегiне негiзделген аныктамалыгы. Кггаптын кeлемi - 108 бет, Х1Х гасырдын аягында Стамбул каласында жарык ^рген. Музей корына 2006 жылы ^ркелген. ТYгендеу нeмiрi -6690/2.1 Кiтап Х1Х гасырдагы Осман
1Кызылорда облысгык, тарихи-eлкетану музейi коры, ТYсiм кiтабы №18
Сур 9. «ХалабисаFир» к1табы. Стамбул баспасы. 1898 ж.
Сур. 10. «Мултака эл-абхур» к1табы. Стамбул баспасы. Х1Х f.
империясындагы саяси реформаларга дешнп колданылган зандарынын негiзi болды. Кiтапта мемлекеттiк кызметтiн барлык салаларына байланысты, сонын iшiнде дши тэжiрибе, отбасылык карым-катынас, мурагерлж, коммерциялык мэмiлелер жэне кылмысты жазалау ережелерi камтылган. Бул кiтап еуропалык галымдардын да кызыгушылыгын тудырып, 1882 жылы А. Совер француз тыше аударады.
Жогарыда аталган кiтаптардын авторы Бурхан ад-Дин Ибраhим ибн Мухаммед ибн Ибраhим эл-Халаби (1460-1549 жж.). Эл-Халаби 1460 жылы Алеппо каласында дYниеге келген. Алгашкы дiни бiлiмдi Алеппода, косымша бiлiмдi Дамаскiде, сонымен бiрге Бурхан эл-Рухауи сынды бiркатар кeрнектi галымдардан дэрiс алады.
XV гасырдын аягында окуын жалгастыру Yшiн Мамлюк
султандыгынын астанасы Каирге ^шедь Каирде ол ханафи фикhы бойынша эл-Азhар университетiнде лекцияларга катысады. Ол сондай-ак тэпсiр жэне хадис зерттеулерiмен ерекшеленген атакты галым Жалал ад-Дин ас-Суютиден бiлiмiн жетiлдiредi.
1500 жылы эл-Халаби Осман империясынын астанасы Стамбулга коныс аударды. Онын гылыми бiлiктiлiгi ^п узамай танылып, беделдi Фатих мештне жогары кызметке тагайындалганга дейiн имам жэне хатиб кызметтерш аткарады. Сондай-ак Гажайып СYлеймен султаннын тусында ол шейх эл-Ислам Сади Челеби курган жана Дарул-Курра «Карилар YЙiне» устаз болып тагайындалады. Стамбулда эл-Халабидщ ен эйгiлi «Мултака эл-Абхур» енбегi дYниеге келедi.
Эл-Халаби eмiрiнiн кeп бeлiгiн Стамбулда eткiзiп, замандастарынын арасында eз замандастарынын
МЭДЕНИ М¥РА
арасындаен iрi зангерлерiнiн бiрi ретiнде зор беделге ие болган. Аустриялык дипломат жэне тарихшы Джозеф фон Хаммер-Пургшталь (1774-1856 жж.) эл - Халабидi Осман империясынын алтын гасырындагы атакты он зангершщ катарына косады.
«Хадиййат ас-салук фи шарх тухфат аль-мулюк» кiтабы (сур. 11). Ютаптын авторы Мухаррам ибн Мухаммед аз-Зайли (1592 жылы дYниеден eткен). ХYI гасырда Осман империясында Эбулэйiс деген атпен белг^ гуламалардын бiрi болып саналады. Кггаптын кeлемi -132 бет. 1894 жылы Санкт-Петербург каласында арнайы цензурадан eтiп, Казандагы «Чирков мурагерлерi» типо-литографиясында жарык кeрген. Музей корына 2006 жылы тiркелген. ТYгендеу нeмiрi - 66002. Осыган дейiн татар баспаларында 30 рет басып шыгарылган.
Зерттеуштердщ пiкiрiне сYЙенсек аталган енбектщ алгашкы нускасынын авторы ХШ гасырда eмiр сYрген галым Зайн-ад-дин Мухаммед ибн Эбу Бэюр ар-Рази (1267 жылы дYниеден eткен). Ол кезде ютап «Тухфат аль-Мулюк» (Патшалардын керемеп) деп аталады. Кiтап мазмунында ханафи мазхабынын кулшылык жэне гибадатка байланысты фи^ы камтылады. Кейiн Мухаррам ибн Мухаммед аз-Зайли бул енбекке тYсiндiрме берiп «Хадиййат ас-салук фи шарх тухфат аль-Мулюк» деген атаумен мусылмандарга тYсiнуге онайландырып кайта жариялайды. Ютапка дiнге байланысты женiл тэртiппен ^нделжт кулшылыкка байланысты жэне ораза, зекет, намаз, жиhад, кылмыс мэселелерi, сонымен 6Гргс мурагерлiк мэселелерi енгiзiлген. Бул енбек Ислам элемiнде Yлкен сураныска ие болады.
2Кызылорда облыстык, тарихи-eлкетану музейi коры, ТYсiм кiтабы №18
^орытынды
Корыта айтканда, Х1Х-ХХ ее. Сыр бойында кептеген дiни кайраткерлер Исламды насихаттай отырып, ел iсiне де араласып отырды. Олардан калЕан дYниелер кIазiрri уакытта урпактарынын, колында, жоба аясында Тапал ахун (Нурмухаммед) Кадiр¥лы, Эмит ишан (Абдулхамид) Эбдiрахман¥лы, Калжан ахун (Калмухаммед) Белекбайулы урпактары мен музей корында сакталЕан араб, парсы, шаЕатай тiлдерiнде жарык керген кiтаптар зерттелуiмен катар электронды кешiрмесi алынып, музей коры тольщтырылуда. Жоба бойынша алдаЕы уакытта Сыр бойындаЕы элi де каншама дiни-аFартушылардан калЕан жэд^ерлердщ купиясы ашыла тYсетiнi анык.
Сур. 11. «Хадиййат ас-салук фи шарх тухфат аль-мулюк» ютабы. Казан баспасы. 1894 ж.
Эдебиеттер
1. Косанов С., Оцгарбаев А. Сыр бойыньщ сакралды ескерткiштерi: мифтер, ацыздар, хикаяттар. К., 2019. 423 б.
2. Сайлау А. Тапал ахуннан жеткен жэдкерлер. Сыр бойы газетi № 42-43. 2023 ж.
3. ЖалЕасбайк,ызы Л. Эмит ишаннан калган казына. Сыр бойы газет №81. 2023 ж.
4. ЭбдiFалиyлы Б. Касиеттi Казакстан. III т. Н., 2019. 377 б.
References
1. Qosanov S., Ongarbaev A. Syr boiynyn sakraldy eskertkigteri: mifter, anyzdar, hikaiattar.Q., 2019.423 b.
2. Sailau A.Tapal ahunnan jetken jadigerler. Syr boiy gazeti №42-43. 2023 j.
3. Jalgasbaiqyzy L. Amit igannan qalgan qazyna. Syr boiy gazeti №81. 2023 j.
4. Abdigaliuly B. Qasietti Qazaqstan. III t. N., 2019. 377 b.
ЩШр v уг
МЭДЕНИ М¥РА
*Сайлау А.1, Жалгасбайк;ызы Л.1
Кызылординский областной историко-краеведческий музей Казахстан, Кызылорда *e-mail: askhat.saylau@mail.ru
ЦЕННОСТИ ИСЛАМА РЕГИОНА СЫРДАРЬИ
Аннотация. В научной статье приведены данные об общем содержании книг на арабском, персидском, чагатайском языках, использованных занимавшим свое место в суфийском направлении Ислама Тапалом ахуном (Нурмухаммед) Кадырулы (1848-1921 гг.), прямым потомком Марала ишана Курманулы - Амитом (Абдулхамид) ишаном Абдрахманулы (19051961 гг.), пользовавшемся большим авторитетом в казахской степи в Х1Х-ХХ вв. Калжаном ахуном Булекбайулы (1862-1916гг.). Эти работы будут исследованы сотрудниками музея в 2023 году в рамках проекта Кызылординского областного историко-краеведческого музея «Комплексное изучение наследия религиозных просветителей низовий Сыра» и в дальнейшем будут введены в научный оборот. Это хранившиеся у частных лиц и в фонде музея книги Мухаммеда Мухиуддина Аурангзеба Аламгира «Фатауа Аламгир», Масуда ибн Махмуда ибн Юсуфа ас-Самарканди «Салоти Масуди», Сагди Ширази «Гулстан», Шейха Али аль-Кари «Джам'аль-уасаиль фи шарх аш-Шамаиль», Мухаммеда Мурада Рамзи «Талфик аль-Ахбар», Имама аль-Баззазия «Аль-Джами Уальджуз», Лутфуллы ан-Насафи аль-Кидани «Хуласи аль-Кидани», Убайдуллы аль-Махбуби «Мухтасар аль-уахая фи масаил аль-хидая», Аль-Халаби «Халабисагир», «Мултака аль-Абхур», Мухаррама ибн Мухаммеда аз-Зайли «Хадиййат ас-салук фи шарх тухфат аль-мулюк».
Ключевые слова: Тапал ахун, Амит ишан, Калжан ахун, Салоти Масуди,Гулстан, Талфик аль-Ахбар
*Sailau A.K.1, Zhalgasbaikyzy L.1
Kyzylorda Regional Museum of History and Local Lore, Kyzylorda, Kazakhstan *e-mail: askhat.saylau@mail.ru
ISLAMIC VALUES OF THE SYR REGION
Abstract. In this scientific article given information about the general content of books in Arabic, Persian, Chagatai languages used by the Tapal Akhun (Nurmukhamed) Kadyruly (1848-1921), who took his place in the Sufi direction of Islam; a direct descendant of Maral Ishan Kurmanuly - Amit (Abdulhamid) Ishan Abdrakhmanuly (1905-1961); Kalzhan Akhun Bulekbayuly (1862-1916), who had great authority in the Kazakh steppe in the XIX-XX centuries. These works will be studied and further put into scientific circulation by the museum staff in 2023 within the framework of the project of the Kyzylorda Regional Museum of local lore "comprehensive study of the heritage of religious educators in the Syr". These are "Fataua Alamgir" by Muhammad Mukhuddin Aurangzeb Alamgir, "Saloti Masoodi" by Ibn Mahmud ibn Yusuf al-Samarkandi, "Gulstan" by Sagdi Shirazi, "Jam' Al-wasail Fi Sharh Al-Shamail" by Sheikh Ali Al-Kari, "Talfik Al-Ahbar" by Muhammad Murad Ramsay, "Al-Jami waljuz" by Imam al-Basasia, "Hulasi Al-Kidani" by Lutfullah Al-Nasafi Al-Kidani, "Muhtasar Al-Wahaya Fi Masail Al-Hidaya" by Ubaydullah Al-Mahbubi, "Halabisagir", "Multaka Al-abhur" by Al-Halabi, "Hadiyat Al-Saluk Fi Sharh Tuhfat Al-Muluk" by Ibn Muhammad Al-Zaili.
Keywords: Tapal Akhun, Amit Ishan, Kalzhan Akhun, Masudi Saloti, Gulstan, Talfiq al-Akhbar
.Ä, w
Авторлар туралы мэлiмет:
1. Сайлау Асхат К,ожагелд1улы, Кызылорда облыстык тарихи-елкетану музешнщ галым-хатшысы, тарих магистрi, Казакстан, Кызылорда.
2. Жалгасбайкызы Лэззат, Кызылорда облыстык тарихи-елкетану музешнщ гылыми кызметкерi, Казакстан, Кызылорда
Информация об авторах:
1. Сайлау Асхат Кожагелдиевич, ученый-секретарь Кызылординского областного историко-краеведческого музея, магистр истории, Казахстан, Кызылорда.
2. Жалгасбайкызы Лаззат, научный сотрудник Кызылординского областного историко-краеведческого музея, Казахстан, Кызылорда.
Information about authors:
1. Askhat Kozhakeldiuly Sailau
Master of Historical Sciences, scientific secretary of the Kyzylorda Regional Museum of History and Local Lore, Kyzylorda, Kazakhstan
2. Lazzat Zhalgasbaikyzy, Researcher of the Kyzylorda Regional Museum of History and Local Lore, Kyzylorda, Kazakhstan
