CHANGLI GAZLARNI TURLI JINSLI SISTEMALAR VA ULARNI TOZALASH BO‘YICHA TAJRIBALARNI O‘TKAZISHNI TADQIQ ETISH Текст научной статьи по специальности «Естественные и точные науки»

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 1 I 2023 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

CHANGLI GAZLARNI TURLI JINSLI SISTEMALAR VA ULARNI TOZALASH BO'YICHA TAJRIBALARNI O'TKAZISHNI TADQIQ ETISH

Abdusamad Abduqayum o'g'li Muydinov

Farg'ona politexnika instituti a. moydinov@ferpi. uz

ANNOTATSIYA

Havo tarkibidan turli changalarni ajratib olish hamda sanoat chiqindi gazlarini texnologik va sanitar tozalash kimyo va oziq-ovqat maxsulotlari ishlab chiqarishda keng qo'llanadigan jarayonlardan biri hisoblanadi. Ushbu jarayonlarni amalga oshirib, raqobatbardosh va sifatli maxsulot ishlab chiqarish uchun jarayonning rejimini ratsional tanlash hamda yuqori samaradorlikka ega yangi konstruksiyadagi jihozlarni ishlab chiqish dolzarb vazifa hisoblanadi. Bu borada ho'l usulda ishlovchi qurilmalarni qo'llash tendensiyasi kuzatilmoqda.

Sanoat changli gazlarini ho'l usulda tozalashda fazalarning o'zaro ta'sirlashuvi va gidrodinamik strukturasining murakkabligi, changlarning fizik-kimyoviy xossalarining keng diapazonda o'zgarishi, konstruktiv va rejim parametrlarining o'zaro bir-biriga bog'liqligi jarayonni o'ziga xos murakkabligini ifodalaydi.

Kalit so'zlar: filtrlar, NIIOGaz, massa, aerodinamik, chang miqdori, gidravlik qarshilik, fraksiya, U-simon mikromanometr.

Hozirgi kunda dunyo miqyosida atmosfera havosiga qora va rangli metallurgiya, kimyo va neft kimyosi, qurilish industriyasi, energetika va yoqilg'i sanoatidan minglab tonna changlar va turli toksik xususiyatga ega bo'lgan ikkilamchi gazlar tashlanmoqda. Bu holat sanoat korxonalari joylashgan hududlarning ekologik holatiga salbiy ta'sir ko'rsatadi, shuningdek mehnat sharoitlari va sanitariya holatini yomonlashishiga sabab bo'ladi. Shu sababli sanoat korxonalarining ishlab chiqarish jarayonlarida hosil bo'ladigan chang va ikkilamchi gazlarni tozalash, ulardan ishlab chiqarish jarayonlarida qayta foydalanish hamda ekologik muammolarni bartaraf etish muhim ahamiyatga ega [1-10].

Dunyo miqyosida atrof-muhitni iflolanishini kamaytirish, chiqindilarni qayta ishlash, sanoat chang va gazlaridan qayta foydalanishni yo'lga qo'yish va sanoat korxonalari texnologik jarayonlarini intensivlashning ustivor yo'nalishlarida ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda [10-20].

O'zbekiston Respublikasi so'nggi paytlarda atmosfera, litosfera va gidrosferaga tashlanayotgan turli jinsli geterogen tashlamalarni kamaytirish hamda ekalogiyani yaxshilashga erishish uchun katta sa'y-harakatlarni amalga oshirmoqda (Mamlakat

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 1 I 2023 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

yiliga atmosfera, litosfera va gidrosferaga 200 nomdagi 1 mln tonnna tashlamalar chiqaradi). Jumladan, Mamlakatda ekologik xavfsizlikni ta'minlash, ekologik vaziyatni yaxshilash, qulay ekologik holatni barqaror saqlash, ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida davlat boshqaruvi samaradorligini ta'minlash hamda sohada sodir etilayotgan huquqbuzarliklarning oldini olish bo'yicha amalga oshirilayotgan chora-tadbirlarni yanada jadallashtirish bo'yicha O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 30.12.2021 yildagi PQ-76-son qarori kuchga kirdi [21-31].

Tadqiqot davomida havoning sarfi va changlanganligi, bosim yo'qotishlari, chang-havo oqimining tezligi va changning dispers tarkibini aniqlash uchun o'lchovlar o'tkazildi.

Havo oqimining changlanganligini aniqlash uchun AFA filtrlari yordamida tashqi filtrlash usuli ishlatilgan. Apparatdan oldin va keyin o'lchovlar ma'lum vaqt oralig'ida parallel ravishda amalga oshirildi.

Bunda namuna olish paytida izokinetik sharoitlarni yaratish uchun MIOT pnevmometrik quvurcha yordamida havo kanalidagi havo tezligi oldindan o'lchangan [5]. Usulning mohiyati namuna olish quvurchasining yo'lida oqimlar tezligi va tahlil qilinayotgan havo yo'li tengligini ta'minlashdan iborat.

Tadqiqotlarda har bir filtr o'lchovdan oldin va keyin analitik tarozi yordamida tortilgan. Og'irliklar farqini bilib, tozalash samaradorligi [3] formula bo'yicha aniqlandi:

r/ = Agl -Ag2-100%, (2.1)

4?i

bu yerda: Ag1 - tozalashdan oldin changlanganlikni o'lchashdan oldin va keyin filtr massasi farqi, g; Ag2 - tozalashdan keyin changlanganlikni o'lchashdan oldin va keyin filtr massasi farqi, g.

Namunalarni ajratib olish samaradorligini aniqlash uchun [2] ishda taklif qilingan tenglamadan foydalanildi:

C w we / w -1 ^ - We Tp (2.2)

C ^ 4StR +1

-5

bu yerda: Str - namuna ajratib olish quvuridagi chang zarralari konsentratsiyasi, kg/m ;

-5

Sv - havo uzatgichdagi chang zarralari konsentratsiyasi, kg/m ; wv, wtr - muvofiq ravishda havo uzatgichdagi va olish (zabor) quvuridagi havo tezligi, m/s; StR - inersion cho'ktirish parametri:

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 1 I 2023 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7

StR = C Ad *W6

18ß- Dv

bu yerda : Sk - o'lchami 0,2<dch<2 mkm zarralar uchun Kaningxem-Milliken tuzatish koeffiitsienti:

2

CK = 1 +-[6,32 + 2,Q1¡xp(-1Q95dH p)],

dp

Dtr - zabor quvur diametri, m.

Tozalashdan oldin kalsiyli texnik soda changning dispers tarkibini aniqlash uchun havoli sedimentometriya usuli, chiqindilarning dispers tarkibini aniqlash uchun esa NIIOGaz konstruktsiyasidagi kaskad impaktorlar orqali ichki filtrlash usuli qo'llanilgan [11]. Qurilma bitta korpusga kiritilgan yettita disk shaklida tayyorlangan. Har bir diskda surtma bilan to'ldirilgan soplo va chiqarish joyiga ega. Bunda soplo oldingi bosqichga, chiziq chiqarish joyi esa keyingi bosqichga tegishli. Shunday qilib, impaktor yig'ilgan disklar soni undagi bosiqchlar soniga to'g'ri keladi [32-42].

Namuna olish davomiyligi oqimidagi dastlab ma'lum bo'lgan chang

-5

konsentratsiyasi Skon (g/m ) va olingan namunaning optimal massasi G (g) ni berish asosida aniqlanadi:

T = O 1q°t (MUH)' (2.3)

s^noc KOH

Tadqiqotda nisbti massa tarkibi qo'yidagi formula bo'yicha aniqlangan:

m.

M = , (2.4)

Ë m

bu yerda: /=1-7 - bosqich raqami; - muvofiq bosiqchda cho'ktiriladigan chang miqdori, kg.

Zarralarni fraksiyalarga ajratish yangi chegaralari ajratib olish tezligining kalibrovka tezligiga nisbatan o'zgarishi hisobidan olinadi, zarralarning muvofiq diametri esa qo'yidagi tenglamadan hisoblangan:

dH = df^Qß /G -pH-1,82-1Q-5, (2.5)

1

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 1 I 2023 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7

bu yerda: G - gazning impaktor orqali sarfi, l/min.

Zarralarning fraksion tarkibini o'rganishda izokinetiklik tamoyiliga amal qilindi.

"5

Havo sarfi Q (m /s) qo'yidagi formuladan hisoblab chiqilgan:

Q = &• S, (2.6)

bu yerda: w - havo oqimi tezligi, m/s; S - havo uzatgich ko'ndalang kesimi maydoni, Havo-chang oqimi tezligi dinamik bosim bo'yicha aniqlangan [12]:

m2.

w =

^ (2.7)

P

bu yerda: Hd - dinamik bosim, Pa (U-simon mikromanometrlar yordamida

-5

aniqlanadi); p - havo zichligi, kg/m .

Havodagi chang konsentratsiyasi qo'yidagicha aniqlandi:

2,76-106 • G(273+tc) 3

/ = —---— (мг / м) (2.8)

VT• Рб

bu yerda G - chang massasi, g; ts - quruq termometr bo'yicha havo harorati, 0S; v -asbob orqali havo sarfi, l/min; т - havo ajratib olish davomiyligi, min; Rb - barometrik bosim, Pa.

Gidravlik qarshilikni o'lchash U-simon mikromanometr yordamida amalga oshirildi[42-50].

Aerodinamik va chang o'lchovlarini o'tkazishda [7, 8] ishlarda keltirilgan o'lchov texnikasidan foydalanilgan. O'lchov natijalarini va tajribalarni qayta ishlash statik usullar bilan amalga oshirildi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI

[1]. Sadullaev, X., Muydinov, A., Xoshimov, A., & Mamarizaev, I. (2021). ECOLOGICAL ENVIRONMENT AND ITS IMPROVEMENTS IN THE FERGANA VALLEY. БАРКАРОРЛИК ВА ЕТАКЧИ ТАДКЩОТЛАР ОНЛАЙН ИЛМИЙ ЖУРНАЛИ, 1(5), 100-106.

[2]. Askarov, X. A., Karimov, I. T., & Mo'Ydinov, A. (2022). Rektifikatsion jarayonlarining kolonnalarda moddiy va issiqlik balanslarini tadqiq qilish. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(5-2), 246-250.

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 1 I 2023 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7

[3]. Tojiev, R., Alizafarov, B., & Muydinov, A. (2022). THEORETICAL ANALYSIS OF INCREASING CONVEYOR TAPE ENDURANCE. Innovative Technologica: Methodical Research Journal, 3(06), 167-171.

[4]. Ахунбaев, А., & Муйдинов, А. (2022). ОПРЕДЕЛЕНИЕ МОЩНОСТИ РОТОРА В РОТОРНО-БАРАБАННОМ АППАРАТЕ. Yosh Tadqiqotchi Jurnali, 1(5), 381-390.

[5]. Муйдинов, А. (2022). ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬНОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ ЗАТРАТ ЭНЕРГИИ НА ПЕРЕМЕШИВАНИЕ. Yosh Tadqiqotchi Jurnali, 1(5), 375-380.

[6]. Ахунбaев, А., & Муйдинов, А. (2022). УРАВНЕНИЯ ДВИЖЕНИЯ ДИСПЕРСНОГО МАТЕРИАЛА В РОТОРНО-БАРАБАННОМ АППАРАТЕ. Yosh Tadqiqotchi Jurnali, 1(5), 368-374.

[7]. Ахунбаев, А. А., & Муйдинов, А. А. У. (2022). ЗАТРАТЫ МОЩНОСТИ НА ПОДДЕРЖАНИЕ СЛОЯ МАТЕРИАЛА В КОНТАКТНОЙ СУШИЛКЕ. Universum: технические науки, (6-1 (99)), 49-53.

[8]. Ergashev, N. A., Xoshimov, A. O. O. G. L., & Muydinov, A. A. O. (2022). KONTAKT ELEMENTI UYURMALI OQIM HOSIL QILUVCHI REJIMDA ISHLOVCHI HO 'L USULDA CHANG USHLOVCHI APPARAT GIDRAVLIK QARSHILIKNI TAJRIBAVIY ANIQLASH. Scientific progress, 3(6), 94-101.

[9]. Ergashev, N. A., Mamarizayev, I. M. O., & Muydinov, A. A. O. (2022). KONTAKT ELEMENTLI HO 'L USULDA CHANG USHLOVCHI APPARATNI SANOATDA QO 'LLASH VA UNING SAMARADORLIGINI TAJRIBAVIY ANIQLASH. Scientific progress, 3(6), 78-86.

[10]. Axmadjonovich, E. N., Obidjon o'g'li, X. A., & Abduqayum o'g'li, A. M. (2022). INDUSTRIAL APPLICATION OF DUST EQUIPMENT IN THE INDUSTRIAL WET METHOD WITH CONTACT ELEMENTS AND EXPERIMENTAL DETERMINATION OF ITS EFFICIENCY. American Journal of Applied Science and Technology, 2(06), 47-54.

[11]. Musajonovich, A. B. (2022). Methods Of Strength Calculation Of Multi-Layer Conveyor Belts. Eurasian Research Bulletin, 14, 154-162.

[12]. Khoshimov, A., Abdulazizov, A., Alizafarov, B., Husanboyev, M., Xalilov, I., Mo'ydinov, A., & Ortiqaliyev, B. (2022). Extraction of caprolactam in two stages in a multiple-stage barbotation extractor. Conferencea, 53-62.

[13]. Abdulloh, A., Gulnora, G., Avzabek, X., Ismoiljon, X., Bekzod, A., Muhammadbobur, X., ... & Abdusamad, M. (2022). KINETICS OF DRYING OF SPRAY MATERIALS. Conferencea, 190-198.

[14]. Adil, A., Abdusamad, M., Abdulloh, A., Avzabek, X., Ismoiljon, X., Bekzod, A., ... & Bobojon, O. (2022). MODERNIZATION OF WORKING BLADES OF THE CONSTRUCTION GLASS SHELL MIXING DEVICE. Conferencea, 199-206.

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 1 I 2023 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7

[15]. Adil, A., Bobojon, O., Abdusama, M., Avzabek, X., Ismoiljon, X., Bekzod, A., ... & Abdulloh, A. (2022). DRYING IN THE APPARATUS WITH A QUICK ROTATING ROTOR. Conferencea, 182-189.

[16]. Adil, A., Muhammadbobur, X., Ortiqaliyev, B., Abdusamad, M., Abdulloh, A., Avzabek, X., ... & Bekzod, A. (2022). ROASTING OF NICKEL HYDROCARBONATE. Conferencea, 174-181.

[17]. Adil, A., Ismoiljon, X., Bekzod, A., & Muhammadbobur, X. (2022). USE OF SWIRLERS IN HEAT EXCHANGERS. Conferencea, 149-157.

[18]. Adil, A., Ismoiljon, X., Bekzod, A., & Muhammadbobur, X. (2022). USE OF SWIRLERS IN HEAT EXCHANGERS. Conferencea, 149-157.

[19]. Adil, A., Abdusamad, M., Abdulloh, A., Avzabek, X., Ismoiljon, X., Bekzod, A., ... & Bobojon, O. (2022). DRYING OF MINERAL FERTILIZERSRESEARCH OF HYDRODYNAMIC PROCESSES. Conferencea, 158-165.

[20]. Алиматов, Б. А., Садуллаев, Х. М., & Хошимов, А. О. У. (2021). СРАВНЕНИЕ ЗАТРАТ ЭНЕРГИИ ПРИ ПНЕВМАТИЧЕСКОМ И МЕХАНИЧЕСКОМ ПЕРЕМЕШИВАНИИ НЕСМЕШИВАЮЩИХСЯ ЖИДКОСТЕЙ. Universum: технические науки, (5-5 (86)), 53-56.

[21]. Xoshimov, A. O., & Isomidinov, A. S. (2020). Study of hydraulic resistance and cleaning efficiency of dust gas scrubber. In International online scientific-practical conference on" Innovative ideas, developments in practice: problems and solutions": Andijan.-2020.-51 p.

[23]. Алиматов, Б. А., Садуллаев, Х. М., & Хошимов, А. О. У. (2021). Куп погонали барботаж экстракторида капролактамни икки боскичда экстракциялаш. Фаргона политехника институти илмий-техника журнали.(6), 40-44.

[24]. Obidjon o'g'li, Xoshimov Avazbek. "FACTORS AFFECTING THE WORKING PROCESS OF INDUSTRIAL DUST GASES CLEANING APPARATUS." Yosh Tadqiqotchi Jurnali 1.6 (2022): 7-13.

[25]. Ergashev, N. A. (2022, November). EXPERIMENTAL STUDY OF PROCESSING PROCESSES IN CURRENT GENERATING APPARATUS WITH CONTACT ELEMENT. In INTERNATIONAL CONFERENCE DEDICATED TO THE ROLE AND IMPORTANCE OF INNOVATIVE EDUCATION IN THE 21ST CENTURY (Vol. 1, No. 7, pp. 107-114).

[26]. Хошимов, А. О. У., Исомидинов А. С., & Ализафаров Б.М. (2021). ГАЗЛАРНИ ТОЗАЛОВЧИ СКРУББЕРНИНГ ГИДРАВЛИК КАРШИЛИГИ ВА ТОЗАЛАШ САМАРАДОРЛИГИНИ ТАД^Щ ЭТИШ. ИННОВАЦИОН ЕОЯЛАР, ИШЛАНМАЛАР АМАЛИЁТГА: муаммолар ва ечимлар» Халкаро илмий-амалий онлайн анжуман. (1), 36-41.

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 1 I 2023 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

[27]. Абдугаффоров Д. М., Хошимов, А. О. У., Исомидинов А. С., & Туйчиева Ш. Ш. (2019). Чангли газларни тозаловчи скруббер. INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE «GLOBAL SCIENCE AND INNOVATIONS 2019. (1), 268-270.

[28] Алиматов, Б. А. Сравнение затрат энергии при пневматическом и механическом перемешивании несмешивающихся жидкостей / Б. А. Алиматов, Х. М. Садуллаев, А. О. у. Хошимов // Universum: технические науки. - 2021. - № 5-5(86). - С. 53-56. - EDN MSYZAU.

[29]. Axmadjonovich, E. N., & Obidjon o'g'li, X. A. (2022). EXPERIMENTAL DETERMINATION OF HYDRAULIC RESIDENCE. International Journal of Advance Scientific Research, 2(06), 6-14.

[30]. Tojiyev, R. J., Mullajonova, M. M., Yigitaliyev, M. M., & G'aniyeva, S. G. (2022). Improving the design of the installation for drying materials in a fluidized bed. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 12(1), 214-219.

[31]. Alizafarov, B., Madaminova, G., & Abdulazizov, A. (2022). Based on acceptable parameters of cleaning efficiency of a rotor-filter device equipped with a surface contact element. Journal of Integrated Education and Research, 1(2), 36-48.

[32]. Abdulloh, A. (2022). Ho 'l usulda chang ushlovchi va gaz tozalovchi qurilmada gidravlik qarshilikni tadqiq etish. Yosh Tadqiqotchi Jurnali, 1(5), 246-252.

[33]. Ergashev, N. A., Abdulazizov, A. A. O., & Ganiyeva, G. S. Q. (2022). Ho 'l usulda chang ushlovchi apparatda kvarts qumi va dolomit changla-rini tozalash samaradorligini tadqiq qilish. Scientific progress, 3(6), 87-93.

[34]. Axmadjonovich, E. N., Abduqaxxor o'g'li, A. A., & Mahmudjon o'g'li, I. M. (2022). Determination of Efficiency for Cleaning Quartz Sand and Dolomite Dust in A Wet Method Dust Cleaning Machine. Eurasian Research Bulletin, 9, 39-43.

[35]. Мухамадсадиков, К. Д., & Давронбеков, А. А. (2021). Исследование влияния гидродинамических режимов сферической нижней трубы на процесс теплообмена. Universum: технические науки, (7-1 (88)), 38-41.

[36]. Мухамадсадиков, К., Ортикалиев, Б., Юсуов, А., & Абдупаттоев, Х. (2021). Ширина захвата и скорости движения выравнивателя в зависимости удельного сопротивления почвы. Збiрник наукових праць SCIENTIA.

[37]. Мухамадсадиков, К., Ортикалиев, Б., Юсуов, А., & Абдупаттоев, Х. (2021). Ширина захвата и скорости движения выравнивателя в зависимости удельного сопротивления почвы. Збiрник наукових праць SCIENTIA.

[38]. Ortikaliev, B. S., & Mukhamadsadikov, K. J. (2021). Working widht and speed of the harrow depending on soil resistivity. Web of Scientist: International Scientific Research.

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 1 I 2023 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7

[39]. Abdukakhorovich, A. H., & Muhammadsodikov, K. D. (2021). Improving the design of internal plates in columnar apparatus. The American Journal of Engineering and Technology, 3(05), 1-8.

[40]. Mukhamadsadikov, K., & Ortiqaliyev, B. (2022). Constructive Parameters of Earthquake Unit Before Sowing. Eurasian Journal of Engineering and Technology, 9, 55-61.

[45]. Mukhamadsadikov, K. J. (2022). DETERMINATION OF INSTALLATION ANGLE AND HEIGHT WORKING BODY OF THE PRESEEDING LEVELER. American Journal Of Applied Science And Technology, 2(05), 29-34.

[46]. Axunboev, A., Muxamadsodikov, K., Djuraev, S., & Musaev, A. (2021). ANALYSIS OF THE HEAT EXCHANGE DEVICE COMPLEX IN ROTARY OVENS. BARQARORLIK VA YETAKCHI TADQIQOTLAR ONLAYN ILMIY JURNALI, 1(5), 127-132.

[47]. Tojiyev, R. J., Ortiqaliyev, B. S. O. G. L., & Abdurayimov, A. A. O. G. L. (2021). Saralash mashinalarining qiyosiy tahlili. Science and Education, 2(11), 359-367.

[48]. Mukhamadsadikov, K., Ortiqaliyev, B., Olimova, D., & Isomiddinova, D. (2021). MATHEMATICAL ANALYSIS OF DETERMINING THE PARAMETERS OF THE WORKING PART OF THE PLANTING PLANT BEFORE PLANTING. Scientific progress, 2(7), 699-708.

[49]. Mukhamadsadikov, K., & Ortiqaliyev, B. (2021). ANALYSIS OF PARAMETERS OF THE WORKING PART OF THE PLANTING PLANT BEFORE PLANTING. Scientific progress, 2(8), 115-125.

[50]. Axunboev, A., Muxamadsodikov, K., & Qoraboev, E. (2021). DRYING SLUDGE IN THE DRUM. BARQARORLIK VA YETAKCHI TADQIQOTLAR ONLAYN ILMIY JURNALI, 1(5), 149-153.