Научная статья на тему '“COVID-19” ПАНДЕМИЯСИНИНГ ТАРҚАЛИШ ЖАРАЁНИНИ МАТЕМАТИК-СТАТИСТИК ТАҲЛИЛИ (ЎЗБЕКИСТОН МИСОЛИДА)'

“COVID-19” ПАНДЕМИЯСИНИНГ ТАРҚАЛИШ ЖАРАЁНИНИ МАТЕМАТИК-СТАТИСТИК ТАҲЛИЛИ (ЎЗБЕКИСТОН МИСОЛИДА) Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
18
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
“COVID-19” / пандемия / карантин / беморлар / соғайганлар / шифокор / фоиз / математик-статистика / COVID-19 / pandemic / quarantine / patients / recovering / doctor / percentage / mathematical statist

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Имомназарова, Н., Юсубжанова, М., Холмуродов, М.Қ.

Ушбу мақола Ўзбекистон Республикасида “COVID-19” касаллигининг тарқалиши, вақт оралиғида касалликка чалинган беморлар, соғайганлар ва вафот этганлар тўғрисидаги математик-статистик маълумотлар таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE COVID-19 PANDEMY MATHEMATICAL-STATISTICAL ANALYSIS OF THE DISTRIBUTION PROCESS (ON THE EXAMPLE OF UZBEKISTAN)

This article analyzes the mathematical and statistical data on the prevalence of COVID-19 in the Republic of Uzbekistan, the number of patients, recovered and died over time.

Текст научной работы на тему «“COVID-19” ПАНДЕМИЯСИНИНГ ТАРҚАЛИШ ЖАРАЁНИНИ МАТЕМАТИК-СТАТИСТИК ТАҲЛИЛИ (ЎЗБЕКИСТОН МИСОЛИДА)»

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 4

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

"COVID-19" ПАНДЕМИЯСИНИНГ ТАР^АЛИШ ЖАРАЁНИНИ МАТЕМАТИК-СТАТИСТИК ТАХДИЛИ (УЗБЕКИСТОН МИСОЛИДА)

Н.Имомназарова М.Юсубжанова

Наманган давлат университети Математика факультети

магистранти доц: М.^. Холмуродов

АННОТАЦИЯ:

Ушбу мацола Узбекистон Республикасида "COVID-19" касаллигининг тарцалиши, вацт орализида касалликка чалинган беморлар, созайганлар ва вафот этганлар тугрисидаги математик-статистик маълумотлар таулил цилинган.

Калит сузлар: "COVID-19", пандемия, карантин, беморлар, созайганлар, шифокор, фоиз, математик-статистика

МАТЕМАТИЧЕСКО-СТАТИСТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ ПРОЦЕССА РАСПРОСТРАНЕНИЯ COVID-19 (НА ПРИМЕРЕ УЗБЕКИСТАНА)

Н.Имомназарова М.Юсубжанова

магистрант Наманганского государственного универститета Математический факультет доц: М.^. Холмуродов

АННОТАЦИЯ

В статье анализируются математические и статистические данные о распространенности COVID-19 в Республике Узбекистан, количестве выздоровевших и умерших с течением времени больных.

Ключевые слова: COVID-19, пандемия, карантин, пациенты, выздоравливающие, врач, процент, математическая статистика

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 4 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

THE COVID-19 PANDEMY MATHEMATICAL-STATISTICAL ANALYSIS OF THE DISTRIBUTION PROCESS (ON THE EXAMPLE OF UZBEKISTAN)

N. Imomnazarova M.Yusubjanova

Master Namangan State Unversity Faculty of Mathematics dots: M.K. Kholmurodov

ABSTARCT

This article analyzes the mathematical and statistical data on the prevalence of COVID-19 in the Republic of Uzbekistan, the number of patients, recovered and died over time.

Keywords: COVID-19, pandemic, quarantine, patients, recovering, doctor, percentage, mathematical statist

Барчамизга маълумки хозирга кадар COVID-19 пандемияси дунё микёсида давом этиб келмокда. Касаллик ахоли уртасида улим сонининг купайишига ва мамлакатлар иктисодиётига сезиларли таъсир килмокда. Ахолининг карантин коидалари хакида тула тушунчага эга эмаслиги ва бепарволиги, тиббиётдаги камчиликлар унинг таркалиши, юкиш даражасини кутарилишига олиб келди. СОУГО-19 пандемияси билан касалланган одамлар купайгани сари улим хавфи ошиб боради. Чунки касалланган одамларнинг юктириш эхтимоли янада юкори булади. Математик модел канчалик мураккаб булса, номаълум параметрлар уни уз ичига олади, кийматлари чекли сон ёрдамида аникланиши лозим булганкасалликнинг вакт утиши билан кузатишлари эпидемиянинг хатто узок муддатли мониторинги доимий узгариши туфайли параметрларининг ишончли сметаларини такдим этмаслиги мумкин . СОУГО-19 пандемияси хакида бутун дунё олимлари кенг куламда тадкикот ишлари олиб боришмокда. Жумладан турли мамлакатларда вакциналар яратилдики, бу уз навбатида пандемиянинг таркалишига таъсир курсатди.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Биз ушбу маколада мавжуд статистик маълумотлар асосида уларни математик моделлаштириш ва шу моделлар асосида пандемияни кандай кечиш масаласини мавсумий жараёнларга асосланган холда башоратлашга харакат килинди.

КИРИШ

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 4

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

Узбекистан республикасида пандемия хакидаги маълумотлар интернетдаги маълумотлар асосида статистик маълумотларни келтирамиз(1-жадвал).

1-жадвал

Узбекистон республикасида пандемия хакидаги маълумотлар

Интернетдаги маълумотлар асосида муаллиф томонидан ишланган.

№ Сана Касаллик кайд этилганлар СоFайганл аР Фоизи Вафот этганлар

1 2020 йил 25 апрель 1804 621 34% 8

2 2020 йил 1 май 2086 1212 58% 9

3 2020 йил 15 май 2686 2158 80% 11

4 2020 йил 30 май 3546 2783 78% 14

5 2020 йил 15 июнь 5263 4019 76% 19

6 2020 йил 30 июнь 8503 5682 66% 26

7 2020 йил 15 июль 14581 8655 59% 71

8 2020 йил 30 июль 23271 13680 59% 136

9 2020 йил 15 август 34701 30043 86% 226

10 2020 йил 30 август 41528 38819 93% 315

11 2020 йил 15 сентябрь 48565 45058 93% 403

12 2020 йил 30 сентябрь 56825 53457 94% 470

13 2020 йил 15 октябрь 62371 59429 95% 518

14 2020 йил 31 октябрь 66932 64235 96% 566

Пандемик шароитларда доимий узгаришлар (яъни, карантиннинг узига хос хусусиятлари ва унинг бузилиши, беморларни текшириш ва изоляция килиш билан боглик холатларда мутациялари туфайли коронавирус фаолияти ва бошкалар.) кийматларининг узгаришига сабаб математик моделларнинг параметрлари ва янги пандемик тулкинларга олиб келади. Хусусан, август ойининг 2 санасида 553 киши касалланган булса, 3 августда 730 киши, 4 августда эса 981 киши касалланган. Олинган расмий маълумотларни тахлилига кура 2020 йил 15 март санасидан-31 октябригача 66932 нафар киши касалликка

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 4 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

nanuHraH öynuö, ynapgaH 64235 Ha^apu cOFafiraHnap, 566 Ha^apu эса Ba^OT этraнnapgнp.

COVID-19 naHgeMH^cu öunaH KacannaHraH öeMOpnap xaKugaru CTaTHCTHK MatnyMOTnap Hara^acuga x HHHr KeTMa-KeT xi, X2,..., Xn KHÖMaraapH geö $apa3 KunHHagu. Ymöy CTaTHCTHK MatnyMOTnapra y HHHr xaM moc y\, y2,..., yn KHHMaraapn geö OnuHagu. Arap ymöy KHÖMaraapgaH Ty3unraH Hy^Tanap M\(x\, yi),

M2(x2, y2),....., Mn (xn , yn ) TeKHcnHKga KOopgHHaranap TH3HMHga ÖHpopTa hh3hk

arpo^Hga Tap^anraH öynca, yHga anpoкcнмaцнflnaнyвнн ^yH^ua cu^araga gapa^anu Kynxag y=a0 +a1x+a2x2 +a3x3 ..+anxn hh Onum MyMKHH. EyHga ^a^aTrHHa

a0, a1, a2, a3,..... Ba an nap xO3upna HOMatnyM napaMeTpnap. Ymöy ^yH^HOHan

ÖOFnaHHmgaru a0, a1, a2, a3,..., Ba an napaMeTpnap KHHMaraapuHH TOnum ynyH энг khhhk KBagpaTnap (3KK) ycynugaH ^OfiganaHunagu.

MaTeMaTHK MOgennapgaH ^OfiganaHraH xOnga Y3ÖeKHCTOH pecnyönuKacuga naHgeMua xaKugaru MatnyMOTnap öyfiHHa CTaTHCTHK MatnyMOTnap unMHfi ^H^aTgaH Taxnun KHnum Ma^cagra MyBO^HK öynagu.

covid-19

/ / J1 / / / / / / / / / / / / /^^VVVVVVV^n/./*/

>' V $ <S> V tK if & & <i>' -£>' T>' \V

■Kaca^ 6y^raH^ap cohu

1-pacM. "COVID-19" naHgeMHHCHHHHr Tap^a^im wapaeHiiHii rpa(|)HK

TacBipi

1200

1000

800

600

400

200

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 4 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

"COVID-19" пандемиясининг жараёнини математик моделлари

2- жадвал. таркалиш

Касаллик кайд этилганлар y = 0,0963x6 - 2,8297x5 + 11,993x4 + 281,94x3 -2294,3x2 + 5822x - 2205 R2 = 0,9989

СоFайганлар y = 0,4343x6 - 17,973x5 + 266,47x4 - 1678,9x3 + 4467,5x2 - 3205,6x R2 = 0,9959

Вафот этганлар y = 0,0028x6 - 0,1147x5 + 1,6573x4 - 9,7055x3 + 22,447x2 - 11,204x R2 = 0,9998

Жахон согликди сакдаш ташкилотининг маълумотларига кура 2021 йил 1 апрель холатига охирги сутка давомида дунёда СОУГО-19 дан 8000 нафардан ортик бемор вафот этган. Умумий тахлилга кура дунёда коронавирус инфекциясини юктирганлар сони 127 миллион 877 минг нафардан ортикни ташкил этмокда, шундан 2 миллион 796 минг нафардан зиёд киши вафот этган.Хрзирда касаллик тасдикланган холатлар буйича биринчи уринда АКЩ-30,030 миллиондан ортик, иккинчи уринда Бразилия-12,573 миллиондан ортик, учинчи уринда Х,индистон-12,149 миллиондан ортик, туртинчи уринда Россия-4,545 миллиондан ортик, бешинчи уринда Франция-4,510 миллиондан ортик. Узбекистонда 15 март 2020 йилдан 1 апрель 2021 йилгача 83239 нафар ахолида коронавирус инфекцияси кайд этилган, 81136 нафари согайган. Охирги суткада 189 нафар ахоли касаллик юктиришган. 2021 йил 1 апрель холатига тиббиёт муассасаларида 1285 нафар бемордан 191 нафари огир, 85 нафари эса ута огир ахволда.Юкорида СОУГО-19 касаллигининг Узбекистонга кириб келиши ва унинг ахоли уртасида 15 мартдан 31 октябргача таркалиш жараёнинининг статистик тахлили прогнаштирилган. Урганилган вакт оралигида республикамизда 66932 нафар ахоли коронавирус инфекциясини юктирган, улардан 566 нафари вафот этган. 2020 йил 7 июндан 4 август санасига кадар ахолининг касалликка чалиниш сони ортиб борган. Ахолининг энг куп касалликка чалиниши 4 августда 981 нафарга етган.

358

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 4 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

ХУЛОСА

COVID-19 пандемиясининг Узбекистонга кириб келиши тиббиёт сохасида, ахолининг тиббий маданиятида ва тушунчаларида катор камчиликларни очиб берди. Жумладан карантин коидалари ва унга амал килиш, вазиятни тугри талкин килиш, юкумли касалликлар ва уларни олдини олиш хакида ахолида тушунча ва куникмалар шаклланди. Ахолини доимий тиббий никобда юриши, оралик масофа саклаши, тозаликка риоя килиши, хар кандай касаллик белгилари сезилганда шифокор куригига бориши, организмда иммунитетни ошириб боришда шифокор курсатмасига амал килиши коронавирус инфекцияси таркалишини олдини олишда мухим ахамият касб этади. 2021 йил 1 апрель санасида Узбекистон Республикаси Президентининг Ш.Мирзиёев видиоселектор йигилишида 2021 йил бошида кунига уртача 30-40 нафар бемор аникланган булса, март ойининг урталарида бу курсаткич 160-180 нафар етганини ва бунга сабаб ахолининг хотиржамликка берилгани, яъни карантин коидаларига амал килмай куйганликлари эканлигини алохида таъкидлади. Бутунлай карантинга утиш иктисодий ва ижтимоий усишга салбий таъсир килишини эътиборга олган холда, айни дамда республикамизнинг барча худудларида ахоли карантин коидаларига тула амал килишини назоратга олиш ва талаб килиш чоралари кузда тутилган.

REFERENCES

1. Замков О.О. Математические методы и модели. - М.: ДиС, 2005.

2. Гофуров М.У., Холмуродов МД. Иктисодий математик усуллар ва моделлар. Тошкент,2000.

3. Кремер Н.Ш., Путко Б.А. Эконометрика. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2002.

4. Akhmedov, B. A. (2019). THE ROLE OF UZBEKISTAN ON ESTABLISHING KARAKUL (ASTRAKHAN) SHEEP BREEDING IN FOREIGN COUNTRIES. Theoretical & Applied Science, (3), 72-75.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.