CC BY
1УДК: 81'243:004.8
ЧЕТ ТИЛДЕРДИ YЙРeНYYДe ЖАСАЛМА ИНТЕЛЛЕКТТИН РОЛУ
ТЕШЕБАЕВА ДИНАРА ТУРГУНБАЕВНА
ал-Фараби атындагы Казак Улуттук Университетинин филиалынын улук окутуучусу,
Бишкек, Кыргызстан
БАЙГАЗИЕВА НУРГУЛ КУБАТБЕКОВНА
И.К.Ахунбаев атындагы Кыргыз Мамлекеттик Медициналык Академиясынын улук
окутуучусу, Бишкек, Кыргызстан
Кыскача мазмуну. Бул макалада жасалма интеллекттин (ЖИ) заманбап технологиялардын тилди уйрвнуу процессине тийгизген таасири, окуу программаларын жекелештируугв, интерактивдуу тапшырмаларды тузуугв жана билимди автоматташтыруу турундв баалоого кандайча таасири тийгизери каралат. Окуучулардын мотивациясын жогорулатуу ыкмасы катары геймификацияга жана адамдардын кецири чвйрвсу учун окуунун жеткиликтуулугу боюнча басым жасалат. Виртуалдык жана кецейтилген чындыкты колдонуу менен интенсивдуу окутуунун артыкчылыктары да талкууланат.
Ачкыч свздвр: жасама интеллект, санариптештируу, ыкмалар, методика, платформа, интерактивдуу.
Киришуу. Чет тилин YЙрeнYY ДYЙнe жYЗY боюнча миллиондогон адамдар YЧYн билим берYY процессинин маанилYY бeлYГY болуп калды. Акыркы жылдары жасалма интеллект (ЖИ) тилди YЙрeнYY ыкмаларын кыйла eзгeртYп, процессти натыйжалуу, жеткиликтYY жана кызыктуу кылган инновациялык жолдорго жол ачты.
Азыркы учурда ар кандай тармактарда, анын ичинде билим берYY тармагында нейрон тармактарын жана чат ботторду иштеп чыгуу тездик менен eсYп жатат. КYн сайын жасалма интеллекттин тYрлeрY кeбeЙYYДe. Колдонуучунун талабы боюнча жасалма интеллект куралдары бир нече секунданын ичинде сабактын пландарын, презентацияларды, CYрeттeрдY, тексттерди, суроолорду, акыл карталарын жана башка окуу материалдарын жаратып жатат. Чатботтор баарлашууга, суроого жооп берYYгe, аткарылган жумуш боюнча комментарий берYYгe, ошондой эле аны кантип жакшыртуу боюнча сунуштарды берYYгe жeндeмдYY. Ушундан улам, кeптeгeн профессордук-окутуучулук курамына негиздYY кооптонууну жаратып жатат: себеби ЖИтин жардамы менен студенттер дилбаян жазып, тил билYY YЧYн иштелип чыккан башка тапшырмаларды аткара алышкандыктан, YЙ тапшырмаларын берYYHYн мааниси жоголуп баратат. Мындан тышкары, келечекте ЖИ мугалимдерди алмаштыра алат жана алар eз кезегинде жумушсуз калат деген божомолдор айтылууда. Ушундан улам суроо туулуп жатат: чет тил мугалими санариптештирYYHYн тобокелдиктерине жана коркунучтарына каршы турбастан, жасалма интеллектти жардамчы катары, илим менен техниканын жетишкендиктерин колдонуп окуу процессин жакшыртууга, натыйжалуу кылууга абзель.
Изилдеенун максаты- Жасалма интелекттин мааниси жана аны адам ресурстарына алмаштыруу мYмкYнчYЛYк даражасы. Ошондой эле жасалма интелекттин кесиптик даярдыктын ар кандай багыттарындагы студенттерге чет тилин YЙрeнуудeгY мYмкYнчYЛYктeрYн талдоо.
Материалдар жана изилдее методдору. Макала жазууда изилдeeнYн теориялык жана эмпирикалык ыкмалары колдонулган. Билим берYYДe жасалма интеллекттин колдонулушун перспективаларын жана тобокелдик жактары боюнча илимий методикалык адабияттарга таянып изилдee, талдоо жYргYЗYЛДY. Чет тилин окутуу процессине киргизYY YЧYн функционалдуулугу жана потенциалы боюнча жасалма интеллекттин мааниси каралды. ЖИ
негизделген тапшырмаларды тYЗYY YчYн кесиптик даярдыкта ар кандай багыттарындагы студенттердин чет тилин практикалык сабактарында колдонушу кeрсeтYлдY.
Изилдеенун жыйынтыгы жана аларды талкуулоо. Окуу процессине ЖИти киргизYY билим берYYHY санариптештирYYHYн бирден бир сeзсYЗ натыйжасы болуп саналат. Илимий жана методикалык адабияттарда мындай санариптештирYYHYн натыйжасында кептеген кесиптер, анын ичинде чет тилин окутуу багыты да eзгeрYп жатканы каралат. Мындай трансформациянын багыттары «онлайн билим берYY платформаларын eнYктYPYY, виртуалдык реалдуулукка жана «жандуу» адистерди жасалма интеллектке алмаштыруу» деп аталат [1, 22-бет]. Окутуу процесинде мугалим «CYЙлeeчY адам» же билимди жеткирYYЧY, окутуунун бирден-бир каражаты жана каналы катары, eзYHYн суроо-талабын жана актуалдуулугун жоготот. Жацы ролдор жана функциялар пайда болот - тарбиячы, модератор, билим берYY траекториясын иштеп чыгуучу, долбоордук окутууну уюштуруучу, онлайн билим берYY платформаларынын координатору, оюн ыкмаларын колдонгон мугалим [2, 43-бет].
Жасалма интелектин чет тилин окутуу максатында колдонуу артыкчылыгы чет тил мугалиминин санариптик компетенттYYЛYГYHYн атайын бeлYГY болуп саналат, бул санариптик компетенцияларды билYY децгээлин билдирет (билим, жeндeм, кeндYм, санариптик чeйрeдe окуу процессин жYргYЗYYгe даярдыгы) [3]. Чет тили мугалими чет тилин YЙрeтYY YЧYн санариптик куралдарды, программаларды жана онлайн ресурстарды колдонууга, eзYHYн санариптик окуу материалдарын жана санариптик чeйрeлeрдY тYЗYYгe, санариптик чeйрeдe окуу процессин уюштурууга жана башкарууга жeндeмдYY болушу керек. Санариптик компетенттYYЛYктYн жогорку децгээлине ээ болбогон мугалим окуу процессинде ЖИ технологияларын толук кeлeмдe колдоно албайт.
Чет тилдерди YЙрeнYYДe ЖИ кандай таасир тийгизери жана анын кандай артыкчылыктары бар экендигин карап чыгуу абзель.
1. Окутууну жекелештирYY: Тил YЙрeнYYДe ЖИти колдонуунун негизги артыкчылыктары бул окуу программаларын тYЗYY MYMKYHЧYЛYГY. Заманбап платформалар негизделген жана ар бир студенттин билим децгээлин жана окуу стилин талдоого жeндeмдYYлугYн, жана ошондой эле окуу материалдарын eзYHYн жеке муктаждыктарына ылайыкташтырууга MYMKYHДYK берет. Мисалы, алгоритмдер тилди билYY децгээлине ылайыктуу кeнYГYYлeрдY берYYсу MYMKYH, ошондой эле окуучунун кызыкчылыктарын жана максаттарын эске алат. Бул окуунун натыйжалуулугун жана студенттердин мотивациясын жогорулатат.
2. ИнтерактивдYY окутуу колдонмолору: ЖИ менен иштелип чыккан чет тилдерди YЙрeнYY YЧYн кeптeгeн интерактивдYY колдонмолор бар. Чатботтор жана Yн каражаттарын колдонуу менен маек жYргYЗYЛYп, CYЙлee жeндeмYн жана айтылышын жакшыртууга MYMKYHДYK берет. Мындай системалар окуучуларга каталарды тезирээк оцдоого жана билимин терецдетYYгe жардам берген реалдуу убакытта жол корсотот.
3. Автоматташтырылган баалоо жана кайтарым байланыш: ЖИ окуучулардын билимин баалоо процессин абдан жeнeкeйлeттY. Системалар жазуу иштеринде грамматикалык жана лексикалык каталарды автоматтык тYPдe текшерип, ошондой эле аларды оцдоо боюнча сунуштарды бере алат. Бул студенттерге материалды тезирээк eздeштYPYYгe, заматта пикир алууга MYMKYHЧYЛYK берет. Ошондой эле мугалимдер ЖИтен алынган маалыматтарды окуучулардын жетишкендиктерин талдоо жана окутуу ыкмаларын тууралоо YЧYн колдоно алышат.
4. Мотивациялоочу курал катары геймификация же оюндаштыруу: Оюндаштыруу - бул ЖИте eзYнчe пайда болгон дагы бир аспект. Кeптeгeн тил YЙрeнYY колдонмолору, мисалы, Baamboozle, Quizizz, Wordwall, Kahoot жана башкалар, окуу процессин кызыктуурак кылуу YЧYн децгээлдер, сыйлыктар жана мелдештер сыяктуу оюн элементтерин колдонушат. Бул студенттердин мотивациясын гана жогорулатпастан, ошондой эле жаш аудиториялар YЧYн eзгeчe маанилYY болгон эркин окуу атмосферасын тYЗYYгe жардам берет.
5. ЖеткиликтYYЛYк жана ааламдашуу: Жасалма интелектин жардамы менен чет тилдерди YЙрeнYY жеткиликтYY болуп калды. Онлайн курстар жана мобилдик колдонмолор адамдарга каалаган убакта, каалаган жерде билим алууга мYмкYнчYЛYк берет. Бул, айрыкча, сапаттуу тил курстарын eздeштYPYY, мYмкYнчYЛYГY чектелген алыскы же аз катмарлуу аймактарда жашагандарга тиешелYY. Жана дYЙнeнYн ар кайсы булуц бурчунан келген адамдарга бири-бири менен байланышууга жана YЙрeнYYгe мYмкYнчYЛYк берYY менен глобалдык билим жана маданият алмашуу YЧYн жацы мYмкYнчYЛYктeрдY ачат.
6. ИммерсивдYY окутуу жана реалдуу сценарийлер: ЖИ менен айкалышкан кецейтилген жана виртуалдык реалдуулук сыяктуу заманбап технологиялар тилди eздeштYPYYгe мYмкYнчYЛYк берет. Окуучулар виртуалдык каармандар менен e3 ара аракеттенип, ролдук оюндарга катыша алышат жана YЙрeнYЛгeн тилди реалдуу сценарийлерде колдонуу менен маселелерди чече алышат. Бул тилди жана анын маданий контекстин терецирээк тYШYHYYHY жаратат, бул ийгиликтYY YЙрeнYYHYн маанилYY аспектиси.
ЖИ чет тили мугалиминин ишинде кандай функцияны аткара алат? деген суроо туулат. «Билим берYYДeгY жасалма интеллект» китебинин авторлору 2030-жылга карата ЖИ мугалимдерге жардам берYYHY, алар менен кызматташууну жана алар менен студенттердин ортосунда ортомчу болуп иштeeнY Yйрeнeт деп ырасташат [4, 14-бет]. Азыр кeптeгeн платформаларды (Edvibe, Miro, Notion, Trello, Canva App.diffit.me, Wordify, ESL Brains, Gamma, Progress.me ж.б.) чет тил магалимдери окуу процессинде колдонушат, башкача айтканда мугалимдер тексттерди жана тапшырмаларды тeмeнкY плаформаларга таянып, CYрeттeрдY, диаграммаларды, презентацияларды, карточкаларды жана башка дидактикалык материалдарды иш жYЗYнe ашыра алат.
Чет тил курстарда окуучулардын суроолоруна жооп берYYДe чатботторду колдонушат, ошону менен бирге мугалимдердин кYHYмдYк иш-аракеттерге кеткен убактысын сарптоого жардам берет. GPTчат жазуу иштерин текшерип, каталарды ^рштуп, аларды оцдоонун жолдорун кeрсeтe алат. Ошентип мугалимдер ЖИтин жардамы менен алгоритмдердин аркасында e3 ишин дагы жакшыраак аткара алышат. [4, 32-бет]. Ушуга байланыштуу адабияттарда ар бир адамдын катасын оцдоого мYмкYндYк берYYЧY жана окуу процессинин эффективдYYЛYГYн жогорулаткан «eркYндeтYЛгeн интеллект» же «адам-компьютер тандеми» тYШYHYГY айтылат.
Билим берYYДe GPT чатын колдонуу маселесин иликтеген Е.В. Ивахненко жана В.С. Никольский нейротармактар компьютердин этеш^ функциялары биздин жашообузга бекем орношкондой эле, бардык децгээлдеги билим берYYHYн ажырагыс бeлYГY болуп калат деп ишенишет. Авторлор текстти тYЗYY, талдоо жана баалоо системалары издee чечимдеринин катализатору, ой жYГYртYY операцияларынын «интеграторлору жана оптимизаторлору» катары ийгиликтYY иштеп, татаал когнитивдик жана инновациялык маселелерди чечYYгe жардам берерин белгилешет. GPT чат жацы билим чeйрeсYнe тезирээк кирууге eбeлгe тYзeт - аны менен маек актуалдуу суроолорду аныктоого жана гипотезаларды тYЗYYгe мYмкYндYк берет
Демек, жогоруда айтылгандардын баарынан, ЖИти чеберчилик менен иштетYYДe, мугалим окуу процессин натыйжалуу кылып, ошондой эле интеллектуалдык жана чыгармачыл тапшырмаларды аткарууга убактысын сарамжалап, айрым функцияларын компьютерге eткeрYY менен жумушун женилдетет деп тыянак чыгарууга болот.
Чет тилин YЙрeтYY процессине катыша турган ЖИ технологияларын карап кeрeлY. ТYЗдeн-тYЗ ушул максаттар YЧYн иштелип чыккан программалар бар, мисалы, Duolingo жана Babbel тиркемелери.
Duolingo билим берYY платформасы 30дан ашык тилди YЙрeнYY боюнча курстарды сунуштайт. ЖИ Duolingo ар бир колдонуучунун профилин YЙрeнeт жана алардын окуу траекториясы боюнча божомолдорду жасайт, ошону менен окууга жекече мамиле кылат. Система курстун катышуучусунда кыйынчылыктарды жараткан тапшырмаларды кeзeмeлдeйт, ошондой эле бул тапшырмаларда кетирилген каталарды эсептейт, ошонун
[5].
негизинде андан аркы окуу планын тузет. Explain My Answer платформасынын езгечелугу тил уйренуучулерге Duo бот менен байланышууга мумкунчулук берет. Бот жоопту баалап, комментарий бере алат жана окуучуга материалды жакшыраак тушунууге жана кабыл алууга жардам бере турган кошумча мисалдарды сунуштай алат. Roleplay функциясынын аркасында ар кайсы елкелердун виртуалдык каармандары (лингво-боттор) менен реалдуу дуйнедегу баарлашуу кырдаалдарында практика учун упай топтоого мумкунчулук берет.
Чет тилдерин уйренуунун интерактивдуу онлайн курстары ЖИ системасы Babbel, окуучунун суйлеген сездерун редакторлору тарабынан жазылган маалымат базасындагы суйлее улгулеру менен дал келтирип, суйлеену таанып, айтылышын оцдой алат.
Азыркы учурда, ЖИ технологиясын колдонгон чет тилдеги тексттерди оцдоо учун бир нече жетиштуу натыйжалуу онлайн ресурстар бар. Мындай ресурстардын бири-Grammarly грамматика, орфография, пунктуация, жазуу стили жана суйлем тузулушундегу каталар сыяктуу каталардын 150ден ашык турун оцдогонго мумкунчулук берет. Каталар болгон учурда, аларды оцдоо боюнча сунуштарды берип, ар кандай варианттарды сунуштайт. Бул кызмат менен иштее студенттерге курстук иштерди, магистрдик диссертацияларды, илимий макалаларды, аннотацияларды жана башка жазуу иштерин жазууда алар учун пайдалуу боло турган критикалык ой жугуртуу жендемун енуктуруп, ез тексттерин талдоого мумкундук берет.
QuillBot's AI - бул жасалма интеллектке негизделген студенттерге тексттин ецун езгертууге жана тактыкты жана тушунукту жакшыртууга жардам берген ЖИ менен иштеечу парафраза куралы.
Мобилдик окутуунун куралы болгон телеграмма каналындагы чатботтор (@multitran_bot, @AndyRobot, @eddy_en_bot, @EnglishSimpleBot) да чет тилин уйренууге жардам берет. Чатбот @multitran онлайн сездуктер менен автоматтык турде иштее мумкунчулугун берет. Бот Мультитрандын негизги функционалын (кош тилдуу сездуктердун интернет системасы) кайталоо менен котормонун жана маанинин бардык мумкун болгон варианттарын берет. @AndyRobot англис тилинде суйлее практикасына басым жасайт, буга байланыштуу бот студентти кунумдук темалардын бирин тандап алууга чакырат (Мисалы: Y^ буле, Студенттик кез, Хобби ж.б.). Виртуалдык мугалим кун сайын грамматикалык сабактарды тушундурмелеру жана материалды ездештуруу тести менен етууге мумкунчулук берет. @Eddy_en_bot _ жацы лексиканы ездештурууге жардам берет, акысыз версия кунуне беш сез уйренууге мумкунчулук берет. @EnglishSimpleBot жардамы менен англис тилиндеги тексттерди окуп, атайын режимде андан ары изилдее учун бейтааныш сездерду белгилеп, белгилуу бир темалар боюнча тест тапшырып, грамматикалык кенугуулерду еркундетсе болот. Ошондой эле грамматика жана тил децгээлине карата керектуу материалдарды колдонсо болот.
Боттор студент менен белгилуу бир тема боюнча белгилуу бир убакыт аралыгында «баарлаша» алат, ошондой эле мугалим белгилеген убакыт аралыгында билимди кеземелдеп, материалды ездештуруу статистикасын чогултуп, окуучулардын прогресси женунде мугалимге автоматтык турде кабарлай алат.
Ошондой эле чет тилин уйретуу учун тузуле элек, бирок ушул максаттарда колдонула турган куралдар бар. Мындай куралдарга жогоруда талкууланган GPT чаты кирет. Чаттын маанилуу езгечелуктерунун бири текстти контекстке байланыштуу тушунуу болгондуктан, платформа мурунку билдируулерду эске алат жана табигый жана ылайыктуу баарлашуу кырдаалдарын тузуп, контекстке жооп берет. GPT чаттын бул езгечелугу мугалимдерге жана студенттерге «виртуалдык маектеш» менен иштешууге мумкунчулук берет: маек жургузуу, ар кандай темаларды талкуулоо, суроолорду беруу жана жооп беруу.
GPT чат аркылуу студенттер аудиториядан тышкары кошумча практикага жана колдоого ээ болуп, окуу, жазуу жана суйлее жендемдерун еркундетуп, сез байлыгын кецейтип, баарлашуу стилин еркундете алышат. П.В, Сысоев, жана Е.М. Филатов белгилегендей, аудиторияда окуу процессинин негизги уюштуруучусу болуп мурдагыдай эле мугалим «чет
тил жаатында жардамчы жана эксперт, окутуу, тарбиялоо жана ohyktypyy Y4YH шарттарды TY3YY жана жардам берYY» ролунда турушу керек [6].
Чет тилин окутуу максатында колдонула турган программалардан тышкары, ЖИ негизделген жардамчы окутуучу куралдар дагы бар. Мындай жардамчыларга Twee сайт кирет. Бул платформа чет тилинин ар тYPДYY аспектилерин (лексика, грамматика, окуу, угуу, CYЙлee, жазуу) боюнча тапшырмаларды даярдоо атайын иштелип чыккан. Анын жардамы менен аларга тексттерди жана суроолорду тY3YYгe болот (ачык, туура жоопту тандоо менен, туура/туура эмес). Мындан тышкары, платформа лексикалык жана грамматикалык кeнYГYYлeрдY жаратат, сeздeрдYн аныктамасы менен байланышы, кашаанын ачылышы, сeздeрдYн туура тартипте жайгашуусу ж.б.у.с. видеого транскрипция жасайт, бул видеолорго суроолорду тYзeт, тандалган тема боюнча кызыктуу фактыларды жана белгилYY адамдардын цитаталарын табат, талкуулоо YЧYн суроолорду тYзeт, артыкчылыктары менен кемчиликтеринин тизмеси, эссе YЧYн темалардын тизмеси ж.б.. Алардын баары туура оцдоосуз колдонууга даяр эмес. Ошого карабастан, бул система мугалимдин сабакка даярдануу убактысын бир кыйла кыскартууга жардам берет, ошондой эле идеялардын жана тапшырмалардын чоц тандоосун сунуштап, чыгармачылык процессти стимулдайт.
Жогоруда айтылгандарды жыйынтыктап жатып, чет тилдерди YЙрeнYYДe жасалма интеллекттин ролу бYГYнкY кYндe бир топ олуттуу жана ошол эле учурда eсYп жатканын айта алабыз. Жасалма интеллект англис тилин окутуу ыкмасын eзгeртYп, жекелештирYY, интерактивдYYЛYк жана жеткиликтYYЛYк YЧYн жацы мYмкYнчYЛYктeрдY сунуш кылууда. Билим берYY технологиясында ЖИти колдонуу окуунун сапатын гана жогорулатпастан, аны кызыктуу кылат жана мотивацияны жогорулатат. Тез eзгeрYп жаткан дYЙнeдe англис тилин билYY барган сайын маанилYY болуп баратат, окуу процессине жасалма интеллектти киргизYY бYткYЛ ДYЙнe боюнча студенттер YЧYн жацы бийиктиктерди ачат.
1. Буковей Т.Д., Заводчиков Д.П., Зеер Э.Ф., Зиннатова М.В., Третьякова В.С. Транспрофессионализм субъектов социально-профессиональной деятельности. Екатеринбург: Изд-во Рос. гос. проф.-пед. ун-та, 2019. 142 с.
2. Варламова Д., Виноградов Е., Дъячкова Е., Кукин Ф., Михайлова А., Рамзаева М., Судаков Д. Атлас новых профессий 3.0. М.: Интеллектуальная литература, 2020. 456 с.
3. Тараненко И. А. К проблеме цифровой компетентности преподавателя иностранного языка // Современные проблемы науки и образования. 2021. № 5. [Электронный ресурс]. URL: https://science-education.ru/ru/article/view?id=31100 (дата обращения: 02.07.2023). DOI: 10.17513/spno.31100.
4. Бялик М., Холмс У, Фейдел Ч. Искусственный интеллект в образовании. М.: Альпина ПРО,
5. Ивахненко Е.Н., Никольский В.С. ChatGPT в высшем образовании и науке: угроза или ценный ресурс? // Высшее образование в России. 2023. № 4. С. 9-22.
6. Сысоев П.В., Филатов Е.М. Чат-боты в обучении иностранному языку: преимущества и спорные вопросы // Вестник Тамбовского университета. Серия: Гуманитарные науки. 2023. № 1. С. 66-72.
КОЛДОНУЛГАН АДАБИЯТТАР
2022. 304 с.
