CC BY
7
УДК 821.161.3.09
М. В. Трус
Выдавецю дом «Звязда»
ЧАСОП1С «КАЛОССЕ» I В1ЛЕНСКА-М1НСК1 МЕДЫЙНЫ I АРХ1УНА-Л1ТАРАТУРНЫ ДЫСКУРСЫ ДРУГОЙ ПАЛОВЫ 1930-Х ГГ.
У артыкуле упершыню суадносщца рэдакцыйна-выдавецкая практыка заходнебеларускага лгтаратурна-навуковага часотса «Калоссе» (1935-1939) з лгтаратурным i арх1уна-пошукавым працэсам у савецк1м Мiнску. Акцэнтуецца увага на творчых i навуковых прыярытэтах, крытыч-ным стауленш да друкаванай прадукцыi, а таксама на прыцягненш у сферу разгляду выданняу беларускай дыяспары у еурапейсшх кра1нах. На прыкладзе асобных артыкулау дэманструецца паслядоуная праца заходнебеларуск1х даследчыкау з архiунымi зборамi Вiленскага беларускага музея iмя 1вана Луцкевiча.
У полi зроку знаходзiцца iнтэлектуальны вектар навукова-даследчай дзейнасщ у Заходняй i Усходняй Беларуси укараненне дасягнутых вынiкау. Асобна разгледжаны публжацыйныя ва-рыянты артыкула Мiхася Ларчанк1 i Любовi ФiглоУскай «Новыя матэрыялы аб беларускай лгта-ратуры Х1Х стагоддзя» - у праекцьп на навуковыя i адукацыйныя запыты у беларускiх грамадска-культурных рэалiях па абодва бак1 дзяржаунай мяжы.
Вызначаецца асноуная спецыфша нацыянальнай выдавецкай, навукова-даследчай, арх1уна-пошу-кавай дзейнасцi. Праводзщца спроба карэляцш некаторых аспектау жыццядзейнасщ культурна-асветнiцкай, акадэмiчнай, адукацыйнай сфер Заходняй i Усходняй Беларуси Даецца кантэкстуальная характарыстыка еурапейсюх культурных i навуковых актуалш, а таксама умоу развщця культуры на-цыянальных меншасцей у м1жваеннай Польшчы, абставiн новага сацыяльнага будаунщтва у БССР.
Ключавыя словы: Заходняя Беларусь, Усходняя Беларусь, перыёдыка, мастацкая лiтаратура, рэдакцыйная палгтыка, перадрук1, архiуна-пошукавая дзейнасць.
Для цытавання: Трус М. В. Часопiс «Калоссе» i вшенска-мшсш медыйны i архiуна-лiтара-туразнаучы дыскурсы другой паловы 1930-х гг. // Труды БГТУ. Сер. 4, Принт- и медиатехнологии. 2022. № 1 (255). С. 80-85.
M. V. Trus
"Zvyazda" Publishing House
THE "^LOSSE" MAGAZINE AND THE VILNA-MINSK MEDIA AND ARCHIVAL-LITERARY DISCOURSES OF THE SECOND HALF OF THE 1930S
The article for the first time correlates the editorial and publishing practice of the West Belarusian literary and scientific journal "Colossus" (1935-1939) with the literary and archival search process in Soviet Minsk. Attention is focused on creative and scientific priorities, critical attitude to printed materials, as well as on attracting publications of the Belarusian diaspora in European countries to the sphere of consideration. By the example of individual articles, the consistent work of Western Belarusian researchers with the archival collections of the Ivan Lutskevich Belarusian Museum of Vilna is demonstrated.
The intellectual vector of research activity in Western and Eastern Belarus, the implementation of the achieved results is in the field of view. The publication versions of the article by Mikhail Larchenko and Lyubov Figlovskaya "new materials about the Belarusian literature of the XIX century" are considered separately - in projection on scientific and educational requests in the Belarusian socio-cultural realities on both sides of the state border.
The main specifics of the national publishing, research, archival and search activities are determined. An attempt is made to correlate some aspects of the life of the cultural, educational, academic, educational spheres of Western and Eastern Belarus. The contextual characteristics of European cultural and scientific actualities, as well as the conditions for the development of the culture of national minorities in interwar Poland, the circumstances of the new social construction in the BSSR are given.
Key words: Western Belarus, Eastern Belarus, periodicals, fiction, editorial policy, reprints, archival and search activity.
For citation: Trus M. V. The "E^losse" magazine and the Vilna-Minsk media and archival-literary discourses of the second half of the 1930s. Proceedings of BSTU, issue 4, Print- andMediatechnologies, 2022, no. 1 (255), pp. 80-85 (In Belarusian).
Уводзшы. Лгаратурна-навуковы часопiс «Калоссе» (1935-1939), заснаваны Беларусюм iнстытутам гаспадаркi i культуры, выходз^ у Вiльнi (друкарня iмя Ф. Скарыны) перыядыч-насцю раз на тры месяцы. Адказны рэдактар i выдавец - Ян Шутовiч.
Неабходнасць новага выдання, яго мэты i за-дачы дэклараваны ва уступным артыкуле № 1 «Калосся» за 1935 год. Паводле меркавання рэ-дакцьп, адсутнасць належнай iнфармаванасцi пра беларускае лгаратурнае i навуковае развщцё «стварае тое сумнае з'явiшча, што гэтыя галiны духовага жыцця з'яуляюцца у За-ходняй Беларусi у стане прым^ыуным, а нашая штэл^енцыя кормiцца у значнай меры культу-рай чужой».
Перад патэнцыйнымi чытачамi i падтсчы-камi на пачатку працы агучвалюя агульныя стратэгiчныя устаноую: «У меру нашых магчы-масцяу мы мушм стойка змагацца з усякiмi пе-рашкодамi i саматужна працаваць над развщцём нашае культуры», «каб хоць у невялшай меры пабудзiць нашае грамадзянства да самастойнай культурнай працы i задаволщь яго духовыя патрэбы...» [1, с. 1].
Рэдакцыя абяцала звярнуць асаблiвую увагу на «аддзел прыгожае лiтаратуры», не абмя-жоувацца публiкацыяй творау з Заходняй Беларуси цiкавiцца тым, «што развiваецца на той бок мяжы», «рабщь перадрукi важнейшых i най-больш характарыстычных творау паэтау i тсь-меншкау Беларусi Усходняй». Таму аутары-пачаткоуцы будуць мець перад сабой «щкавыя узоры, перадусiм у галше стылю, тэхнiкi i паэтыцкае мовы» [1, с. 2].
Асноуная частка. Дэклараваныя пункты вы-давецкай пал^ыю пацверджаны ужо у першым нумары часопiса, дзе у рубрыцы «З Усходняе Беларусi» надрукаваны вершы Паулюка Труса, запазычаныя з аутарскага зборшка «Вершы» (Мiнск, 1925) i «Выбраных вершау» (Менск, 1931), - «Ой, люблю.», «У Купальскую ноч...», «Не на узморЧ чауны...», «Асенняе», а таксама апавяданне «Радасць» Мiхася Зарэц-кага з яго зборнiка «На чыгунцы» (Мiнск, 1928). (У наступных нумарах рэгулярна змяшчалiся мастацкiя тэксты са спасылкай на мiнскую перыёдыку - газету «Лiтаратура i мастацтва», часопiс «Полымя рэвалюцыi» i шш., а таксама кнiжныя выданнi.)
Акрамя указання першакрынiц, рэдакцыя размясцiла сщслыя падрадковыя рэпрэзента-тыуныя тэксты. У дачыненш «аднаго з найздаль-нейшых беларускiх паэтау» сказана: «Хоць i па-мёр без пары, Трус пакшуу па сабе вялш след у нашай лiтаратуры. Творчасць яго характары-зуюць глыбокi лiрызм, сакавiтасць абразоу i вялiкае багацце й мшагучнасць верша. Яго
стыль, якi адзначаецца вялiкiм размахам i багац-цем тонау, у значнай меры аснованы на народ-най песш...» [1, с. 19].
Празаш, якi «належыць да найздальнейшых маладых пiсьменнiкау Усходняе Беларусi, Зарэцкi i у галiне беларускай прозы выявiу вялiкi талент i поунасцю апанавау тэхнiку сучаснае повесцi i навэль Яго апавяданнi i повесцi, густа пераплеценыя лiрычнымi дыгрэсыямi i маста-цкiмi абразамi й эпiзодамi, адзначаюцца выраб-леным харошым стылем i вялiкiм багаццем паэтыцкае мовы» [1, с. 23]. Рэдакцыя вшенскага часотса не прамiнула адзначыць, што тсьмен-нiк «быу востра праследаваны бальшавiцкiмi Уладамi за нацыянальна беларускi характар свае творчасщ» [1, с. 23].
Сярод рэцэнзш рубрыкi «Кнiгапiс» на выданы, якiя пабачылi свет у Вшьш i Варшаве, змешчаны водгук на зборнiк «Творы Цётю (Алаiзы Пашкевiч)» (1934), падрыхтаваны Беларускай акадэмiяй навук. У рубрыцы «Культурная хрошка» прыведзена падрабязная шфарма-цыя пра з'езд савецюх пiсьменнiкау БССР, якi праходзiу у чэрвеш 1934 года у Мшску i стау «важным фактам у развщщ беларускай што да формы, а сацыялютычнай што да зместу культуры» [1, с. 67].
Навуковы сегмент у першым нумары рэпрэзентавалi артыкулы рознай тэматычнай сюраванасщ: «MuZyckaja Praйda» i «Гомон». «Сынтэтычны нарыс» Адама Станкевiча, «Культура й загады нацыянальнае працы» Сташслава Грынкевiча, «Севяране - беларускае племя» Яна Станкевiча, «Апошнiя гады паншчыны на Бела-русi» Адольфа Клiмовiча. Двое з названых аута-рау (Я. Станкевiч i А. Клiмовiч) былi выпуск-нiкамi ВНУ Чэхаславацкай Рэспублш, таму iх асабiсты досвед так щ iнакш, але акумулявау традыцыi еурапейскай навукi i адукацып.
Папярэднiкамi крытыка-бiяграфiчнага нарыса рэдактара Яна Шутовiча «Адам Гурыновiч» былi яго уласныя публiкацыi у вiленскiх перы-ёдыках - «Беларускай крынiцы» (1934, № 12) i «Шляху моладзЬ» (1934, № 3). Аутар абатрауся на аднайменную публiкацыю Бранiслава Тараш-кевiча у газеце «Беларускi звон» (Вшьня; 1921, № 3), у якой спачатку канстатавалiся, а потым наглядна пацвярджалiся пералiкам i некалькiмi прыкладамi вершау наступныя вынiкi архiуна-пошукавай працы: «Шчаслiвым здарэннем заха-валася i цяпер можа паказацца на свет невядомая дагэтуль лгаратурная спадчына Адама Гуры-новiча, беларускага паэта канца 80-тых i пачатку 90-тых гадоу» [2, с. 2]. Акрамя факталапчнай ас-новы, запачаткаванай Б. Тарашкевiчам, у вышэй названых артыкулах Я. Шутовiч звярнууся да матэрыялау мiнскага i пражскага беларускага друку - «Псторып беларускае лгаратуры»
М. Гарэцкага i часопiса «1скры Скарыны» (Прага; 1934, № 3) [3, 4].
Адна з самых важных крынщ шфармацып пра паэта Х1Х ст. адзначана у пачатку артыкула Яна Шутовiча: «Аб iм мала ведаем. А што ведаем - ёсць науперад заслугай i добрым свядоцтвам вялшай культуры сваякоу ягоных, што сёння яшчэ жывуць» [5, с. 27].
У адной з падрадковых зауваг адзначана: «Рукапiсы, у беларускай мове тсаныя, узяу я дзеля выкарыстання з Беларускага музею iм. 1в. Луцкевiча у Вiльнi <...> Некаторыя з iх, дагэтуль нядрукаваныя, падаю пасля гэтага артыкула» [5, с. 27].
Вынш тэксталагiчнай працы сабраны у пад-борцы вершау «З недрукаванай спадчыны Адама Гурыновiча», дзе асаблiва падкрэслена: «Вершы падаём з усiмi асаблiвасцямi мовы паэты». Чы-тачы «Калосся» першымi змагл пазнаёмiцца з творамi Х1Х ст.: «***Зцямнела на дворы i щха кругом», «Бор», «Вясна», «Да жшва», «***Перш душылi паны», «Каток», «Рыбак».
У ператку заходнебеларускiх шсьменшкау, яюя друкавалiся у часопiсе «Калоссе» на працягу ушх гадоу яго юнавання, — Максiм Танк, Рыгор Шырма, Мiхась Машара, Мiхась Васiлёк, Валянцш Таулай, Анатоль 1верс i шш. Мярку-ючы па рубрыках «Кшгашс» i «Прысланыя кнiжкi й часашсы», выданне займела трывалыя калегiяльныя стасуню з рознымi нацыянальнымi перыёдыкамi i выдавецтвамi у Iталii, Нарвегii, Чэхаславаки, Фiнляндыi, Югаславii, iншых еурапейскiх крашах.
Паводле шфармацш бiблiёграфа Жук Т. I. [6], сёння асноуны збор архiва рэдакцыi «Калосся», важная крынща вывучэння заходнебеларускай перыёдыкi i мастацкай лгаратуры захоуваецца у аддзеле рэдюх кнiг i рукапiсау Цэнтральнай навуковай бiблiятэкi iмя Якуба Коласа НАН Бе-ларусi: «Калекцыя матэрыялау па псторып, навуцы i культуры», асабютыя фонды Я. Шу-товiча i А. Станкевiча. У 1974 г. былi набыты матэрыялы асабiстага фонду грамадска-куль-турнага дзеяча, лiтаратуразнауцы Яню Шу-товiча, а у 1979 г. адбылося значнае паступленне ад паэта Алеся Разанава. У склад фонда «Калек-цыя...» уваходзяць «рукапiсы лiтаратурных тво-рау М. Машары, М. Вашлька, А. 1верса (I. Мiско), С. Хмары (С. Сiняка), Т. Грыба, Хв. Iльяшэвiча i iншых, а таксама артыкулы, водгукi, перапiска, дакументы бухгалтарскага Улiку i грашовых раз-лшау з падпiсчыкамi» [6, с. 217].
У бiяграме, складзенай Янiнай Кюялёвай, творчасць Яна (Янкi) Шутовiча, якая бярэ свой адлш ад 1927 г., абмалявана наступным чынам: «Рыхтавау матэрыялы пра М. Гарэцкага, А. Гу-рыновiча, М. Забэйду-Сумiцкага, з якiм пе-рапiсвауся, пра Вiленскi беларускi музей i iнш.,
некаторыя з iх публiкавалiся у савецкiх часопiсах i газетах, большай жа часткай засташся у ру-капiсах. Адшукау к арх1ве рукапiс рамана-хронiкi М. Гарэцкага "Вшенсюя камунары"» [7, с. 392].
Паэтычная падборка апошняга нумара ча-сотса «Калоссе» (1939, № 3) прадстаулена тво-рамi Мiхася Машары, Сяргея Хмары, А. 1верса, Я. Кургана, Уладзiмiра ДубоУкi. Зачынны верш Макшма Танка з сiмвалiчнай назвай «Чакаем сонца» — прыклад не толью давераснёускай лiрыкi паэта, але i усiх заходнебеларускiх спадзяванняу:
Чакаем сонца. Сцелщца туман, плыве з палос рунеючых, з вазёрау на дрот заснуушы, на густы паркан, i тонуць цеш стражнiкау i зоры. <.>
I хто б з асеншх сцежак ня прыйшоу, знайдзе шрамы i змест iх адчытае, i не засне!.. I будзе ноччу зноу ад звенняу цэгла сыпацца сырая [8, с. 217].
Гэтым разам наша увага сфакусавана на лга-ратуразнаучых матэрыялах. Навуковы блок «Ка-лосся» складаюць публiкацыi «Да крынщау твор-часцi М. Багдановiча» Антона Навшы, «Мова крывiцкага (беларускага) рукатсу XV стагоддзя "Аль кiтаб"» Яна Станкевiча, «З лiтуанiзмау у беларускай мове» Адама Станкевiча, «Полацю князь Усяслау - нацыянальны беларусю асiлак» Сяргея Сахарава.
Фактаграфiчнай асновай для кампара-тыуных назiранняу Антона Навiны (Антона Луцкевiча) стау этнаграфiчны нарыс Адама Баг-дановiча «Пережитки древнего миросозерцания у белоруссов» (Гродна, 1895): «Знаёмiуся Максiм з беларускай этнаграфiяй у першую чаргу шляхам вусных пераказау бацькi; але ня можа быць нiякага сумневу, што - у меру вырас-тання й выкарыставання кнiжных матар'ялау у бацькавай бiблiятэцы - мусiу Максiм часта за-глядаць i да першае друкаванае працы Адама Багдановiча з галшы этнаграфii» [9, с. 163]. Выданне бацью паэта ужо тады стала бiблiяграфiч-най рэдкасцю, таму не выпадковай была падрад-ковая заувага: «Кнiжачку набыу Беларускi музей iм. Iв. Луцкевiча у Вiльнi» [9, с. 163].
Артыкул Я. Кургана «У дзясятыя сумныя Угодкi» уяуляе сабой грамадска-палiтычны нарыс i адначасова прадмову да паэмы «утален-таванага беларускага паэта» Уладзiмiра Дубоукi «I пурпуровых ветразей узвiвы», перадрукава-най з мiнскага часотса «Узвышша» (1929, № 2). Аутар вядзе гаворку пра своеасаблiвы юбшей «жорсткага праследу беларускага культурнага будаунiцтва у Савецкай Беларусi» [10, с. 142], цытуе працы Ленша i Сталiна па нацыянальным
пытанш, звяртаецца да «Дэкларацып правоу народау Расii» (1917) i прыходзщь да высновы: «Барацьба з нацыянальнымi рухамi у Саветах, у тым лiку й з беларускiм нацыянальным рухам, сведча аб банкроцтве нацыянальнай палiтыкi у Саветах» [10, с. 144]. У кантэксце абмаляванай атуацып твор У. ДубоУкi «з'яуляецца сатырай на палiтычныя адносiны у Савецкай Беларуси», «дакументам абароны самастайнага раззвщця беларускага лiтаратурнага творства» [10, с. 144].
Асаблiвую цiкавасць выклiкае артыкул даследчыкау з Усходняй Беларусi Мiхася Лар-чанкi i Любовi Фмоускай «Новыя матэрыя-лы аб беларускай лгаратуры Х1Х стагоддзя». (У 1930-х гг. аутары былi маладымi перспек-тыунымi вучонымi, у пасляваенныя дзесяцiгоддзi з названымi iмёнамi звязана станауленне акадэ-мiчнага лiтаратуразнауства i ушверсгоцкай аду-кацыi у БССР.)
У падрадковых заувагах рэдактара сказана: «Пад гэткiм загалоукам кандыдаты фшалапч-ных навук М. Ларчанка i Л. Ф^лоуская у ча-сапiсе '"Штаратура i Мастацтва", № 13 (427), Менск, 9.111.39 - надрукавалi щкавы iнфарма-цыйны артыкул. Перадрукоуваем амаль увесь гэты артыкул, выкiдаючы з яго радю апта-цыйна-палiтычныя» [11, с. 168].
Дэталёвае знаёмства з мшсюм арыгiналам i вiленскiм скарочаным варыянтам дазваляе вы-явiць зробленыя купюры. У заходнебеларускiм часопiсе былi цалкам прыбраны два першыя абзацы i асобныя радкi у асноуным корпусе тэксту (пазначаны шматкроп'ем). З iмi поуны лiмаускi тэкст уяуляе сабой кананiчна структураваны са-вецкi артыкул 1930-х гг., з абавязковым уступам -пафасным пал^ычным абвiнавачаннем «трац-кiстау-бухарынцау», якiя, у дадзеным выпадку, утаiлi ад народа «некаторыя творы як вуснай народнай творчасщ, так i пiсьмовай беларускай лггаратуры» [12, с. 4].
Гэты тэкст, на наш погляд, варта разглядаць як факт акадэмiчнай легiтымацыi выкрэсленасцi некаторых аутарау Х1Х ст. з нацыянальнай лга-ратурнай гiстарыяграфii аж да 1990-х гг., калi згаданы у артыкуле Ян Баршчэускi не толью увойдзе у праграму сярэднiх школ i ВНУ, але i стане разглядацца як «беларусю» Гофман, Го-галь, а яго «Шляхцiц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях» - як мастацкi ана-лаг арабсюх казак «Тысячы i адной ночы»:
«У гiсторыi беларускай лгаратуры Х1Х стагоддзя ворагi народа выстаулялi на першы план польсюх бяздарных пiсьменнiкау-этнографаУ -Рыпiнскага, Баршчэускага i iншых, якiя прапа-ведавалi у сваёй "творчасщ" паланiзацыю i прыгнечанне беларускага народа панскай Поль-шчай; разам з тым яны утойвалi ад народа са-прауды дэмакратычныя творы беларускай
лтаратуры, творы, у якiх наш народ пратэста-вау супроць каварных польсюх захватчыкау i апявау братнюю дружбу з вялшм рускiм народам.» [12, с. 4].
1нстытут лiтаратуры i мовы АН БССР, у яюм у гэты час вялася праца над стварэннем падруч-нiка па беларускай лiтаратуры, камандзiравау аутарау артыкула у Ленiнград з мэтай выяулення новых матэрыялау. Асноунымi месцамi «утой-вання» культурных скарбау былi дзяржауныя бiблiятэкi i арх1вы, у тым лiку Арх1у унутранай палiтыкi, культуры i побыту СССР.
Без рытуальнага, палiтычна-ангажаванага уступу артыкул М. Ларчаню i Л. Фмоускай наследуе практыцы публiчных навуковых спра-ваздач па вынiках працы у Пауночнай сталiцы.
Мiнскiмi даследчыкамi быу выяулены шэраг апублiкаваных тэкстау малавядомых творау. Асаблiвую цiкавасць, на iх думку, уяуляюць арыгiнальныя, недрукаваныя рукатсы ананiм-ных паэм «Панская ласка», «Васкрэсенне Хры-стова i сашэствiе яго у ад», а таксама гутарак (некаторыя друкавалюя толькi у Лондане i Па-рыжы): «Дзядзька Антон, або Гутарка аб ушм чыста, што балiць, а чаму балщь - ня ведаем», «Гутарка Даншы са Сцяпанам», «Хто праУдзiвы прыяцель беднага народа», «Гутарка аб тым, куды муж^Iцкiя грошы iдуць» i шш.
Знойдзена справа В. Дунiна-Марцiнкевiча аб выданш п'есы «Пiнская шляхта», забароненай цэнзурным камiтэтам, а таксама падобныя даку-менты Ф. Багушэвiча, што праходзш па тым жа ведамстве Расшскай iмперыi. Адшуканы не-вядомыя вершы Ф. Багушэвiча i Я. Лучыны. Вы-яулены матэрыялы фальклорнага характару -рукапiсы беларускiх песень, казак, легенд, а таксама помнш гера!чнага эпасу: «Кара у сто лет», «Кацiгарошак», «Развалiгара, Развалiмуры, Зламi-жалеза», «Смок^», ^<Аб жалезным вауку» i iнш.
Некаторыя з выяуленых тэкстау былi уклю-чаны у зборнiк «Беларуская лiтаратура Х1Х ст.» (Мiнск, 1940), выдадзены у Акадэмii навук БССР пад рэдакцыяй Янкi Купалы, у якiм на тытуль-най старонцы адзначана: «Матэрыялы падаб-раны i апрацаваны В. В. Барысенка, М. Г. Ларчанка, Л. I. Ф^лоускай».
У прадмове дырэктар 1нстытута лiтаратуры i мовы АН БССР Васiль Барысенка не толью патлумачыу неабходнасць выдання пад адной вокладкай найбольш значных помнiкаУ XIX ст., але i засведчыу канчатковую перамогу у нацыянальным савецюм друку кiрылiчнай графiч-най сiстэмы: «Да гэтага часу, як вядома, па гэтаму раздзелу беларускай лгаратуры мы не маем ш зборшкау мастацкiх тэкстау, ш хрэста-матыi для студэнтау лгаратурна-лшгвютыч-ных факультэтау вышэйшай школы. Дарэвалю-цыйныя выданннi паасобных помнiкаУ, а таксама
зборнiкаУ творау беларусюх пiьменнiкау гэтага перыяду з'яуляюцца бiблiяграфiчнай рэдкасцю i таму для студэнтау i масавага чытача амаль не-даступны, тым больш, што мнопя з дарэвалюцый-ных выданняу друкавалюя лацiнкаю» [13, с. 3].
^юстратыуным суправаджэннем паслужылi партрэтныя выявы Вшцэнта Дунша-Марцш-кевiча i Францiшка Багушэвiча, старонка ру-капiсу паэмы «Панская ласка», вокладю асоб-нага выдання гутаркi «Дзядзька Антон.» (Вiльня, 1892) i зборнiка Мацея Бурачка «Дудка беларуская» (Пецярбург, 1907).
Адной з першых згадак кнiгi «Беларуская лгаратура XIX ст.» з'яуляецца публiкацыя (без указання аутарства) «Зборнiк тэкстау па беларускай лггаратуры XIX стагоддзя» у газеце «Лiтаратура i мастацтва» ад 7 верасня 1940 г. Перад нам^ па сутнасцi, анонс новага выдання: «Пад рэдакцыяй народнага паэта БССР Яню Ку-палы у выдавецтве Акадэмii навук БССР вы-ходзiць з друку зборшк тэкстау па беларускай лiтаратуры XIX стагоддзя. Памер зборшка -6 друкаваных аркушау, у яго увайшлi як тэксты вядомых творау, так i новыя, знойдзеныя за апошшя часы у архiвах. Зборнiк прызначаецца у якасцi дапаможнага падручнiка для студэнтау лгаратурных i фiлалагiчных факультэтау вышэйшых навучальных устаноу...» [14, с. 4]. Паколью лiмаускi артыкул-анонс датаваны вераснем 1940 г., лагiчным будзе меркаваць, што у адукацыйны працэс выданне паунавар-тасна магло быць уключана толькi у праграму другога семестра 1940/1941 навучальнага года. На нашу думку, мэтазгодным з' яуляецца пошук водгукау на гэтае выданне у друку СССР, а таксама замежных краш.
У прадмове да аднайменнага выдання 1950 г., рэдагаванага Юльянам Пшырковам, у дачыненнi да зборшка-папярэдшка, выдадзенага тыражом у 7 тыс. экз., сказана: «Пасля вайны гэта кшга стала амаль бiблiяграфiчнай рэдкасцю» [15, с. 4]. Гэтыя словы i сёння пацвярджаюць экзэмпляры з фондау Нацыянальнай бiблiятэкi Беларусi, мiнулая адысея якiх красамоуна засведчана у шматлшх штампах ранейшых уладальнiкау.
Зборнiк 1940 г. хоць i выходзiу пад рэдакцыяй першага народнага паэта Беларуси але чамусьщ дагэтуль не стау аб'ектам уважлiвага кантэкстуальнага вывучэння. Вiленскiя i мiнскiя публiкацыi, прысвечаныя вынiкам ариуна-пошу-кавай тэксталагiчнай працы, акрамя iстотнага па-паунення скарбнщы нацыянальнага пiсьменства, уласным прыкладам паказат перспектыунасць даследаванняу у вызначаным напрамку.
Заключэнне. Iнтэлектуальны вектар навукова-даследчай, архiуна-пошукавай дзейнасцi у Заходняй i Усходняй Беларусi меу аднолькавую скiраванасць, але адрозныя перспектывы укара-нення дасягнутых вынiкау. Мiнскiя вучоныя мелi на мэце выкарыстанне выяуленых тэкстау XIX ст. у акадэмiчнай i адукацыйнай сферах. Вiленскiя даследчыю iшлi насустрач еурапейсюм запытам часу, але насуперак неспрыяльным умо-вам развщця культуры нацыянальных мен-шасцей у мiжваеннай Польшчы. Палiтычна ан-гажаваны складнiк прысутны публiкацыям па абодва баю дзяржаунай мяжы. Найбольш ютот-нае адрозненне палягае у стымулах i матыва-цыях ва умовах даследчыцкага энтузiязму (За-ходняя Беларусь) i дзяржаунага кантролю, а таксама сютэмнай, планавай працы (Усходняя Беларусь).
Сшс л^аратуры
1. Калоссе. Лггаратурна-навуковы часопiс (Вiльня). 1935. № 1.
2. Тарашкевiч Б. Адам Гурыновiч // Беларускi звон (Вшьня). 1921. № 3. 12 крас.
3. Шутовiч Я. Адам Гурыновiч (У 40-я угодкi смерщ) // Беларуская крынiца (Вiльня). 1934. № 12 (557). 11 сак.
4. Шутовiч Я. Адам Гурыновiч (У 40-я угодю смерцi) // Шлях моладзь 1934. № 3 (63). С. 5-7.
5. Шутовiч Я. Адам Гурыновiч // Калоссе. 1935. № 1. С. 27-30.
6. Жук Т. I. Часотс «Калоссе» (1935-1939) у архiуных дакументах (па матэрыялах фонду аддзела рэдюх кнiг i рукапiсау Цэнтральнай навуковай бiблiятэкi iмя Я. Коласа Нацыянальнай акадэми навук Беларусi) // Матэрыялы XIV Мiжнародных кнiгазнаучых чытанняу, прымеркаваных да 400-годдзя першага «Буквара», Мшск, 26-27 красавiка 2018 г. Мшск: Нацыянальная бiблiятэка Беларусi, 2018. С.216-220.
7. Юсялёва Я. М. Шутовiч Янка // Беларускiя шсьменнш: Бiябiблiяграфiчны слоУнiк: у 6 т.; пад рэд. А. В. Мальдзюа; рэдкал.: I. Э. Багдановiч ^ iнш.]. Мiнск: БелЭн, 1995. Т. 6 (Дадатак). С. 392.
8. Калоссе. Лггаратурна-навуковы часотс (Вшьня). 1939. № 3 (20).
9. Навша Ант. Да крынщау творчасщ М. Багдановiча // Калоссе (Вшьня). 1939. № 3 (20). С. 163-167.
10. Курган Я. У дзясятыя сумныя угодю // Калоссе (Вшьня). 1939. № 3 (20). С. 142-144.
11. Ларчанка М., Фмоуская Л. Новыя матэрыялы аб беларускай лгаратуры XIX стагоддзя // Калоссе. 1939. № 3 (20). С. 168-171.
12. Ларчанка М., Фмоуская Л. Новыя матэрыялы аб беларускай лгаратуры XIX стагоддзя // Лггаратура i мастацтва. 1939. № 13 (427). 9 сак.
13. Зборшк тэкстау па беларускай лгаратуры Х1Х стагоддзя // Лiтаратура i мастацтва. 1940. № 27 (483). 7 вер.
14. Беларуская лгаратура Х1Х ст. Мшск: Выдавецтва Акадэмii навук БССР, 1940. 223 с.
15. Беларуская лггаратура Х1Х ст. Мшск: Выдавецтва Акадэми навук БССР, 1950. 339 с.
References
1. Kalosse. Litaraturna-navukovy chasopis (Vilnya) [Ears of corn. Literary and Scientific Journal (Vilnius)], 1935, no. 1 (In Belarusian).
2. Tarashkevich B. Adam Gurynovich. Belaruski zvon (Vilnya) [Belarusian Bell (Vilnius)], 1921, no. 3, April 12 (In Belarusian).
3. Shutovich Ya. Adam Gurynovich (On the 40th anniversary of death). Belaruskaya krynitsa (Vilnya) [Belarusian source (Vilnius)], 1934, no. 12 (557), March 11 (In Belarusian).
4. Shutovich Ya. Adam Gurynovich (On the 40th anniversary of death). Shlyakh moladzi [The Way of youth], 1934, no. 3 (63), pp. 5-7 (In Belarusian).
5. Shutovich Ya. Adam Gurynovich. Kalosse [Ears of corn], 1935, no. 1, pp. 27-30 (In Belarusian).
6. Zhuk T. I. The journal "Kalosse" (1935-1939) in archival documents (based on the materials of the fund of the Department of Rare Books and Manuscripts of the Central Scientific Library named after Ya. Kolas of the National Academy of Sciences of Belarus). Materyyaly XIV Mizhnarodnykh knigaznauchykh chytannyau, prymerkavanykh da 400-goddzya pershaga "Bukvara" [Materials of the XIV international book readings dedicated to the 400th anniversary of the first "Primer"]. Minsk, Natsyyanal'naya bibliyateka Belarusi Publ., 2018, pp. 216-220 (In Belarusian).
7. Kisyaleva Ya. M. Shutovich Yanka. Belaruskiya pis'menniki [Belarusian writers]. Minsk, BelEn Publ., 1995, vol. 6. P. 392 (In Belarusian).
8. Kalosse. Litaraturna-navukovy chasopis (Vilnya) [Ears of corn. Literary and Scientific Journal (Vilnius)], 1939, no. 3 (20) (In Belarusian).
9. Navina Ant. To the sources of M. Bagdanovich's creativity. Kalosse (Vilnya) [Ears of corn (Vilnius)], 1939, no. 3 (20), pp. 163-167 (In Belarusian).
10. Kurgan Ya. On the tenth sad anniversary. Kalosse (Vilnya) [Ears of corn (Vilnius)], 1939, no. 3 (20), pp. 142-144 (In Belarusian).
11. Larchanka M., Figlouskaya L. New materials about the Belarusian literature of the XIX century. Kalosse (Vilnya) [Ears of corn (Vilnius)], 1939, no. 3 (20), pp. 168-171 (In Belarusian).
12. Larchanka M., Figlouskaya L. New materials about the Belarusian literature of the XIX century. Litaratura i mastatstva [Literature and art], 1939, no. 13 (427), March 9 (In Belarusian).
13. Collection of texts on Belarusian literature of the XIX century. Litaratura i mastatstva [Literature and art], 1940, no. 27 (483), September 7 (In Belarusian).
14. Belaruskaya litaratura XIX stagoddzya [Belarusian literature of the XIX century], Minsk, Vy-davetstva Akademii navuk BSSR Publ., 1940. 223 p. (In Belarusian).
15. Belaruskaya litaratura XIX stagoddzya [Belarusian literature of the XIX century], Minsk, Vy-davetstva Akademii navuk BSSR Publ., 1950. 339 p. (In Belarusian).
1нфармацыя пра аутара
Трус Мжалай Валянцшав1ч — кандыдат фшалапчных навук, дацэнт, намесшк галоунага рэдактара газеты «Лггаратура i мастацтва». Выдавецю дом «Звязда» (220034, г. Мшск, вул. Захарава, 19, Рэспублка Беларусь). E-mail: miktrus@tut.by
Information about the author
Trus Mikalai Valyantsinavich — PhD (Philology), Associate Professor, Deputy editor-in-chief of the newspapers "Literature and art". "Zvyazda" Publishing House (19, Zakharava str., 220034, Minsk, Republic of Belarus). E-mail: miktrus@tut.by
nacmyniy 22.01.2021
