CC BY
29Бекиров Сервер Энверович1 E-mail: nii_kipu@mail.ru
Къырым, онынъ тамыр халкъы -къырымтатарлар (Ватан, халкъ, миллет ве толерантлыкъ акъкъында Февзи Якъубовнынъ фикирлери)
УДК: 94(470-321.9) (=512.1)
Анълатма.
Макъаледе «КИПУ»нынъ сабыкъ ректоры, мерхум Февзи Якъубовнынъ чешит йылларда матбуатта (газета ве журналларда) басылгъан интервьюлары ве макъалелери эсасында онынъ Ватан, миллет, тилимиз акъкъында айткъан икметли фикирлерининъ белли бир къысмыны талиль этмек огърунда язып алдым. Бельким онынъ базы бир фикирлери сизлерге таныш киби келир. Лякин оларны о юрегинден джулялап чыкъарып, бизлерге такъдим этти. Мисаль оларакъ: «Ахлякънынъ тюшюви, аньанелернинъ джоюлывы халкънынъ джоюлувына алып бара», «Дюнья акъикъат, мерхаметлик ве арз-намускъа таяна» ве ил.
Анахтар сёзлер:
Къырым, къырымтатарлары, тарих, медениет, Ватан, халкъ, миллет, тиль, дин, тасиль, толерантлыкъ.
Къырымтатарларнынъ озьлерининъ тарихий ватанларындаки тасилининъ, кутьлевий тикленюви - енгиль олмагъан ве месулиетли вазифедир. Бу джерьяннынъ менбаларында тургъанлардан бири Февзи Якъубов эди - техника илимлерининъ докторы, профессор, Къырым муэндист-педагогика университетининъ (КИПУ) тешебюскяры (инициатор), эсасчысы, биринджи ректор ве КИПУнынъ президенти.
Февзи Якубов 2016 сенеси ноябрь 11-де «Голос Крыма» газетасынынъ мухбири Гульнара Усеинованен олгъан субетинде джумледен бойле деген эди:
Мен мусульманым - къырымтатарым. Онынъ ичюн де меним халкъымнынъ миллий аньанелерини кутьмек борджлум; мен къырымтатарым ве къырым джемиетинде энъ бильгилилерден бирим; мен къырымтатарым ве Къырым ичюн буюк дереджеде месулиет ташыйым.
Бу шартларнынъучю де, языкълар олсун, бутюн дюньяда тюшюп баргъанына бакъмадан, юксекахлякъий принциплерде эда этильмек борджлу. Эминим ки, эр анги халкъкъа ве джумледен дюньягъа икътисадий инкъиразлар ахлякъий киби къоркъунчлы дегильдир. Биринджисини, нисбетен тез чезмек мумкюн, экинджиси исе бинъйылларнен шекилленип бараракъ, ич бир тезлештириджи усулларгъа бойсунмай. Ахлякъ ве аньанелерден узакълашувымыз исе бизим халкъымыз ичюн - бу ёкъ олып кетмемизнинъ бирден-бир ёлудыр. Языкълар олсун, бу мевзуны бизлерге яшларымызны бу киби къыйметликлернинъ тарафдарлары севиесине котермек къысмет олмады.
О университетнинъ илеридеки фаалиетининъ темели олмакъ борджлу Университет келеджекке ынтылгъан ве университетлер дюньясында дегерли ер алмакъ ниетинде.
Темель къоюлды. Ильмий мектеплер мевджут, янъылары мейдангъа кетириле. Университетнинъ киришинде тикленильген ве бизим мезунымыз - Нобель мукяфаты лауреатыны беклемекте олгъан стелла тек саде бир ой дегильдир, деп тюшюнем...
Манъа о язгъан макъалелерининъ базыларыны янъыдан окъуп чыкъмакъ керек олды. Бунъа исе белли бир вакъыт талап олунды. Тек 2013 сенеси Къырым муэндист-педагогика университетининъ ильмий-техникий китапханесининъ ильмий биографик болюги нешир эттирген «Якубов Февзи Якубович» деп адландырылгъан библиографик косьтергичте онынъ адынен багълы 473 менба анъылып кечиле.
Озюмнинъ къайдларымдан вазгечип, сизинъ дикъкъатынъызгъа авале этем ве буюк алимнинъ фельсефевий фикир юрсетювлерине дегерли къыймет кеседжегинъизге эминим.
Мен онынъ бу икметли сёзлерини васиет оларакъ къабул этип алдым. Онынъ тюшюндже ве фикирлерини
1 Бекиров Сервер Энверович, переводчик НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК КИПУ имени Февзи Якубова (Симферополь, Крым)
озюнинъ сёзлеринен къайд этмеге тырыштым. Лякин манъа васиет киби корюнгени ичюн мен оларны Февзи агъа сагъ экенде матбуатта дердж этмеге джуратланмадым... Онынъ язгъанларыны субет тарзында азырладым.
Февзи Якубовнынъ тюшюнджелери, гъаелери, насиятлары, даа догърусы онынъ бизлерге къалдыргъан асабалыгъынынъ кучюк бир къысмыны косьтермек ичюн мен оларны озюм анълагъаныма коре арды-сыра ерлештирмеге тырыштым.
Меним бу ёнелиштеки давранышым, онынъ япкъан къоджаман ишлерине даветэтиджи макъалелерден бири олса, гонъюльден япкъан араштырмаларым зая кетмеди, деген тюшюндженен, алимнинъ ватан, миллет, тиль акъкъында бир сыра фикирлерини сизлерге де бильдирмеге мусааде этинъиз...
Къырым тарихы - бу миниатюрадаки дюнья тарихыдыр, чюнки мында чешит девирлерде чешит тюрлю халкълар кечип, чокътан-чокъ цивилизациялар озьлерининъ силинмез излерини къалдырмагъа наиль олдылар [3].
Бунъа мен бир джумле даа къоша билир эдим:
«Къырымтатарлар исе бу эдждатларнынъ бутюн эйи тарафларыны озьлерине къабул этип, бугуньде-бугунь бу ярым аданынъ тамыр халкъы вазифесини усанмадан одеп келе...».
Бугунь меним сайыджа аз халкъым, онъа нисбетен де адалет тамам ойле джурьатлыкъ ве изченликнен гъайрыдан тикленеджегине, ич бир вакъыт олмагъаны киби эминдир [14].
Мен миллет мустесналыгъыны (исключительность) тешвикъат этмейим - мустесна миллетлер олмай. Мен онынъ озюне хас - асырларнен ишлеп чыкъылгъан эмексеверлигини къайд этем [17].
Къырым, онынъ халкъынынъ акъикъий тарихыны, виран этильген музейлер, ядикярлыкълар, мезарлыкълар, кой, озенлер, айры ерлернинъ адларыны гъайрыдан тиклемек талап олуна. Бунъа тек махсус къырымтатар проблеми киби бакъмакъ олмаз [17].
Бугунь мемлекетте, икътисадиятта, миллетлер ве инсанлар арасындаки мунасебетлерде инкъираз (кризис) сезильмекте. Бу ич кимсе ичюн сезилирсиз кечмей. Шифалайыджы зарур [17].
Къырымтатар халкъы ойле бир вазиетте тура - ассимиляция, я да гъайрыдан тикленюв. Сакъланып къалырмызмы? Озь девлетчилигимизни гъайрыдан тиклеп олурмызмы? Дюнья цивилизациясынынъ кучюк бир къысымчыгъыны тешкиль этип олурмыз я да реликт этносларнынъ джедвелини толдырып, алим ве сиясетчилерге ёкъ олып кетеяткъан адамзат (человеческий род) - къырымтатарлар боюнджа программалар инициирлемеге имкян яратырмыз [15].
Не япмалы? «Къуветли - енъе, зайыф - магълюбиетке огърай» конкуренция принциплеринен бельгиленген халкъларнынъ ве мемлекетлернинъ яшамакъ укъукълары ачыкъ дюньянынъ реалияларында насыл этип сакъланып къалмалы [15].
Биз - аз сайылы халкъмыз, бизге сиясетте, бунынъ киби де икътисадиятта олгъан конкуренциянынъ земаневий сурьатларына даянмакъ къолай дегиль [15].
Онынъ ичюн бизге тарихнынъ екяне ве эбедий къурбанлары комплексинден къуртулмакъ зарур. Бусыз рухий джеэттен сагълам халкъ ола бильмез [15].
Миллий гъае. О, эр бир къырымтатарынынъ тюшюнджеси ве агъзында сюргюнлик фелякетининъ панацеясы киби, сакъланып къалув реини киби, гъайрыдан тикленюв тимсали кибидир [15].
Миллий гъае халкъ тарафындан, онынъ менталитетини систем тарзда гъыдаландырып турмагъа къабилиетли олгъан дюнья цивилизациясынынъ айырылмаз бир компоненти севиесинде чокъ мешакъатлы бильги араштырувларында тапылмасы мумкюн [15].
Сиясетчилер тарафындан «миллетчилик» ве «интернационализм» анъламлары огърагъан чокътан-чокъ суний боялар силинип, эр бир халкънынъ озьгюнлигини ве табиий чокъшекиллигини ифаде эткен акъикъий маиетине къайтылса о вакъытта табиат адиселерининъ бир-биринен олгъан шартлы багълылыкъларыны корер эдик [7].
Озь халкъынъны, онынъ урф-адетлерини севмеден, медениети текяран фаркъ эткен дигер бир халкъны севмек, онъа якъынлашмакъ, онынъ дегерликлерини корьмек, ондан гъыдаланмакъ ве демек этник чешитликте яшамакъ мумкюн дегиль [7].
Эки медениет векиллерининъ — тюркий ве славян — тахминен олгъан микъдар тенълиги бир-бирине олгъан басымны амелий тарафтан истисна эте ве иш бирлиги ичюн мусавий шараитлер ярата [7].
Толерантлы Къырымнынъ филислери тамам бизим университетте чыкъып башлай, чюнки биз — педагогик алий окъув юртумыз, онынъ ичюн бизим мезунларымыз олгъан эр бир ерде, олсун къорантада, балалар багъчасында, мектепте, эр бир муэссиседе толерантлыкъ руху ашланып барыр [7].
Медениетимиз, бизим озюмизден гъайры, дигер медениетлер тарафындан да меракъланып, къабул этильсе, бутюн медениетлер мусавий къаршылыкъта булунгъан толерантлыкъ джемиетиндеки омюр — бу инкишаф ве ассимилляциядан сакъланувнынъ ёлу олур эди [7].
Халкъымызнынъ структурасы гъает муреккептир, о бир чокъ этносларнынъ къанларыны озюне синъдирди. Бу исе онынъ физиологик сагъламлыгъыны бир чокъ йылларгъа темин эте [7].
Бугуньде-бугунь чёль тарафлы ве ялыбойлуларнынъ никяхлары - миллет иммунитетини сагъламлаштырувда ишанчлы бир вастадыр [7].
Ассимилляция джерьянлары гъайрыдан тикленюв ве сакъланып къалув джерьянларындан устюн олгъан девирде осьмек ве интеллектуаль инкишаф этмек ичюн биз къолумыздан кельгенине коре бутюн шейлерни япмакъ керекмиз [7].
Озь девлетчилигинъден марум олып, 200 йылдан зияде дигер медениет дюньясында булунып, озь Ватанынъдан къувулып, ярым асырлыкъ сюргюнликни башынъдан кечирген сонъ тикленювге ынтылмакъ — бу, рухий ве физиологик сагъламлыкънынъ аляметидир [7].
Цивилизация эр вакъыт айретте къалдыра, чюнки ёкъ олып кетеяткъан базы бир осюмликлернинъ тюрлерини я да айванат дюньясынынъ чешитлерини авеслик ве гъайретнен къуртармагъа ынтылса да, ёкъ олып кетеяткъан базы этносларгъа нисбетен не ичюндир сюкюнетнен ве бифаркъ бакъмакъта [7].
Бизим ассимиляциягъа къаршылыкъ нумюнемиз, сакъланып къалмагъа олгъан ынтылувымыз — бу, эр тарафлама дикъкъаткъа ляйыкъ теджрибе, табиий бир модельдир [7].
Къырымтатар халкъынынъ сакъланып къалынмасы - бу, тек бизим меселемиз дегиль, бу бугуньки цивилизациянынъ шереф меселеси [7].
Бизим халкъымыз озюнинъ эмексеверлигинен, къомшусына, зенаатдашына, ишдешине олгъан мусбет мунасебетинен даима озюнинъ толерантлыгъыны нумайыш эткенини эксериет энди чокътан анълады [5].
Бизге озь-озюмизни халкъ оларакъ сакълап къалмакъ зарурдыр [5].
«Тикленюв» монументинде эки гъае бирлеше: биринджиси - бизге агъыр дакъкъаларда ярдым къолуны узаткъанларгъа миннетдарлыкъ олса, экинджиси - халкъымызнынъ китап ве бильги вастасы ёлунен тикленювидир [5].
Озь бильгилеринъни, теджрибенъни мукеммеллештирип, даима огге ынтылмакъ зарур [5].
Инсанлыкъ мерхаметлилик мотивлеринде осьмек борджлу, мерхаметлик - бу, язылы акъикъаттыр [5].
Адий халкънынъ рухий дюньясы пек терен, онынъ ичюн «Тикленюв» монументи даийлер ичюн дегиль де, энъ эвеля адий инсанлар ичюндир [5].
Эр бир инсан, профессиональ севиеде иджадий конкурентлик мунасебетлерини мейдангъа кетиререк, дигеринден интеллектуальдже олмагъа ынтылмакъ борджлу [5].
Денъизнинъ о бир тарафында яхшы, амма эвде исе даа да яхшы олмакъ керек [15].
Ачув (зло) ойле бир ачыкъ озь «укюмдар»ына итаат этерек (повинуясь) озюнинъ кучю ве къуветини нумайыш этмекте эди; онынъ къырув (истребление) стратегиясы, тактикасы, технологиясы ойле бир тюшюнилип япылгъан эди ки, онынъ нетиджесинде халкъ бербат олгъан сонъ (уничтожен), къалгъан къысмы ассимиляциягъа огърамакъ керек эди [4].
Къырымтатарлар озьлери озьлерини абаданлаштырмакъ къабилиетинделер, онынъ ичюн оларгъа дегерли (достойная) ве акъкъы тёленген иш керек [4].
Ишнен теминленюв проблеми — энъ эсасларындан биридир [4].
Яхшы иш олса — яхшы да мескен олур, онда къынтав (уют) ве бахт олур... [4].
18 майыс арфесинде эр кес адети узьре раатсызлана. Бу, матем куню, хатыра ве къаарь-къасевет куню. Онынъ ичюн шу куню хошнутсызлыкъ ве мемнюниетсизликке ер олмамакъ керек [4].
Халкънынъ бирдемлик проблеми - муреккеп бир проблемдир. О, лидерлернинъ эр куньки кергин эмегини, юксек медениетини ве интеллектини талап эте [16].
Тарих халкъ насылдыр бир мушкюллик мейдангъа кетирген арекетте дегиль де, сагълам бир гъае этрафында топлангъаныны косьтере [16].
Цивилизациянынъ эволюциясы халкълар ве мемлекетлер арасындаки алякъаларнынъ инкишафынен багълыдыр. Тарихий джеэттен оларнынъ тек къомшуларынынъ теджрибесини къабул этип мукеммеллештирмеге бильгенлер башындан мусибетлерни кечирип, сагъ къалып, тасдикъландылар [13].
Къырым озьджесине ярымада эалиси арасында энди пекинген мунасебетлерге, эр бири озь озьгюнлигини
алып кирген чешит медениет чатышмаларыны темсиль эте [13].
Бизим халкънынъ инкишафыны не инсанлар арасындаки зыддиет, не де менфаат зыддиети бельгилемемек борджлу [2].
XXI асырда, олар буюкми я да кучюкми, халкъны темсиль эткенине бакъмадан, юксек севиели конкуренциягъа къабилиети олгъан мутехассысларны азырлагъан миллет оладжакъ. Халкъ бунынънен зенгин олмалы [2].
Эр биримизнинъ озь макъсадымыз, озь ёлумыз мевджут. Халкъ озь ёлуны озю тапар, эсасы — келеджек несилимиз бильгили, интеллектуаль базарда рекъабетке къабилиетли олып осьмели. Вакъыт исе эр бир шейни озь ерине къояр [9].
Къырымнынъ пек чокъ дегерликлери мевджут: бу, онынъ Алла-Тааля тарафындан яратылгъан айретте къалдыраджакъ табиаты, ве уникаль бир тарихы, эм де чокъмиллетли калоритининъ текрарланмаз озьгюнлигидир [3].
Бугуньде чокъмиллетли эалинен багълы олгъан ве ич бир муреккепликке расткельмеген Ерни тапмакъ къыйын. Сёз «озь» ве «кельмешек»лернинъ нисбетлиги акъкъында кете. Къырымда бу проблем эр вакъыт мевджут эди. Бахытымызгъа, пейда олгъан къарама-къаршылыкъларны, адет оларакъ, зорбалыкъсыз чезюв ёллары тапыла эди [3].
Дюньяны огренмеге ынтылув инсаннынъ эр вакъыт огде булунмасыны теминлей [3].
Бугуньки куньде дюньяда толерантлыкъ меселеси пек кескин тура. Айры мемлекетлернинъ теджрибеси огрениле, мусбет ян-янаша яшавнынъ моделлери теклиф олуна [3].
Къырымтатарлар - бу, эмексевер ве тырышкъакъ инсанлар, бу исе оларгъа, эльбетте, девлетнинъ ярдымынен, бугуньде-бугунь, орта севиеде яшамагъа имкян яратты [8].
Къоджаман проблемлер - сюргюнликке огърагъанларнынъ акъ-укъукъларыны тиклев акъкъында къануннынъ ве ерлештирюв эм де абаданлаштырув боюнджа девлет программасынынъ къабул этилюви, миллий тасильнинъ маддий базасыны мейдангъа кетирюв меселеси чезильмек кереклер [8].
Университет айры бир миллий аляметлер боюнджа мейдангъа кетирильмеси мумкюн дегиль - ойле олмай. Бизим студентлеримиз ве оджаларымызнынъ арасында ярысы - къырымтатарлар, дигери башкъа миллет векиллеридир. Акъикъий толерантлыкъкъа, эджнебий медениетнинъ анъланылмасы ве урьмет этильмесине сиясет ярдымынен дегиль де, тек бойле табиий ёлнен кельмек мумкюн [12].
Эр бир медениетке айрыджа инкишаф этмек имкяныны тек умуммедений муит бере биле [12].
Бизлер эпимиз Къырым озюнинъ икътисадий эйиаллыгъынен Ер курресининъ кокюсинде миллетлерара барышыкълыкъ модели ве медали олмасыны арз этемиз. Бунъа исе тылсымлы таяч ярдымынен (по маневению) иришильмей. «Тылсымлы таяч» чокъ йыллыкъ даимий гъайрет нетиджесинде шекиллене [10].
Эгер биз озюмизни тарихнынъ эбедий къурбанлары оларакъ саймамызны токътатамасакъ, биз бир вакъыт аякъкъа туралмамыз [1].
Амма бизлер бугунь акъыллы, сабырлы олсакъ, о вакъытта эр даим полиэтник олгъан ве миллетлер арасында дженк олмагъан Къырым гъайрыдан тикленир [11].
Эйиликни унутмамакъ зарур, миннетдарлыкънынъ алидженап дуйгъусы инсангъа шан-шурет къазанмагъа, оны юксельтмеге имкян ярата [11].
Къырымтатарларнынъ энъ буюк устюнлиги - бу, эмекке олгъан севгилеридир. Бунда буюктен-буюк яратыджылыкъ къувети мевджуттыр [6].
Бекиров Сервер Энверович.
Крым и его коренной народ
(Рассуждения Февзи Якубова о Родине, народе и толерантности)
Аннотация. В данной работе исследуются отдельные высказывания и интервью известного крымскотатарского учёного Февзи Якубова в средствах масс-медиа по вопросам крымскотатарской проблематики - истории, культуры, религии, языка и образования.
Ключевые слова: Крым, крымские татары, история, культура, Родина, народ, язык, религия, образование.
Bekirov Server Enverovich. Crimea and its Indigenous People
(Arguments of Fevzi Yakubov About the Motherland, People and Tolerance)
Summary. This article explores the statements of the famous Crimean Tatar scholar Fevzi Yakubov in the media (newspapers, magazines, interviews) on Crimean Tatar issues - history, culture, religion, language and education.
Keywords: Crimea, Crimean Tatars, history, culture, people, Motherland, language, religion, education, tolerance.
Эдебият
1. Алиев А. Февзи Якубов... / А. Алиев //Авдет. - 2008. - Январь 21.
2. Алядинова Л. Мои мечты - не утопия / Л. Алядинова // Голос Крыма. - 2004. - Октябрь 8.
3. Бородина Е. Мы научились слушать и понимать друг друга / Е. Бородина // Крымские известия. - 2011. -Январь 22.
4. Мешкова С. Память. Скорбь. Уроки. Представители депортированных народов - о прошлом, настоящем и будущем / С. Мешкова // Новая Крымская газета. - 2004. - Май 18.
5. Муталупова 3. Интеллект - это оружие нации / З. Муталупова // Голос Крыма. - 2013. - Июнь 14.
6. Раупова У. Февзи Якубов: «Никогда не останавливаться на достигнутом» / У. Раупова // Полуостров. -2002. - Декабрь
7. Сеитбекиров Э. Нацию защитит армия культуры и просвещения / Э. Сеитбекиров // Голос Крыма. -2010. - Февраль 26.
8. Семена Н. Февзи Якубов: В истории нашей депортации соединились ненависть к нам тогдашней власти и доброта простых людей / Н. Семен //День. - 2011. - Май 18.
9. Усеинова Г. Кто хочет блаженства в обоих мирах, пусть ищет его в учении и знании / Г. Усеинова // Голос Крыма. - 2008. - Январь 25.
10. Усеинова Г. Февзи Якубов: Только на честной истории можно формировать следующие поколения / Г. Усеинова // Голос Крыма. - 2015. - Июнь 5.
11. Хоменко В. Основатель будущего / В. Хоменко // Голос Украины. - 2007. - Ноябрь 1.
12. Шевченко Т. Рецепт толерантности от Февзи Якубова / Т. Шевченко // Крымская газета. - 2013. - Июнь
19.
13. Якубов Ф. В поисках эликсира возрождения / Ф. Якубов. - Симферополь: Крымучпедгиз, 2017.
14. Якубов Ф. И в непогоду верные сыновья / Ф. Якубов // Известия народных депутатов СССР. -1989. - Август 10.
15. Якубов Ф. Культ интеллекта как национальная идея / Ф. Якубов // Полуостров. - 2007. Январь 25.
16. Якубов Ф. Не ищите врагов там, где их нет / Ф. Якубов // Полуостров. - 2004. - Сентябрь 27.
17. Якубов Ф. Полынь растёт и на каменистых тропах / Ф. Якубов. - Симферополь: Доля, 2007.
VO
