Научная статья на тему 'Chancellery of the Crimean Khanate'

Chancellery of the Crimean Khanate Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
110
30
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
КЪЫРЫМ ХАНЛЫГЪЫ / ДИПЛОМАТИК МУНАСЕБЕТЛЕР / АРХИВ ВЕСИКЪАЛАРЫ / ИСВЕЧ ВЕ ПРУССИЯ КЪЫРАЛЛАРЫ / КОРОЛИ ШВЕЦИИ И ПРУССИИ / KINGS OF SWEDEN AND PRUSSIA / ДЕВЛЕТ АРАЛАРЫНДАКИ МЕКТЮБАТ / КРЫМСКОЕ ХАНСТВО / CRIMEAN KHANATE / ДИПЛОМАТИЧЕСКИЕ ОТНОШЕНИЯ / DIPLOMATIC RELATIONS / АРХИВНЫЕ ИСТОЧНИКИ / ARCHIVAL SOURCES / МЕЖГОСУДАРСТВЕННАЯ ПЕРЕПИСКА / INTERSTATE CORRESPONDENCE

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Керимов Исмаил Асанович

В статье рассматриваются архивные материалы, связанные с дипломатической перепиской Крымского ханства с правительствами различных стран, в большей степени с Швецией и Пруссией. Выявляются некоторые исторические факты, отражающие социально-экономическую ситуацию в Европе в XV-XVIII века. Раскрываются особенности военной помощи крымских ханов шведским королям в середине XVII века. Отдельно представлены три письма Саадет-Герая за 1524 год, содержащие подробный ряд наименований должностей при дворе и чинов государственной службы городов и поселений Крымского ханства

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Канцелярия Крымского ханства

The article deals with archival materials related to the diplomatic correspondence of the Crimean Khanate with the governments of various countries, mostly with Sweden and Prussia. Some historical facts reflecting the social and economic situation in Europe in the XV-XVIII century are discovered. Features of the military assistance of the Crimean khans to the Swedish kings in the middle of the XVII century are revealed as well. Three letters of Saadet-Geray written in 1524 and containing a detailed series of titles at the court and officials of the civil service in cities and settlements of the Crimean Khanate are presented separately.

Текст научной работы на тему «Chancellery of the Crimean Khanate»

УДК 94(5):093:008

Къырым ханлыгъынынъ мектюбаты

Исмаил Асаногълу Керим

(Къырым муэндислик ве педагогика университети;

Татарстан Джумхуриет илим академиясы Ш. Марджани

адлы тарих Институты)

Анълатма. Макъаледе бугунь чешит архивлерде къорунгъан Къырым ханларынынъ дигер укюметлернен ве эсасен Исвеч ве Пруссия къыралларынен дипломатик мунасебетлери ве мектюплешмелери ачыкьланмакьта. Базы тари-хий нокъталаргьа даянаракь авропанынь XV - XVIII асырларгьа аит сиясий, ичтимаий ве икьтисадий дурумы косьтерильмекте. Кьырым ханларынынь исвеч кьыралларына харбий ярдымынынь озелликлери тедкьикь этильмекте. Айрыджа оларакь Саадет-Герайнынь 1524 сенесине аит учь мектюби ачыкьланып сарайдаки рутбелер, девлетнинь кьурумында кой ве шеэрлерде мемурларнынь туткьан макьамларынынь сырасы берильмекте.

Анахтар сёзлер. Кьырым ханлыгьы, дипломатик мунасебетлер, архив весикьалары, Исвеч ве Пруссия кьыраллары, девлет араларындаки мектюбат.

Кьырымтатар тили, эдебияты, тарихи, медениети ве умумен турмушынынь кечмишини огренмемен сааларындан бири - Кьырым ханлыгьы заманындаки язышмалар ве мектюбат вариетидир. Амма бу ва-риет бугуньде дюньянынь чешит архив ве кьорукьларында парча-пурча шеклинде булунмакьтадыр. Кьырым Ханлыгьынынь кятиплери ве кяти-биети тарафындан ишленген бутюн мектюбаты энь эвеля озь вакьтында девлетнинь кендисинде (эсасен Багьчасарайда) сакьланмакьта эди. Амма бу вазиет ялыньыз 1736 сенесинеджек девам этти. Белли олгьаны киби, тамам шу 1736 сенеси Багьчасарай Русие генерал-фельдмаршалы Бур-хард Минихнинь ордулары тарафындан запт этильген сонь, янаджакь не бар исе - эписи якьылды, ве шу джумледе Хансарайда булунгьан буюк архивде. Кулю кокке саврулгьан Хансарай архивининь кьалынтыларындан ялыньыз 124 джылтлы «Кьадыаскер дефтерлери» (Шериат сиджиллери) заманымызда С.-Петербург девлет кьоругьында ве базы кутюпханелернинь эльязмалар болюклеринде булунмакьта. (Бугуньде Кьырым муэндислик ве педагогика университети янындаки Ильмий тедкьикьат институтынынь

хадими филология фенлери намзети О. Д. Рустемов бу вариетнинъ биринджи джылтыны (эписи олып 353 сиджиль: /хиджрий - 1017-1023 сс. / милядий -1608-1613 сс.) толусынен латин язысына транслитерациясыны япып, русчагъа чевиргендир. Компьютерде топлангъан 300 саифеге якъын олгъан китап ал-азыр да неширге азырланмакъта). Булардан, яни сиджиллерден, гъайры сакъланып къалгъан чешит эльязма ве мектюбат, юкъары да къайд эткенимиз киби, дюньягъа дагъылып чешит девлет ве виляетлернинъ архив ве кутюпха-нелиринде къысымланып къалгъан джюзлемелер шеклинде булунмакъта.

Эсасен бугуньде къырымтатар девлетчилиги олмагъанындан ве, табий ки, девамлы эснас талап эткен буюк тешкилятий ишлер ве джиддий фи-нанс масрафларыны япмагъа имкянсыз къалгъанымыздан себеп, бу ве бой-ле вариет джиддий суретте топланмай, меркезлештирильмей, сакъланмай ве огренильмей къалды. Тарихчилер, шаркъшынас ве къырымшынаслар тарафындан асырлар девамында бу меселеде базы арекетлер япылгъан олса да, салмакълы оларакъ ялынъыз къазанлы молла Хусейн Фейзханов ве Русие Император Академиясынынъ азасы В. В. Вельяминов-Зернов тарафларындан 1864 сенеси С.-Петербургда нешир этильген аман-аман бинъ саифелик «Материалы для истории Крымского ханства» китабыдыр. Бу ерде эписи олып 378 мектюп акс этильмекте. (Заманымызда иш бу мектюплернинъ араб язысындан латин язысына транслитерациясы ве русчагъа чеврильмесинен Къырым муэндислик ве педагогика универси-тети янындаки Къырымтатар филологиясы, тарихи ве медениети ильмий-тедкъикъат институтынынъ хадими филология илимлери намзети Ре-фат Абдужемиль джиддий огърашмакъта ве чалышмаларынынъ базы парчалары матбаа юзюни корьмектелер: 2016 сенеси чыкъкъан «Крымское историческое обозрение» дергиси ве «Авдет» газетасынынъ 2016 ве 2017 сенелерине шир этильген сонъ номерлерини бакъмалы - И. К.)

Къырым ханларынынъ кятибиети ичерисинден чыкъкъан бир чокъ ярлыкъларны Польша архивлеринде (муэллифнинъ кенди язгъанына коре, 1000-ге якьын) ветандашымыз Абдулла Зихни Сойсал да дженктен эввель сене-лер девамында тедкъикъ эткендир. Онынь къалеми алтындан «Къырым ханлары ве Полония къыралларынынъ сиясий мунасебетлери. Гьазы-Герай-Хан бин Девлет-Герай-Ханнынъ мектюби», «Тарих саифелери». (Гъазы-Герайнынъ лех къыралы Ш-нджи Буюк Августкъа кондерген ярлыгъы ве кендиси акъкъында малюмат), «Аджы Селим-Герай-Ханнынъ бир ярлыгъы мунасебет иле», «Ислям-Герай-Ханнынъ лех къыралы иле муахедеси (антлашмасы)» киби бир сыра къыйметли макъалелер чыкъкъандыр. Кениш окъуйыджыларымыз кутьлесине чокъ белли олмагъан иш бу илим адамымызнынъ биографиясы ве фаалиетине даир бойле малюмат була бильдик:

Абдулла Зихни Сойсал (1905-1983) Къырымда, Керчь дживарындаки Кончек коюнде догъды. Алий тасильни Истанбулда алды. Сонъра Поль-шада Краков университетининъ тарих факультетини битирди. 1933 сене-си анда докторлыкъ диссертациясыны къорчалады. Айны университетте ве Варшава университетининъ Шаркъ институтында чалышты. Сиясий меселелерде фааль иштирак этти. Дженктен сонъ Джафер Сейдаметнинъ косьтеришинен бир къач сенелер Алманияда къырымтатар миллий меселе-леринен огърашты. 1955 сенесинден омрю Истанбулда кечти. 1930-нджы сенелери Къырым тарихинен багълы онларнен мукеммель араштырмала-ры «Эмель» дергисинде басылды [8]. 1939 сенеси Варшавада Сойсалнынъ лехдже (полякча) «Ян Казимир деврине аит весикъалар» адлы 104 саифели китабы нешир этильди. Китапта Къырым ханларынынъ Лех къыраллары-на ёллагъан 54 ярлыкъ, битик ве мухаббетнамелери лех тилине чеврилип берильмекте. 1957 сенеси профессор Зигмунд Абрахамович (1923 - 1990) Польшада булунгъан тюрк-татар весикъаларынынъ каталогыны нешир эт-кен эди. Бу весикъалар 1455 - 1672 сенелерине аиттир.

Табий ки, Къырым Ханлыгъына аит мектюплер бугуньде энъ буюк ко-лемде Тюркиенинъ Османлы Девлет архивинде булунмакъта. Архивнинъ он учь кятибиетинден (канцеляриясындан) дёрдю Къырым ханлыгъы иле багълыдыр. Базы хаберлерге коре, бу фондларда бир къач бинъ мектюп бу-лунмакътадыр. Буларнынъ чокъусыны Тюркие Империясы ве Къырым Ханлыгъы арасындаки язышмалар тешкиль этмектелер. 1978 сенеси бир группа франсыз шаркъшынаслары тарафындан Истанбулдаки Топкъапы музейинде булунгъан весикъаларнынъ копиялары Парижде нешир этильдилер.

Москвадаки Меркезий девлет къадимий актлар архивинде исе, 1474 - 1718 сенелерине аит Къырым ве Русие мунасебетлерини косьтерген эки биньден зияде язышма весикъалары бардыр [2].

Рахметли тарихчимиз Ибраим Абдуллаевнинъ хаберине коре, Дания Къырал архивинде булунгъан XVII асыргъа аит Къырым Ханларынынъ мектюплери 1976 сенеси профессор Ёзеф Матуз тарафындан нешир этиль-гендир [Josep Matuz. Krimtatarishe Urkunden im Reichsarchiv zu Kopenhagen, Mit historisch-diplomatischen und spreichlichen Untersuchungen. - Freiburd, 1976.]. Бу китапнынъ биринджи къысмында 30 мектюп къырымтатарджадан алман тилине чеврилип керекли изаатлар берильгендир. Ишбу мектюплер арасында IV Мухаммед-Герай, Чобан Адиль-Герай, I Селим-Герай, Мурад-Герай ве бир сыра юксек рутбели хукюмдарларнынъ язылары булунмакъта.

1970-нджи сенелери Къырым область девлет архивинде Ханлыкъ девринден къалма бойле мектюбат булунгъан эди: Сахиб-Герайнынъ дёрт ярлыгъы, I Девлет-Герайнынъ - эки, II Мухаммед-Герайнынъ - беш, II Ис-

лям-Герайнынъ - бир, II Гъазы-Герайнынъ - учь. XVI асыр гъааит олгъан-ларнынъ беши оригиналдыр [Наджип Э.Н. Рецензия: М.А. Усманов. Жалованные акты Джучиева улуса XIV - XVI веков. Изд-во Казанского университета.- 1979. - 320 с. // Советская тюркология.- 1980.- № 5.- С.103-106].

Къырым ханларынынъ Исвеч къыралларына ёллагъан мектюплери (мухаббетнамелери) айрыджа ер тутмакъталар. Бу мектюплер Стокгольм девлет архивининъ (ШкзагЫуе!) дерин ер алты бодрумларында (подвал-ларында) булунмакъта. 2003 сенеси ноябрь 6-да архив хадимлеринден Ингрид Эриксон иле махсус лифтте беш къат ашагъы (ер алтына) энип, узун ве кенъ коридорда сыралангъан буюк демир къутулар арасындан кечерек, бир маса янына бардыкъ. Ингрид Эриксон бельгиленген сейфлерден учь картон къуту чыкъарып маса узерине ерлештирди. Бу къутулар ичинде Къырым ханларынынъ Исвеч къыралларына ёллагъан мектюплери сакъланмакъта.

Къутуларнынъ узеринде мектюплернинъ номерлери ве сайылары бельги-ленген. Косьтерильген учь къутуда бойле ракъамлар турмакъта: Ьнджи къу-ту № 13-150; П-нджи къуту № 135-180; Ш-нджи къуту № 181-213. Бир ве бир къач саифеден ибарет олгъан мектюплернинъ эписи къалын беяз кягъ-ытлар узеринде къара мереккепнен язылгъан олып, оларгъа урулгъан базы тамгъалы мухюрлери ренклидирлер. Мектюплернинъ базылары буклю, ба-зылары исе ачыкъ шекильде булуна. Эр бир саифеси, араларына къутунынъ толу форматында махсус къалын беяз кягъыт тёшелип, айрылгъандыр.

Къутулар узериндеки номерлерге коре эсап этильгенде, мектюплернинъ сайысы 214-ке бара. Айны архивде копиясыны алдыгъымыз бир каталогда исе 78 мектюп косьтериле ве исвеч тилинде оларгъа изаатлар бериле.

Къырым ханларынынъ Исвеч къыралларына ёллагъан мектюплерининъ къылыфлары ренкли йипектен тикили ве дюльбер нагъышлы олып айры къутуда сакъланмакъталар. Къылыфларнынъ кенълиги 8-10 ве узунлыгъы 30-35 сантиметрдир. Ярлыкъларнынъ кендилери ачыкъ алда кенълиги-не 30-35 см, узунлыгъына 0,5-1 метрогъа бара. Шунынъ ичюн оларнынъ чокъусы рулон шеклинде топланып букленгендир.

Анълашылгъанына коре, мектюплер ялынъыз ханларгъа аит олмайып, араларында къалгъай (ханлыкъ иерархиясында экинджи шахс), нуреддин (ханлыкъ иерархиясында учюнджи шахс) ве базы харбий шахсларнынъ, се-раскерлернинъ ханлар адындан ве я ханлар иле берабер имзалагъанлары да булунмакъта.

Ярлыкълардан бириси Бахадыр-Герай бин Селямет-Герайгъа аит-тир. Язы тарихи хиджрий эсапнен 1047 сенеси сефер айыдыр (милядий: 1637 сенеси июнь айы). Резмий Бахадыр-Герайнынъ кендиси акъкъында «Гюльбюн-и-ханан» эсеринде бойле хабер бериле: Резмий Бахадыр-Герай

Селямет-Герай-Ханнынь огьлудыр. Бабасынынь ханлыгьы заманында Ба-хадыр-Герай рехин оларакь (кефалет, гарантия сыфатында) Истанбулгьа кондерильген ве биляхире (соньрадан) Янболу кьасабасы кендисине хас олмакь узере тевджих олмушты (чеврильген эди). Бахадыр-Герай Янболуда булунгьан алимлерден, арифлерден (бильги саиплеринден) ильм-у-ирфан тахсиль этти. Ве сыкь-сыкь кендилери иле корюшмекле онлардан пек чокь файдалар корьди. (Тюрк) падишасы 1048 (1047 ? - И. К.) сенеси мухаррем айынынь он учюнджи куню Бахадыр-Герайны сарайына даветле ухдесине (ва-зифесине) Кьырым ханлыгьыны тевджих этти... Бахадыр-Герай тахткьа кеч-тиктен соньра, бирадерлеринден (кьардашларындан) Ислям-Герай султанны - кьалгьай, ве Сафа-Герай султанны - нуреддин (оларакь) тайин этти.

Ханлыгьы заманында Бахадыр-Герай «Азакь» кьалесини азат этип Кьырымгьа дёнген вакьытта, 1050 (милядий 1640) сенеси реджеп айында (арабий айларынынь единджиси) таун (чума) хасталыгьындан, 40 яшын-да экен, вефат этти. Ханлыкь тахтында дёрт бучукь йыл булунгьандыр [4, с. 214]. Кьырымтатар эдебияты тарихинде Резмий Бахадыр-Герай ве онынь зевджеси (кьадыны) Ханзаде-ханым гьает истидатлы шаирлер киби де беллидирлер.

Юкьарыда кьайд эткенимиз киби, Бахадыр-Герайнынь Исвеч кьыралы-на мектюби хиджрий 1047 (милядий: 1637) сенеси язылгьан. «Гюльбюн-и-ханан»да тахткьа минмеси 1048 киби косьтериле.

Мектюп бойле башлай:

«Улугъ Орда ве улугъ Юрдын, ве тахт-ы-Къырымын, ве Дешт-и Къып-чагъын, ве сонъсыз чокъ Татарын, сагъышсыз Ногъайын, ве тагъ ара Черке-син, ве Тат иле Тавгечин, сагъ къолын, ве сол къолын, ве дин-и-мюбин (хайыр ве шеррини айыргъан) ве ислям козининъ улугъ падишахы Бахадыр Герай-Хан бин Селямет-Герай-Хан бин Девлет-Герай-Хан хазретлеримизден улугъ Орда, ве улугъ Юрдын, ве Ишвет (Исвеч) тахтынынъ, ве чокъ христианнынъ улугъ падишахы олан ифтихар-и-азам (буюк ифтихар) амиран алем-и эльмесихийе (христиан алемининъ эмири) мухтар эфахим-и-кюберан (сербест буюклер-нинъ буюги), эльтаифете (лятифликке), эльюсуфие (дюльберликке) сахип, эзъял эльхашиме велюкяр (бирликнинъ сагъламлыгъыны кутькен), сахиб-и-эльделяиль, эльмеджит ве эльифтихар (ёл косьтериджи, шереф ве ифтихар саиби), умдет-уль-эрбап (эрбапларнынъ даянагъы), эльнакъус зюбдет-уль-эсхап (кильсе чанъы давушларынынъ энъ яхшысына сахип), эльарз ве эльнамус мухалесете-и-нишан (арз ве намус ве достча муамеле нишаны), мусадакъат-ы-унван (къаршылыкълы достлукънынъунваны), бильфиль (акъикъий оларакъ) Ишвет къыралы олан достымыз ве къарындашымыз... »

Яни ачыкь корюнгени киби, Бахадыр-Герай ханлыгьыны тасдыкьлап

Исвеч къыралы иле достча арекетте булунаджагъыны анълата. Резмий Ба-хадыр-Герайнынъ тахткъа мингени ве вефаты хусусында башкъа ракъам-лар косьтерильген чешит менбалар олса да [4], «Гюльбюн-и-ханан»нынъ озюнден чыкъарылгъан мантыкъкъа коре, онынъ вефаты хиджрий 1051-ге (1641)келе.

Мектюп язылгъан сенеси, яни 1047-де, Бахадыр-Герай тарафындан нуред-дин оларакъ тайин этильген Сафа-Герай да Исвеч къыралына мектюп кон-дере. Ишбу мектюп Къады-Сарайдан (даа бир вариантта «Къачы Сарай» деп языла) ёлланылгъан. Форматы 42,5 х 30 сантиметрден ибарет. О девирнинъ язы услюби сакъланаракъ, Сафа-Герайнынъ язысы да айны шекильде башлап, бир къач сатырдан сонъ хусусийлеше. Стокгольм архивининъ каталогында араб язысындаки факсимилеси ашагъыдаки сатырлар иле сынъырлана:

«Улугъ Орда, Улугъ Юртнынъ ве Дешт-и-Къыпчакънынъ ве тахт-ы-Къырымнынъ ве сонъсыз коп Татарнынъ ве сагъышсыз Ногъайнынъ ве тагъ ара Черкачнынъ (Черкеснинъ) ве Тат биля (!) Тавгъачнынъ, онъ къол-нынъ ве сол къолнынъ улугъ падишахы болгъан шеджаатлю (юрекли) ве азаметлю (улу), ве шевкетлю (эйбетли) Бахадыр-Герай-Хан, дам девлете-и-муаббад эля юм-и-эльмизан (девлети махшер кунюне къадар девам эт-син!), хазретлерининъ къарындашы мен улугъ нуреддин Сафа Герай султан, дам фи хафз Рабтина эльмеляик эльместаан (Юдже ве Къудретли Аллах оны эр вакъыт сакъласын ве къорчаласын!), хазретлеримизден...»

Къырым ханларындан даа бири Мехмет-Герай бин Селямет-Герай-нынъ Исвеч къыралына язгъан мектюбининъ сёз башы аз бучукъ олса да, хусусий эпитетлернен айрылмакъта. Бу ярлыкъ хиджрий эсапнен са-фар айынынъ 1-де 1065 сенеси (милядий 11 декабрь 1654) Багъчасарайдан ёлланылгъандыр. Форматы 100х35 сантиметрден ибарет. Ярлыкъта бойле сатырлар бар:

«Танъры тебарек (мубарек) ве Таалянынъ рахми ве инаети (кереми) бирле (!) улугъ Орда, улугъ юртнынъ ве Дешт-и-Къыпчакъ, ве тахт-ы Къырымнынъ ве джумле татар ве коп Ногъайнынъ улугъ падишахы олан минъ улугъ Мехмет-Герай-Хан, дам девлете-и-эля юм-и-эльмизан (девлети махшер кунюнедже турсун!), хазретлеримизден...»

Къырым ханлыгъындан Исвечке ёлланылгъан мектюплер арасында Му-рад-Герай-Ханнынъ бир мектюби айрыджа дикъкъаткъа ляйыкътыр. Фи-кирлерини язы дипломатиясы иле не къадар «джюляласа» да, заманынынъ къанлы чарпышмалары ве Къырым ханлыгъы кендисининъ сербест дуру-мыны къорчаламакъ ичюн нидже мешакъатлар арасындан кечкени анъла-шылмакътадыр. Мектюпнинъ язы тарихи там белли дегиль. Ама Мурад-Герай тахтта хиджрий 1088 - 1094 (милядий: 1678 - 1683) сенелери булун-

гьаныны ве рус аскерлерини 1089 сенеси «Чехрин» кьалеси ичюн савашта еньгенини козь огюне алсакь, мектюп 1089 (1679) сенеси язылгьаныны тахмин этмек мумкюн. Чюнки мектюпте тамам шу олып кечкен чарпыш-малар да аньлатыла.

Мурад-Герай бин Мубарек-Герайнынь ханлыгьы сиясий джиэттен агьыр ве муреккеп бир заманда кечкендир. Русиеден гьайры, Лехистан ве Австрия иле олгьан савашларда иштирак этти. Ама о заманда чокь дефалар олгьаны киби, гьалебеси такьдирленген, еньильмесини исе багьышлама-гьанлар. Австриялылар иле «Вардин» кьалеси ичюн савашта еньильгени себебинден 1094 сенеси шевваль айында (милядий сентябрь-октябрь 1683) тахттан эндирильди... Мурад-Герай 1107 (1695) сенеси 69 яшына келип Сарадж-Элиде вефат этти. Кьырым ханы тахтында булунмасы 5 йыл ве 9 айгьа барды [32, с. 84-86]. Мурад-Герайнынь мектюбинден ашагьыдаки парчаны мисаль оларакь кетиремиз. Мектюпнинь форматы 58 х 43,5:

«... достымМосков иле дин-и-ислям бейнинде (арасында) къадимий до-стлыкъ, бамыр Аллах (Аллах шаат), бир къач сенеден бери багъзай (не-фрет) ве адавете (душманлыкъкъа) мюбеддель олуп (алмашып) найире-и-харб (дженк алеви) ве къаттал (ольдюрмелер) кемал мертебе иштиальде иди (чокъ керелер туташтырыла эди), ве лякин дженаб-ы-Рабби, алабд (Онынъ янында ич бир шей дегилим), хазретлерининъ ирадет эйлемеси тааликъ итмедиги къол сяйиле (гъайрети иле) бир иш вуджуда кельмез иди ки, би иштибах (шубесиз) дар вахалия таалукъ (батакълыкъ иле багъ-лы) тесйир-и-такъдир (такъдир ёлу) мюмтена эльтегъайюр (денъишип оламагъаны) иле ма бинамазда (намазсызда) муджаддадан (янъыдан) къадимий достлыкъ мюессер олып (къолайлыкъле булунып) бойле хайыр-лу иши сиз достымыза бильдирмек ичюн ве сизунъле (!) дахи тарх-и-эсас (эсас къурып) мюведдет (достлукъ) иле достан(е) иля (!) муамелят (му-насебет) ильмек ичюн ишбу мухаббетнаме-и-хюмаюн (мубарек) девлет-и-магърунымыз (якъын девлетимиз) тахрир (язма) ве эльчилик хызметиле къудве(т) эля мисаль ве эля гиран (рехбер сыфатында сизге кондерильмек ичюн) Гъаниш агъа зейд (адлы) къадр (сербест) къулумыз тайин олунмыш-тыр. Инш Аллах Тааля вусулында хэзар тазим ве текрим бирле (Аллах Та-аля ичюн чокъ сайгъы ве урьмет иле) диванынъыза (буюк меджлисинъизге) алуп мухаббетнаме-и-хюмаюнымызы (достане мектюбимизни) фетх ве къыраат итдуруп (ачып ве окъуттырып) ве эльчи къулумызы эглендирми-юп достане мектюп ве издияд (чокъ) мухаббет ве мюваддате баис муамелят (достча мунасебет) иле селямет хаберинъиз бильдиресиз...»

Булардан гьайры, юкьарыда кьайд эткенимиз киби, Стокгольм архивинде бир сыра дигер ханлар, кьалгьайлар, нуреддинлер, кятиплер ве

хансарайгъа якъын адамларнынъ мектюплери булунмакъта. Ашагъыда бу-ларнынъ сырасыны беремиз. Мектюплер джедвели толу дегиль. Оларны имзалагъан шахслар ве, белли олгъаны такъдирде, не ерден ве не вакъыт ёлланылгъанлары къайд этиле. Язылгъан тарихчелери милядий эсабында-дыр. Раст кельген экисёзлютопонимлер Къырым ичюн классик шекильде, яни араларында дефис илеэки сёзлю оларакъ алынды. Бир чокъ алларда мектюплернинъ озьлеринде де ойле язылгъан (Акъ-Сарай, Багъча-Сарай, Къады-Сарай, Кок-Козь, Акъ-Месджит, Сюйрен-Сарай, Булгъанакъ-Сарай, Таш-Яргъан ве иляхри). Номерлери каталогда олгъаны киби къалдырылды. Мектюплер ве оларны имзалагъан шахслар булардыр:

№ 135 хан Бахадыр-Герай бин Селямет-Герай (Багъча-Сарай, 25 июнь 1637).

№ 136 Ислям-Герай (язылгъан тарихи: 25 июнь 1637).

№ 137 нуреддин Сафа-Герай бин Селямет-Герай (Къады-Сарай, 1637).

№ 138 Бахт-Герай (Багъча-Сарай, 25 июнь 1637).

№ 141 Менъли-Герай (1637).

№ 142 Джан-Тимур-Бек (1637).

№ 143 Ислям-Агъа (Бахадыр-Герай-Ханнынъ якъын адамы сыфатында, 25 июнь 1637).

№ 144 Мустафа-Агъа (хансарайнынъ юксек рутбедеки хызметкяры сы-фатында).

№ 145 Ислям-Герай бин Селямет-Герай (30 июль 1650).

№ 146 къалгъай Къырым-Герай бин Селямет-Герай.

№ 147 нуреддин Гъазы-Герай бин Мубарек-Герай (Къады-Сарай, 1650).

№ 148 Менъли-Герай бин Ислям-Герай (Багъча-Сарай, 30 июль 1650).

№ 149 Девлет-Бийим (Багъча-Сарай, 1650).

№ 150 Ферах-Бийим султан (Багъча-Сарай, 1650).

№ 151 Сефер-Гъазы-Агъа (1637).

№ 152 Ислям-Герай бин Селямет-Герай.

№ 153 Тимур-Агъа (11 ноябрь 1654).

№ 154 къалгъай Гъазы-Герай (Акъ-Сарай, 11 ноябрь 1654).

№ 155 Мехмет-Герай бин Бахадыр-Герай (11 ноябрь 1654).

№ 156 Мехмет-Герай бин Селямет-Герай (Багъча-Сарай, 11 декабрь 1654).

№ 158 нуреддин Адиль-Герай бин Селямет-Герай (Къады-Сарай).

№ 160 Сефер-Гъазы-Ата

№ 161 Али-Гъазы-Агъа.

№ 162 Абдулькерим-Агъа.

№ 164 Джан-Мырза-Агъа.

№ 165 хан Мехмет-Герай бин Селямет-Герай (Багъча-Сарай, 1 февраль 1661).

№ 166 Ахмет-Герай бин Мехмет-Герай.

№ 167 Селим-Герай.

№ 168 Сефер-Гъазы (Карл Х Густав адына, 1660).

№ 169 нуреддин Мурад-Герай султан бин Селямет-Герай (Кок-Козь, 1654).

№ 170 Хан Адиль-Герай бин Девлет-Герай (Багъча-Сарай, 1 сентябрь 1666).

№ 171 Къырым-Герай султан бин Девлет-Герай султан.

№ 172 Девлет-Герай султан бин Фатих-Герай султан.

№ 173 Тахт-Герай султан бин Фатих-Герай султан.

№ 174 Хисам-Герай султан бин Фатих-Герай султан.

№ 175 Ферах-ханым султан бин Мехмет-Герай султан.

№ 176 къалгъай Къырым-Герай бин Девлет-Герай (Акъ-Месджит, 11 июль 1668).

№ 177 нуреддин Девлет-Герай бин Фатих-Герай (Сюйрен-Сарай, 9 август 1668).

№ 178 Тахт-Герай султан бин Фатих-Герай султан.

№ 179 нуреддин Девлет-Герай бин Фатих-Герай.

№ 180 Тахт-Герай султан бин Фатих-Герай султан (1670).

№ 181 Хаджы-Герай бин Къырым-Герай султан (1669).

№ 182 Ферах бин Мехмет-Герай (1670).

№ 184 Муртаза Али-Агъа (Багъча-Сарай, 11 июнь 1668).

№ 185 хан Селим-Герай бин Бахадыр-Герай-Хан (Багъча-Сарай, 1677).

№ 186 къалгъай Селямет-Герай султан бин Бахадыр-Герай (Багъча-Са-рай, 2 июль 1677).

№ 187 нуреддин Сафа-Герай султан бин Сафа-Герай султан (Багъча-Са-рай, 2 июль 1677).

№ 188 Бахадыр-Агъа (Ишвет /Исвеч/ къыралынынъ векилине берильген мектюп).

№ 189 Хан Мурад-Герай бин Мубарек-Герай султан (Багъча-Сарай, 1679).

№ 190 къалгъай Тохтамыш-Герай султан бин Сафа-Герай султан (Багъча-Сарай).

№ 191 нуреддин султан Саадет-Герай бин Къырым-Герай султан (Бул-гъанакъ-Сарай, 1678).

№ 192 Хаджы-Герай султан.

№ 193 Ахмет-Агъа.

№ 194 Хан Мурад-Герай бин Мубарек-Герай (Багъча-Сарай, 1681).

№ 195 къалгъай Тохтамыш-Герай султан бин Сафа-Герай султан (Акъ-Сарай, 1681).

№ 196 нуреддин Саадет-Герай бин Къырым-Герай (Таш-Яргъан, 1681).

№ 197 султан Мубарек-Герай бин Мехмет-Герай-Хан (Сивирен /Сюй-рен?/, 1681).

№ 198 Ахмет-Агъа (19 майыс 1681).

№ 199. Хан Мурад-Герай бин Мубарек-Герай.

№ 200 къалгъай Тохтамыш-Герай бин Сафа-Герай (Акъ-Месджит, 10 март 1682).

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

№ 201 нуреддин Саадет-Герай бин Къырым-Герай (1682).

№ 202 Хаджы-Герай бин Къырым-Герай султан (Багъча-Сарай, 1682).

№ 203 Гъазы-Герай султан бин Мубарек-Герай султан (Акъ-Сарай).

№ 204 Мубарек-Герай бин Мехмет-Герай.

№ 205 Хан Мурад-Герай султан.

№ 206 Хан Мурад-Герай.

№ 207 Ахмет-Агъа.

№ 208 Хан Тимур бин хан Мехмет (1712).

№ 209 Хан Девлет бин Хаджы Селим-Герай.

№ 210 Хан Къаплан-Герай бин эль Хаджы Селим-Герай-Хан (1715).

№ 211 Хан Селямет-Герай бин эль Хаджы Селим-Герай (24 декабрь 1741).

№ 212 Хан Селямет-Герай бин Селим-Герай (15 майыс, 1742)... Бу сонъ-кисинден де къыскъа бир парча мисаль оларакъ кетиремиз:

«Танъры тебарек (мубарек) ве Таалянынъ лютф (эйилиги) ве инаети (кереми) иле Къырым ве Къубан ве Къабарты ве саир тайфа-и-Черакисе (Черкес къабилелери) ве Буджакъ ве къабаил-и-Дешт-и-Къыпчакъ (Дешт-и-Къыпчакъ къабилелери) ве умумен ногъайлюян (!) ве бильджумле ашаир-и-мырза ян ве татараннынъ (джумле мырза ве татар къабилелерининъ) хан-ы-азамы (буюк ханы) ве ферман фермайы (эмир бергени), хукюмдары

олан биз Селямет-Герай-Хан хазретимизден...»

* * *

Австрия девлет архивинде Къырым ханлыгъына аит весикъалар, шу джумледе ханлыкънынъ мектюбаты да гъает меракълыдыр. 2006 сенеси январь айынынъ 22 - 25 куньлеринде рахметли языджымыз Фейзи Рахман Юр-тэрнинъ маддий дестеги ве алман достум Мисте Хотопп Риккенинъ тешкилий ярдымынен Австрия (Вена) девлет архивинде (Österreichisches Staatsarchiv. Haus- Hof-und Staatsarchiv. Minoritenplatz 1.A-1010 Wien) чалышмагъа къыс-мет олды. Ишбу архив 1945-47 сенелери ичинде Махкеме палатасы архив-лери, Сюляле архивлери, Административ ве дигер бир чокъ архивлернинъ къошулмасынен мейдангъа кельгендир. Архив хадимлери манъа окъув кар-

точкасыны ачкъанда, эски СССР тарафларындан биринджи окъуйыджы ол-гъаным ичюн, бир чокъ суаллер берип язылы къайдлар эттилер.

Эбет, энъ эвеля архив картотекалары башында булундым. XII 16/1 (1562 -1738 сенелери) ве XII 16/2 (1739 1836 сенелери) шифрли каталогларда Пруссия консулларынынъ Истанбул ве Къырымдан язылгъан мектюплерининъ джед-вели косьтерильмекте. Бутюн карточкалар эльязылы шеклинде олып, австрия тилинде (алманджагъа чокъ якъын тильде) язылгъандырлар.

Мерагъымны чеккен материалларны сымарыш этип, 1655 - 1657 (Тиг-сюа) сенелерине аит мектюплернинъ оригиналларыны козьден кечирдим. Папкаларнынъ бириси узеринде: Ucidangast Таг1аг18еЬек Ое8аи&ееп Wien Aufenthaltskosten 1655 feb 23 - шаге 2 язылары булунмакъта.

15 - 20 см. къалынлыгъында дестеленген эски язылар къапы сыфатында эки къалын картон арасына алынгъан ве бир тарафындан учкъурлангъан-лар. Мектюплер мевзулар ве сенелер боюнджа айры джылтлангъан олсалар да, айры-айры тикильмегендирлер. Эр бир мектюпке девлет архивининъ мухюри урулгъан.

Мектюплернинъ язы услюплери хаттатына коре, чешит-чешит олып, базылары пек дюльбер ве санки басмаханеде басылгъан киби корюнмек-телер. Базыларында эскидеки (оригинал) сюргюч мухюрлери булунмакъта. Эр бир папкадаки мектюплерде къуршун къалем иле сыра саифелери къайд этильген. Меракълы шей - базыда айны мектюплер эки чешит усул-да язылгъан. Базы мектюплер исе, бир къач сатыр харфлы языдан сонъ, ялынъыз ракъамлар иле язылгъандырлар. Яни шу мектюплерни тар даире-деки инсанлар окъуп, дигерлери окъуп оламасын дие код иле язылгъанлар. Мектюплернинъ кягъытлары бир ольчюде, яни 18 х 30 см. Базыларынынъ мерекеплери вакътынен агъаргъан, базыларынынъ исе, пек гузель ве айдын корюнмекте. Бир чокъ мектюплер хаттатлар тарафындан дегиль де, Пруссия къыраллары ве сарай халкъы тарафындан язылгъан олып, хаттат языла-рындан (яни дюльбер языдан) кескин шекильде айрылмакъталар. Базы мек-тюплернинъ узеринде чокъ инджеден ясалгъан мухюрлер турмакъта. Айры мектюплернинъ саифе ракъамларына (сонъ булунгъанынданмы?) харфлер къошулгъан. Меселя, 113а. Мектюплернинъ даа бойле бир шекиллери де булунмакъта: яни мектюплердеки язы кягъытнынъ боюна язылып ялынъ-ыз экинджи ярысыны (тарафыны) къапламакъталар. Бунынъ себеби - язы мерекеби кягъытнынъ терс тарафындан да корюне. Кягъытнынъ экинджи тарафындан язылса, айдын окъунамайджакъ. Шунынъ ичюн кягъытнынъ экинджи тарафындаки язы да бир тарафламадыр. Кимерси мектюплерде прусча шиирлер дёртлюклери де корюнмекте. Шу папкаларда мектюплер-ден гъайры, бир сыра протоколлар да булунмакъта. Узерлеринде чешит

схемалар сызылгьандыр. Базы мектюплер тезкере шеклинде, яни бир кьач сатыр языларле сыньырлангьандырлар. Кайзерлернинь мектюплери ара-сында бир чокьусы «церемониал» лар иле багьлыдыр. Эр бир папкада кьа-рарнен 150 - 180 саифе булунмакьта.

Меракьлы весикьалардан бир кьач мисаллер:

1. Пруссия кьыралы канцеляриясындаки кьайдлар:

Мейдан Гьазы Хазнадар-Агьа башлыгьында Кьырымдан кельген эльчи-лерни мусафир этмек ичюн алынгьан эрзакь (продукты) листеси.

(1656 сенеси июнь 30 - июль 13).

Мейдан Гьазы Хазнадар-Агьа башлыгьында Кьырымдан кельген эльчи-лерге Кьырым ханы ичюн ёлланылгьан бахшишлер листеси.

(1656 сенеси июль 13).

2. Пруссия кьыралына теслим этильген татар миссиясы весикьалары-нынь джедвели. (1668 сенеси ноябрь 23).

3. Пруссия кьыралы канцеляриясынынь инвентарь китапларында:

№ 711417

1660 сенеси ноябрь 4-те ГУ-Мухаммед-Герайгьа язылгьан мектюп.

1661 сенеси февраль 7-де Гьазы-Герайгьа (Багьчасарайгьа) язылгьан мектюп.

№ 711418

1661 сенеси император А.А. Г-Леопольдден ГУ-Мухаммед-Герай-

Ханнынь везири Нуреддин Мурадгьа язылгьан мектюп.

* * *

Ашагьыда Фридрих 1 Вильгельмнинь 1У-Мухаммед-Герай-Хангьа яз-гьан мектюбинден парча беремиз. Мектюпни латин тилинден чевирген -Кьырым медицина университетининь латин тили оджасы, филология фен-лери намзети Ахтем Мазиновдыр. Ишбу терджиме тахминен олгьаныны козь огюне алмалы.

«Харбий сеферлерде намы оськен шахане ве севимли достумызны се-лямлар экенмиз, эйиликлеринъиз узеринде янъы берекетлернинъ ильк махсулыны бахшыш оларакъ кондергенинъиз ичюн миннетдарлыгъымыз-ны бильдиремиз. Ёллагъан язынъызны Юдже Танърынынъ керамети ве ирадесиле алдыгъымызны хабер этемиз. Танърынынъ лютуфкярлыгъы-ле Сизге берильген юксек тахтта даимийлик ве къоджаманлыкъ эйлеген джумле татараннынъ падишасы Мухаммед-Герай-Хан. Келеджекте зат-ы-алийлерининъ харбий кучюне кучь къошаракъ сеферлер эйлериз. Керек вакъытте Мейдан Гъазы-Агъа хабер бермесиле олур. Достлугъымыз ве якъынлыгъымызны сакъламакъ ичюн ваад эйледигимиз япаджакълары-

мызны мытлакъ амельге чыкъарырмыз. Базы меселелернинъ инджеликле-рини бундан сонъки мектюплерде даа гузель ачыкълармыз. Огюни айдын корьген, ады джихангъа яйрагъан хан азретлериле достлугъымызны пе-китип эр сёзюнинъ сахиби олгъаныны корьмектемиз... Алий азретлерине селяметликлер ве узакъ омюрлер истеймиз. Хызмет ве эйиликлеримизни косьтермеге хазыр олдугъымыз халда. Вена, июль 7 сене 1656».

Бунъа айрыджа къошмалы ки, халкъ арасында ве айны заманда эде-бият алеминде «Кямилий» эм де «Хани» тахаллюси иле белли олгъан 1У-Мухаммед-Герай-Хан Къырым тахтында падишалыкъ этмек иле бир сырада, эдебиятны севген, оны терен огренген - менимсеген ве озю де шу эдебиятнынъ муджизевий назмиет дюньясына далгъан буюк симадыр. Эм падиша, эм де шаир оларакъ чевре четке намы кеткен Кямилийнинъ (Хани-нинъ), образлы сёйлегенде, онынъ укюмдаргъа хас икметли, эм де кескин, джумерт къалеми астындан дюльбер шиирлер догъды. Укюмдар шаирнинъ назмиети эсасен аят - омюр хусустаки фельсефий тюшюнджелери иле аш-лангъандыр. Шаир кенди инджи сатырларында, къудретли Севгини джан-лы бир тимсаль сыфатында гъает юксек бедий ренклер иле ифаделей. Албу исе, шаир IV Софу Мухаммед-Герай-Ханнынъ - Кямилийнинъ (Ханининъ), акъикъатта, джихан эдебияты тёрюнден озюне мунасип ерни ишгъаль этю-винден делялеттир [33].

Мешхур сейяхатчы Эвлия Челеби ^-Мухаммед-Герай-Хан иле шахсий та-ныш олып онынъ химаесинде булунгъандыр. Озюнинъ «Сейяхатнаме»синде онынъ шахсиети акъкъында бойле самимий сёзлер язмакъта:

«Эввеля гъает салих, диндар, юмушакъ хуйлу, сакин, харамдан сакъы-ныр, мюттакий (чекинчек) ве бош истеклерден узакъ дуран нураний бир ихтияр, вукъуф эхли (бильгилилерден), керем ве химмет сахиби хайрат ве хасенада (хайырлы ишлерде) дюшкюн, бутюн кенъешлерде, яни даныш-маларда хакъ сёзе разы, маариф эрбабына мейилли, нидже буюк велиле-рин сухбетлери шерефине наиль олмуш нюктедан (индже), зариф, олгъун, дюньянынъ бутюн марифетлерине ашина, марифетуллах сахиби, сюлюк (тарикъат) сахиби бир кимседир. Девамлы отуруп сухбет эттиги инсан-лар къаралар ве денъизлер гезгини, араштырыджы алимлер ве заманнынъ фазыллары кимселердир. Бунларла ялынъыз къалмайы, одасында шер-и-илим къонушмалары, арапча ве аджемдже илим тартышмалары япмакъле мешгъуллер иди. Кендилерининъ де шиир диваны олуп чагъатайджа те-миз ве белигъ (дюльбер сёзлю) шиирлери вардыр ки, махлясы «Хани»дир. Ама даима Аллах зикри иле мешгъуль олып ишлери-гучьлери Аллах ёлунда джихат этмек олуп... гечинирлерди. Бу киби бир мешрепте намлы, ярар, сервер, тадж сахиби йигит, вакъар (гъурур) сахиб ишаны юдже бир хан

горьмедим. Дженаб-ы-Хакъ даима вакъарыны къатында чокъ фазла арт-тырсын. Зира омюрлери муддетинде бутюн адамларыны, чеврелериндеки хызметчилерини, кёле ве джариелерини черагъ (чыракъ) этип Багъчасарай шехри ичинде хайрат хасенат (эйиликлер) этип шехри имар этмее дюш-кюнлердир. Раббю-ль-иззет кендисини де ики дюнья саадетийле мамур эде» [34, с. 514-515].

Юкьарыда хабер бергенимиз киби, Венада дигер Кьырым ханы Дервиш Мухаммед-Герай бин Мубарек-Герайнынь «Тарих-и-Мухаммед-Герай. Кьара Мустафа-паша дженглерин сёйлер, Авджы султан Мухаммед-Хан вакьитлеринден султан Ахмед-Хан бинь юз он беш тарихинеджек сёйлер бир макьбуль тарихдюр» адлы эсерининь эльязмасы да кьорунмакьта, ама бу эсер Австрия девлет архивинде дегиль де, Вена шеэрининь девлет ку-тюпханесинде булунмакьта. (Кьорунма номери: 86). Айны кутюпханеде Фундуклулунынь «Тарих» эсери де булунмакьта. № МХТ 343, а-^ Айны ерде 83 сайы алтында Веджихи-Эфендининь «Тарих»и («Тарих-и Веджи-хи») де мевджуттыр. Языкь ки, биз буларны корип оламадыкь.

Саадет-Герайнынъ 1524 сенесине аит учь имтияз ярлыгъы.

1783 сенеси Кьырым Русие тарафындан запт этильген сонь, икьтиса-дий дурум тюбю-темелинден сёкюлип, алт-усть этилип, чар мемурлары ве Кьырымдаки топракь сахиплери арасында соньу корюльмеген дава-лар, махкеме кьавгьалары башлагьан эди. Чар мемурлары чешит кьаба ве айнеджи, ийлекяр усулларле кьырым мулькдарларынынь малына сахип чыкьмагьа огьрашалар. Кьырым деребейлери исе, кьолларында топракь сахиплигини тасдыкьлагьан весикьалары олдугьы алда, махкеме давалары ачып мулькюни таланмакьтан кьорчаламагьа арекет эте эдилер. Бунынь ачыкь мисали оларакь, XIX асырнынь биринджи черигинде (1820 сенеси) Ширинскийлер кьабилесинден олгьан Али-бей, о заманда махсус тешкиль этильген Комиссиянынь кьолуна кьартдеделери Дангьы-бейге Тохтамыш-Хан тарафындан берильген суюргьалларны (топракь сахиплиги акькьында весикьаларны) теслим эткенидир. Ишбу весикьалар Эски-Кьырым ве Кьа-расувбазар тарафларындаки топракьларгьа аит эди [1].

Тамам шу эснада Новороссия ве Бессарабия губернаторы граф М. С. Воронцовнынь кятибиетинде булунгьан чешит мектюплер ве ари-залар арасында Таврия Дворян Меджлисининь архивинден кондерильген ве Кьырым Ханлыгьы заманында топракь сахиплигини тасдыкьлагьан бир чокь актлар топлангьандыр. Олар арасында «сенетлер» (купчая крепость), «яфталар» (раздельные акты), «уджетлер» (судейские приговоры), «суюр-гьаллар» (топракь сахиплиги хусусында весикьалар) ве ханлар тарафындан тебааларына берильген чешит ярлыкьлар бар эди. Ама бу весикьаларнынь

чокъсу «эски татарджа» язылгъанлары себебинден, губернатор кятибиети-нинъ анълайджагъы ве чезеджеги дереджесинде дегиль эди. Бундан долайы ишбу весикъалардан XIV ве XVIII асырларгъа аит 63 (алтмыш учь!) данеси сайланып, русчагъа терджиме этильмеси ичюн 1838 сенеси Русие Тыш Иш-лери Бакъанлыгъынынъ Асия департаментине кондериле. Ве бу ерде олар Бакъанлыкънынъ татарджа биринджи драгоманы (терджиманы) Я. О. Яр-цов тарафындан русчагъа чевриле [5, с. 29]. Бу мектюплернинъ къыйметини анълагъан Тыш Ишлер Бакъаны К. В. Нессельроде кондерильген весикъа-лар араларындан ич олмадым эки мектюпни, яни Тохтамыш-Ханнынъ 1382 сенесине аит ве Саадет-Герайнынъ 1523/1524/ сенесине аит мектюплерини Укюмет ичюн къалдырылмасыны М. С. Воронцовгъа риджа эте. Мектюплер акъкъында язаркен, Нессельроде бойле тариф этмекте: Тохтамыш-Ханнынъ мектюби йипек кягъыт узеринде «джерри» (чекме) усулыле язылгъан олып алтынле сюсленгендир. Мектюпнинъ узунлыгъы 2 аршындыр (яни 1,5 мет-рге якъын). Къырым Ханлыгъынынъ эсасчысы Аджы-Герайнынъ торуны ол-гъан Саадет-Герайнынъ 1523 /1524/ сенесине аит «алтын нишанлы», яни алтын мухюрли (с золотым вензеловым именем) мектюби де аджайип язы иле язылып тиль джихэтинден чокъ эскидир. Бу ерде къырымтатар халкъынынъ эски рутбелери ве табакъалары косьтерильмекте...

Ама ахыры-сонъу бу мектюплернинъ оригиналлары оларны сакъ-лап кельген сахиплерине къайтарыла ве илим ичюн бус-бутюн гъайып олма ёлунда булуналар. Ве лякин кене шукюрлер олсун ки, 1839 сенеси М. С. Воронцов кятибиетининъ шаркъ тиллеринден терджиманы А. А. Бор-зенко Тохтамыш-Ханнынъ ярлыгъындан калькалы копия япып къалдыра. Сонъра булар Я. О. Ярцовнынъ транскрипциясы ве русчагъа терджимесин-де В. В. Григорьев тарафындан нешир олуналар [5, с. 30-31]. В. Григо-рьевнинъ хаберине коре, шу эки мектюпнинъ литография факсимилесини (ольчюлерини ве мухюр корюнишлерини биле) там сакълаяракъ москвалы рессам К. Я. Тромонин япкъандыр [6, с. 338]. Бугуньде Я. О. Ярцовнынъ Къырым Ханлыгъына аит ишбу мектюплернинъ несх ве несталик язысына япкъан транскрипциясы джылтлангъан 100 саифели (язылар тек 63 саифе-синде) бир эльязма шеклинде С.-Петербург университети шаркъ тиллери факультетининъ кутюпханесинде къорунмакъта [31, с. 24-25].

Саадет-Герайнынъ (1491-1537) шахсиети хусусында бойле малюмат булунмакъта. Къырым Ханы тахтына 1524 сенеси Тюркие султаны Селим тарафындан тайин этильди. Онынъ ханлыгъы 9 йыл ве 3 ай девам этти. Вефатындан сонъ Истанбулда хазрет Халиднинъ дюрбеси янында дефн олунды. Саадет-Герайнынъ ханлыгъы заманында Къырымда тюфек (тю-фенк) ве пыштав силялары пейда олып, сонъундан буларнынъ истихсалы

кениш яйрагьандыр. Саадет-Герайнынь бильгиге кучьлю авеслиги бар эди. «Гюльбюн-и-ханан»да онынь буюк кутюпханеси акькьында сёз юрютиль-мекте. Назм эсерлер язувындаки махарети де беллидир.

Ашагьыда Саадет-Герайнынь милядий 1524 сенеси бир кьач тебаалары-на (араларында кенди «тюфенкчилери» олдугьы алда) берген ярлыгьыны мисаль оларакь кетиремиз. Бу ерде Хан-азретлери адлары кечкен тебаала-рыны чешит ярарлыкьлары саесинде тюм вергилерден азат эйлеерек, олар-ны «азад тархан», яни кенди топракьларынынь сербест сахиби илян этип «ал тамгьалыкь алтун нишанлыгь ярлыгь» бере. Ве тамам шу таракьлы мухюри ярлыкь юкьарысында иритильген алтын шингенлигине басылгьа-ны себебинден, соньундан кимлердир мектюпнинь шу ерчигини (алтын мухюрини) йыртып алгьан. Эм йыртылдыгьы вакьытта, мектюпнинь бир кьач сёзлюк язылары да мектюптен айрылгьан...

Ярлыкьны араб язысындан кирилджеге транслитерациясыны яптыгь-ым заман, имля хусусиетлерини козь огюне алмагьа чалыштым. Бир сыра эскирген сёзчюклерине кенди изаатларымны да кьоштым. Табий ки, пунктуация меселеси земаневий кьуралдыр.

«Улугъ улуснынъ онъ къолнынъ, сол къолнынъ, туман (он бинъ), бинъ, юз, он, бильген огъланлар, беклеринге, ички шехир даругъа беклеринге (шеэр мудирлерине), муфтий-мудеррислеринге ве къазы-мухтесиблеринге (эскиден хэсапчы, беледие ишлерине бакъкъан мемурлар), диван битикчи-леринге (кятиплерине), мешайих-софуларынгъа, къушчы-барсчыларынгъа, анбарджыларынгъа, тамгъаджы-тартнакъчыларынгъа (гумрюкчилерге), къаравул-туткъалларынгъа (ярлыкълар сакълагъанларгъа), гемиджи-ко-пюрджилеринге, букъавул черилеринге (тамгъасыз мал кечирмеген аске-рий хызметчилерине), юрюр-ишур эльчи-ёлавджыларынгъа, къаима (вар олгъан) иш уза юрьгенлеринге, коп ильге, барчагъа, тюз ве индже билинъ: ким ярлыгъны алып тургъан Тайкини огълы, Альп-Къараны, Маллийи, Къойлыны, Акъкъочкъары, Бозкъочкъарны [3], инси (кучюк къардашла-ры), Байкъараны, Джанкъараны огълу Танъры-Бердини, Баракъны огълы Хубданени, Акъылданени, Акъ-Мехмедни, Мехмед Софуйы, агъасы Танъ-ры-Бердини, Итуни, Ходжукъи, инси (кучюк къардашлары) Тахирни, Дев-лет-Яры, Ураз-Кельдини, Байкъара Ходжайи - Альп-Къара, Джанкъара, Тахир - бу учюси бизге тюфенкчи олдугъы себебинден союргъал (топракъ сахиплери) болуб азад тархан болсун дедик биз, бу тарханларымыздан ясакъ-къалай (умумий верги) деб тилемесунлер, алмасунлар, аты-улагъ-дан, къой-къозусындан, улагъ-ильмек (ат-араба) тутмасун, сойсун-улюфе (эрзакъ, ашайт) япмасунлар, эвлерине кучьбирле къонакъ-къошун къондур-масунлар, илим (тувгъаным), къошуным, мениким, туманым деб, нукерим

(хызметчим), ишим (тувгъаным) деб тилемесунлер, алмасунлар, къол-ший - къолтукъа-ший, кочь нерселерин алмасунлар, саты-алыгъ къылса-лар, тамгъа-тартнакъ (гумрюк вергиси) тилемесунлер, алмасунлар, «са-лыгъ» мюсемма («салыгъ» адлы верги) салмасунлар, экин-тикин (бедава) хазыранбар(эрзакъ вергиси) алмасунлар, черинъ одейинкъалдынъ (аскерлик борджунъдан къалдынъ) деб къудрыламасун (къондураламасун, аскерлик чызмасыны кийдирмесин) къаюма (бир де бир) яндындакъы кучь-басыч юн-джугъ (ынджытма) захмет тикурмасунлар (япмасынлар), инич конъуль бирле (мути гонъюлле) тынч туруб ярлы тирилигин къылуб (авам халкъ яшайышыны кечирип) шам-сабахта эвкъат-ы-хамсе (беш вакъыт намаз) бизге ве бизнинъ уругъларымызгъа алгъыш дуалар тура-турсунлар дедик, бизлер тархан болдыкъ деп бизим хыдметимизде болмасанъыз, бизден сонъра болгъан ханлар хыдметинде болмасанъыз, тархан болмазсыз, биз болаю дею тургъач, бу тарханларгъа кучь-басыч тикурген (япкъан) киши-лернинъ озьлерине яхшысы болгъай олар да къоркъарлар ина (инанып) дею къолларына тута турургъа ал тамгъалыкъ алтун нишанлыгъ ярлыгъ бе-рильди. Тарих: токъуз юз отузда мубарек джумаз-уль-эввель (бешинджи ай) айынынъ ортасында язылды (1524 с.)

Бимакъам: шехр-и-Къырым

Акътачыотюль тикурды (риджа этти)

Гъазы бахшы битидим (яздым)»*.

* * *

Саадет-Герайнынъ 1524 сенеси берильген экинджи союргъал ярлыгъы Къырымда Къыркъ-Ер (Чуфут-Къале) ве янында яшагъан бир гурух къараим, эрмени ве къырымтатар тебааларына верги имтиязлары берильге-ни акъкъындадыр. Ишбу ярлыкънынъ къырымтатарджасы булунмадыгъы себебинден, Красноярск Или Девлет архивинде тапылгъан русчасыны ми-саль оларакъ кетиремиз. Бу мектюпнинъ русча вариантыны тапкъан киши - Уметбаев Тимур Шамилевич - тарих фенлери намзети, Красноярскта-ки Сибирь федераль университетининъ умумий тарих кафедрасынынъ до-центи оларакъ чалышмакътадыр. «Саадет-Герайнынъ эскиден русчагъа терджиме этильген мектюби Красноярск архивине насыл тюшти?» су-алимизге Тимур Уметбаев бойле джевап язды: Сибирьянынъ корюмли тедкъикъатчыларындан Григорий Иванович Спасский (1783-1864) чокъ сенелер чешит весикъа ве эльязмаларнынъ топламасынен огъраша эди. Красноярскта да олгъан эди. «Сибирский вестник» ве «Азиатский вестник»

* Ишбу метинде базы сёзлернинъ окъулмасына ярдым эткени ичюн филология фенлери намзети Рефат Абдужемильге тешеккюрлеримизни бильдиремиз (И.К.)

киби журналларны нешир эткен эди. Онынь вефатындан сонь, топлагьан архивини мешхур библиофил ве туджджар Г. В. Юдин сатын алып, Красноярск шеэрине кетирди. Рус инкьилябы ве граждан дженки заманында шу архивден бир сыра шейлер гьайып олса да, кьалгьан кьысмындан Красноярск Или архивинде Г. И. Спасскийнинь фонду тешкиль этильди. Иште, шу фонднынь весикьалары арасында Саадет-Герайнынь русчагьа терджиме этильген мектюби булунды...

Русчагьа мютерджимнинь исми Таврия Мусульман Диний Идаресининь терджиманы Степан Речет косьтерильгендир. Википедиядаки хаберге коре, Г. И. Спасский 1835 сенесинден башлап учь йыл девамында Кьырымдаки туз оджакьларынынь мудирлигинде булунгьан, ве шу йыллары Кьырым-нынь тарихи, археология ве этнографиясы иле багьлы зенгин материаллар топлагьандыр.

Якьынларда мезкюр мектюп «Авдет» газетасында басылды (2016.-№ 46 /935/.- ноябрь 14). Ашагьыдаки метин «Авдет»те басылгьан вариант-тыр. Харфи-харфине олгьаны киби беремиз:

Государственный архив Красноярского

Края, Фонд 805, опись 1, ЕХ 158, на 6 листах.

Лист 1.

Копия Ханской Грамоты, переведенная с Древне Крымскотатарскаго языка (на) Нынешний Татарский и с онаго на Российский Деолекты.

Грамота, выданная Саадет-Герей-Ханом:

В сорока местах (Къыркъ-Ер) находящимся начальникам Селим же башлыку, всем бекам и Сеитскаго поколения народу Муфтиям, Мудари-сам, Шейхам, Софулерам - всем вообще заведувающими делами Штен-пельными Стальмастерам, взымающим десятину, также отправляющим службы свои в путях и в поездках шкеперам, их служителям, местовым надзирателям, начальствующими над народами беям да будет всем известно, что предъявители сей нашей грамоты сорока мест (Къыркъ-Ер) Старик Халиль Могела Оглу, Мустафа, Салават, Амет, Пирмамут, имам Адели Рамазан, Сеидамет, бадракчи-

Лист 1 об.

Самет, башлик и караимская иудеи Илья, Юсуф, Мергей Баба оглу, Ибра-им. Армяны и духовники их прибыли к нам, предъявили выданные им от бывших напред сего ханами отцов наших предков и отцов их грамоты. В принесенной нам просьбе ходатайствовали, чтобы дать им льготы, на что мы им явили свое согласие, чтобы на том же основании дать там только

льготы, кои до сего поселились в местечке Калп, и когда мы обитающим в сорока странах магометанам, христианам и караимским иудеям объявили, что дали им льготы, присутствующие возле нас со сторон правой, левой, и все в дворе моем служащие просили, дабы платящие подати и неотбыва-ющие таковых, кто только поселятся жительством в местечке Калп, от всех податей и дачею подвод остались свободными. Почему мы определили,

Лист 2.

Чтобы те, кои прежде сего получили от нас льготную грамоту из обитающих народов, подвод не взимать, не требовать постоев в домах их, не ставить, и насильно никто подводам не должен останавливаться на издержки для называемого Тютюк («Тютюн»), то есть курительного табака, их податьми не облагать и не взымать, и народам тем никаких притязаний и стеснений не чинить, ибо мы обещалидабы всегда им доставлять покой, предоставили им право заниматься своим промыслом, возносить по утрам и вечерам за нас и отцов наших усердные молитвы, сие мы так постановили, что и пояснено в грамоте нашей, каковое наше соизволение кому только таковое известно будет обитающим в городах, странах оказавшие им насилие или стеснение не должен ожидать для себя блага. Сохранение с знаками

Лист 2 об.

Краскою цветом червоннаго золота и написана сия грамота в средних числах месяца... 930 года по магометанскому исчислению наверху подлинной грамоты приложена имянная печать Саадет-Герей-Хана Сына Мен-ли-Герей-Хана.

Переводил переводчик Таврическаго Магометанскаго Духовнаго правления коллежский регистратор Степан Речет.

* * *

Саадет-Герайнынъ 1524 сенеси «Ферах шеэринде» (Ферах-Керманда / Ор-Къапыда/) язылгъан учюнджи мектюби хусусында белли алим профессор Миркъасым Усманов озюнинъ 1979 сенеси басылгъан монографиясын-да хабер бермекте. Ишбу мектюп Русие илимлер академиясы янындаки Шаркъшынаслыкъ институтынынъ эльязмалар болюгинде булунмакъта. Мектюпнинъ мундериджеси берильмесе де, язы хусусиетлери, харф, сатыр ве сатыр-ара ольчюлери, мерекеби, кягъыт сыфаты, мухюрлери ве дигер тыш къыяфетлери акъкъында тафсилятлы малюмат берильмекте:

Письмо № 15. Саадат-Гирай - Алп-Кара и др., сер. Джумада 1930/март 1524 г.; тарханный, изначальный, подлинник; РО ИВАН, Б 222/11.

Свиток в 28,5 Х 141 см из четырех листов (29,5; 43,5; 43,5 и 26 см соответственно; начало порвано). Бумага белая, плотная, европейская филигрань - весы в гербовом щите. Сохранилось 14 строк (последняя на обороте). Длина первых трех строк по 16-17 см, остальных по 22,5 см, поля - 6 см. Почерк убористый дивани-джали, вязью; расстояние между строками 10-12 см; высота букв по алифу 1-1,5 см, концы строк относительно к началу приподняты на 10-11 см. Чернила черные; золотом писаны «хан» и заменяющие его местоимения. Отличительной чертой является каллиграфическая тщательность и изящество почерка.

Три ясных оттиска алой тамги (12,5 Х 12,5 см) с именем Хаджи-Гирая (оп. № 5); сверху, ниже утерянного адресанта, имеется оттиск перстневой печати самого издателя ярлыка. Удостоверение: «Ярлык с алой тамгой, золотым нишаном».

Сохранность плохая: утеряны полностью инвокация, адресант и порвана часть начальной строки адресата.

Дан ярлык в местности «город Фарах»; ходатайствовал конюший Али-бий, писал Газы-бахши; дата названа по-татарски.

Посторонние тексты на обороте как в ярлыке № 1.

Библиография: [101; 154] - факсимиле, оригинал, рус. Перевод, исследования.

(Под № 101. Березин И. Тарханные ярлыки Тохтамыша, Тимур-Кутлука и Саадет-Гирея. Казань, 1851.

Под № 154. Григорьев В. [Ярцов Я.О.]. Ярлыки Тохтамыша и Сеадет Гирея.- ЗООИД, т. 1, 1844, с. 337-346).

Усманов М.А. Жалованные акты Джучиева Улуса XIV -XVI вв.- Казань: изд-во Казанского университета. - 1979. - 320 с. - С. 38

* * *

Ачыкь корюнгени киби, Кьырым ханлыгьынынь тарихини огренмек ичюн бу ве бу киби битик, ярлыкь ве ферманларнынь эмиети гьает буюк-тир. Ярлыкьлардаки чешит малюмат о девирнинь умумий аят левхасыны айдынлатмагьа, белли олмагьан нокьталарыны ачыкьламагьа ве шу иле тарихтеки фактлар, исбатлар ве мантыкь зынджырынынь етишмеген ал-кьалары кьошулмасынен керекли бильгилернинь бутюнлигини яратмагьа ярдым этелер. Занымызджа, бу меселеде ярдымджылар олса, ишбу язы-ларнынь эпсининь копияларыны яптырмагьа имкян булуныр. Эм де булар мутлакь матбаа юзюни корип, меракь этиджилерге ве мутехассысларгьа ачыкь олмалылар.

КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ

1. АбдуллаевИ. Аббас Ширинский - крымский дворянин-социалист // Голос Крыма. 2013. № 45 (1035). 8 ноября.

2. Абдуллаев И. Возрожденный архив: цели и перспективы // Голос Крыма. 2001. № 6 (377). 2 февр.

3. Бу киби адлар (исимлер) «Къадыаскер дефтерлери»нде де растлана. Меселя, «Дефтерлернинъ» биринджи джылтында (1608-1613 сс.) 171-нджи метинде (япракъ 12-В) бир шаатнынъ исми бойле кечмекте: «Аллахкъулы ибн-и эльхадж Къочкъар». (О.Д. Рустемовнынъ азырлагъан эльязмасындан).

4. Возгрин В. Е. Россия и европейские страны в годы Северной войны / история дипломатических отношений в 1697-1710 гг. Ленинград, 1986. С. 225.

5. Гизер С. Материалы по истории Крымского ханства в фондах Государственного архива Одесской области // Крымское историческое обозрение. 2016. № 2. С. 27-34.

6. Григорьев В. Ярлыки Тохтамыша и Саадет-Герая // ЗООИД. 1844. Том 1. С. 337-346.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

7. Сойсал А. З. Къырым ярлыкълары.[Крымские ярлыки]. Варшава. 1939;

8. Сойсал А. З. Ханлыкъ девринде Къырым-тюрк культуру. [Тюркская культура Крыма в период Ханства]. Истанбул. 1941. 27 с.

9. Зихни А(бдулла) /Сойсал/. Тюрк тарихине аит весикъалар. (Польша ар-хивлеринде Къырым иле багълы весикъалар.Мурад Гирай Султан бин Мубарек Гирай Султаннынъ мектюби) // Эмель. 1930. № 19. С. 205-207.

10. Зихни А. (Краков, Польша). Къырым ханларыле Полония къыраллары-нынъ сиясий мунасебетлери. Гъазы Гирай-хан бин Девлет Гирай-ханнынъ мектюби // Эмель. 1931. № 12 (36). С. 405-409.

11. Зихни А. (Краков, Польша). Тарих саифелери. (Гъазы Гирайнынъ лех къыралы 3-нджи Буюк Августкъа кондерген ярлыгъы ве кендиси акъкъында малюмат) // Эмель. 1932. № 4. С. 6-16.

12. Зихни Абдулланынъ къыскъа биографиясы // Эмель. 1933. № 2. С. 32-33.

13. Зихни Абдулла акъкъында къыскъа малюмат // Эмель. 1933. № 12. С. 39.

14. Зихни А. Липка татарлары ве ислям дюньясы иле мунасебетлери // Эмель. 1934. № 4. С. 18-27.

15. Зихни А. Аджы Селим Гирай Ханнынъ бир ярлыгъы мунасебетиле // Эмель. 1934. № 5. С. 1-13.

16. Зихни А. Бир лех колонистининъ Къырым хатыраты // Эмель. 1934. № 6. С. 1-7.

17. Зихни А. Ислям Гирай Ханнынъ лех къыралы иле муахедеси (антлаш-масы) // Эмель. 1934. № 9. С. 1-19.

18. Зихни А. Дёрдюнджи Мехмет Гирай Ханнынъ Лехистана буюк ярдымы // Эмель. 1934. № 10. С. 25-28; № 11. С. 13-17; № 12. С. 9-12.

19. Зихни А. Тарихи къыйметли бир весикъа. (Бир эджнеби тарафындан

Кьырым ханына миннетдарлыкъ мектюби. Оригиналы толусынен берильмек-те) // Эмель. 1935. № 2. С. 11-16.

20. Зихни А. Кьырымын Тюркие ве Лехистан иле мунасебети. (Кьырым ханлыгьына аит) // Эмель. 1935. № 8. С. 8-18.

21. Зихни А. Кьырым Кьанун-ы-Эсасийси. (Кьырым ханлыгьына аит) // Эмель. 1935. 9. С. 13-21.

22. Зихни А. Кьырым Лехистан достлугьы. (Кьырым ханлыгьына аит) // Эмель. 1935. № 10. С. 14-23, 29.

23. Зихни А. Кьара Мустафа - Александр Сулькевич // Эмель. 1936. № 1. С. 16-22.

24. Зихни А. Татарлара даир базы муляхазалар // Эмель. 1936. № 3. С. 9-15; № 4. С. 16-19; № 5. С. 9-12; № 6. С. 9-12.

25. Зихни А. (Сойсал). «Прометей» миллетлерининь диль конферансы. (Истикьлял давасында булунгьан «Прометей» тешкилятына ашагьыдаки ре-гионларнынь миллетлери киргендир: Азербайджан, Гурджистан, Дон, Идиль-Урал, Ингрия /Ижора/, Карелия, Коми, Кьырым, Кубань, Шималий Кавказия, Туркистан ве Украина) // Эмель. 1936. № 7. С. 16-33.

26. Зихни А. (Сойсал). Варшавада Кьурултай байрамы. (Кьырымдаки 1-нджи Кьурултайгьа даир) // Эмель. 1937. № 1. С. 14-23.

27. Зихни А. Кьырымтатарларынынь культуры ве кьадынларнынь тарихте-ки ролю // Эмель. 1937. № 4. С. 25-27.

28. Зихни А. (Сойсал). Варшавада Кьурултай мерасиминде нутукьлар // Эмель. 1938. № 2. С. 23-31.

29. Зихни А. (Сойсал). «Эдиге батыр». (Макьале ве текст) // Эмель. 1939.- № 8 (141). С. 14-21; № 11 (144). С. 22-25; № 12 (145). С. 20-23; 1940. № 1 (146). С. 22-25; № 2 (147). С. 18-22; № 3 (148). С. 15-19.

30. Зихни А. (Сойсал)нынь «Ян Казимир деврине аит весикьалар» китабы хакькьында. (Макьаледе бойле дениле: Якьында Варшавадаки Шаркь инсти-тутынынь докторы Абдулла Зихни Сойсал аркьадашымызын лехдже (полякча) «Ян Казимир деврине аит весикьалар» намыле кьыйметли бир китабы чыкь-мыштыр. 104 буюк сахифейи ве учь адед ярлыгьын фотографыны хави (кьап-сагьан) бу эсере. мезкюр Институтнынь директоры мухтерем профессор, доктор Ольгерд Гурка ве айны институтнынь реиси С.-сенатор Станислав Седлеки тарафындан ильк сёз язылмыштыр.Сойсал тарафындан язылан баш языда Ле-хистаннынь мухтелиф кутюпхане, аршив ве музелеринде Кьырым ханлыгьына аит 1000-ге (!) якьын ярлыкьлар булундыгьындан бахс идиюр) // Эмель. 1939. № 8 (141). С. 26-28.

31. Усманов М. Жалованные акты Джучиева улуса XIV-XVI вв. Казань: Изд-во Казанского университета, 1979. 320 с.

32. Халим-Герай. Гюльбюн-и-ханан яхут Кьырым тарихи. Акьмесджит: Доля. 2004. 288 с. (Абляким Ильмийнинь азырлагьан 1909 сенесининь не-

шринден латин уруфатына транслитерациясы ве русчагъа терджимеси Ке-мал Къонъуратлынынъ; умумий редакциясы Нариман Сейтягьяевнинъ).

33. Хансарайли [Электронный ресурс]. Режим доступа: http://blogi.ua/ user/7257836/1712162/.

34. Эвлия Челеби. Сейяхатнамеси. Хазырлаян: Сейит Али Кахраман. 7 ки-тап. 2 джылт. Истанбул: Оджакъ. 2010. 832 с.

35. E. de Zambaur. Manuel de genealogie et de chronologie pour Г histoire de Г islam (Avec 20 tableau: genealogi ques hors text et 5 Cartes). 1927.

36. Le khanat de Crimee dans les archives du Muzee du Palais de Topkapi / Presente par A. Bennigsen, P.N. Boratav, D. Desaive, Ch. Lemercier-Quelquejay. Paris. 1973.

Муэллиф акъкъында малюмат: Исмаил Асаногълу Керим - филология фенлери докторы, профессор, Къырымтатар филологиясы, тарихи ве медениети ильмий-тедкъикъат институтынынъ мудири, Къырым муэндис-лик ве педагогика университети (295015, Учебный аралыгъы, 8, Симферополь, Къырым, Русие Федерациясы); Татарстан Джумхуриет илим акаде-миясы Ш. Марджани адлы тарих Институтынынъ Къырым ильмий меркези (420111, Батурина сок., 7, Казань, Русие Федерациясы); alimes@mail.ru

Канцелярия Крымского ханства

Исмаил Керимов

(Крымский инженерно-педагогический университет;

Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ)

Аннотация. В статье рассматриваются архивные материалы, связанные с дипломатической перепиской Крымского ханства с правительствами различных стран, в большей степени с Швецией и Пруссией. Выявляются некоторые исторические факты, отражающие социально-экономическую ситуацию в Европе в ХУ-ХУШ века. Раскрываются особенности военной помощи крымских ханов шведским королям в середине XVII века. Отдельно представлены три письма Саадет-Герая за 1524 год, содержащие подробный ряд наименований должностей при дворе и чинов государственной службы городов и поселений Крымского ханства.

Ключевые слова: Крымское ханство, дипломатические отношения, архивные источники, короли Швеции и Пруссии, межгосударственная переписка.

Сведения об авторе: Исмаил Асанович Керимов - доктор филологических наук, профессор, директор НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры, Крымский инженерно-педагогический университет; (295015, Учебный пер., 8, Симферополь, Крым, Российская Федерация); ведущий научный сотрудник Крымского научного центра Института истории им. Ш. Марджани АН РТ (420111, ул. Батурина, 7, Казань, Российская Федерация); alimes@mail.ru

Chancellery of the Crimean khanate

Ismail Kerimov

(Crimean Engineering and Pedagogical University;

Sh. Mardjani Institute of History of Tatarstan Academy of Sciences)

Abstract. The article deals with archival materials related to the diplomatic correspondence of the Crimean Khanate with the governments of various countries, mostly with Sweden and Prussia. Some historical facts reflecting the social and economic situation in Europe in the XV-XVIII century are discovered. Features of the military assistance of the Crimean khans to the Swedish kings in the middle of the XVII century are revealed as well. Three letters of Saadet-Geray written in 1524 and containing a detailed series of titles at the court and officials of the civil service in cities and settlements of the Crimean Khanate are presented separately.

Keywords: Crimean Khanate, diplomatic relations, archival sources, kings of Sweden and Prussia, interstate correspondence.

REFERENCES

1. Abdullayev i. Abbas §irinskiy - krimskiy dvoranin-sotsialistAbbas [Abbas Shirinsky is Crimean nobleman-socialist]. Golos Krima [Voice of the Crimea], 2013, no. 45 (1035), 8 Nov.

2. Abdullayev i. Vozrojdenniy arhiv: tseli i perspektivi [Restored archives: goals and perspectives]. Golos Krima [Voice of the Crimea], 2001, no. 6(377), 2 Febr.

3. Bu kibi adlar (isimler) "Qadiasker defterleri"nde de rastlana. Mesela, "Defter-lernin" birinci ciltinda (1608 - 1613 ss.) 171-nci metinde (yapraq 12-V) bir §aatnin ismi boyle ke?mekte: "Allahquli ibn-i elhac Qo?qar". (O.D. Rustemovnin azirlagan elyazmasindan) [Such names (nouns) could be found in Kadiasker notebooks. For

example, in the first volume of Kadiasker "notebooks" (1608-1613), in text 171 (page12-V) the name of one witness was written in such way "God's slave elhac Sheep"(From the manuscript prepared by O.D. Rustemov)].

4.Vozgrin V. YE. Rossiya I yevropeyskie strani I narodi Severnoi voyni /istoriya diplomaticeskih otnoseniy v 1697-1710) [Russia and European peoples in Northern War/history of diplomatic relations in 1697-1710].

5. Gizer S. Materiali po istorii Krimskogo hanstva v fondah Gosudarstvennogo arhiva Ödessköy oblasti [Materials on history of the Crimean Khanate in the funds of State archive of Odessa region]. Krimskoye istorigeskoye obozreniye [Crimean Historical Review], 2016, no. 2, pp. 27-34.

6. Grigoryev V. Yarliki Tohtami§a i Saadet-Geraya [Yarliks of Tohtamish and Saadet Gerai]. ZOOiD, 1844, vol. 1, pp. 337-346

7. Soysal A. Z. Qirim yarliqlari.[Krimskiye yarliki] [Crimean yarliks] Var§ava. [Warsaw]. 1939;

8. Soysal A.Z. Hanliq devrinde Qirim-türk külturu. [Türkskaya kultura Krima v period Hanstva].- [Turkish history in the period of the Khanate] istanbul. 1941. 27 s.

9. Zihni A(bdulla) /Soysal/. Türk tarihine ait vesiqalar. (Pol§a arhivlerinde Qirim ile bagli vesiqalar. Murad Giray Sultan bin Mubarek Giray Sultannin mektübi) [Documents concerning history of Turks] [Documents in Polish archives concerning the Crimea] // Emel. 1930. № 19. S. 205-207.

10. Zihni A. (Krakov, Pol§a). Qirim hanlarile Poloniya qirallarinin siyasiy mu-nasebetleri. Gazi Giray-han bin Devlet Giray-hannin mektübi [Political relations of the Crimean khans with Polish kings, a letter of Gazi Gerai-khan...] // Emel. 1931. № 12 (36). S. 405-409;

11. Zihni A. (Krakov, Pol§a). Tarih saifeleri. (Gazi Giraynin leh qirali 3-nci Büyük Avgustqa köndergen yarligi ve kendisi aqqinda malümat) [Pages of history. Yarlik and information about himself sent to Polish king by Gerai khan on the third Great August] // Emel.[Emel]. 1932. № 4. S. 6-16;

12. Zihni Abdullanin qisqa biografiyasi [Short biography of Zihni Abdulla] // Emel. 1933. № 2. S. 32-33;

13. Zihni Abdulla aqqinda qisqa malümat [Short information about Zihni Abdulla] // Emel. 1933. № 12. S. 39;

14. Zihni A. Lipka tatarlari ve islam dünyasi ile munasebetleri [Lipka Tatars and their relations with the world of Islam] // Emel. 1934. № 4. S. 18-27;

15. Zihni A. Aci Selim Giray Hannin bir yarligi munasebetile [In conection of one yarik of pilgrim Selim Gerai khan] // Emel. 1934. № 5. S. 1-13.

16. Zihni A. Bir leh kolonistinin Qirim hatirati [Reminiscences of one Polish colonist about the Crimea] // Emel. 1934. № 6. S. 1-7.

17. Zihni A. islam Giray Hannin leh qirali ile muahedesi (antla§masi) [Agreement (treaty) of Islam Gerai khan with Polish king] // Emel. 1934. № 9. S. 1-19.

18. Zihni A. Dördünci Mehmet Giray Hannin Lehistana büyük yardimi [Great

assistance of Mehmet Gerai-IV to Poland] // Emel. 1934. № 10. S. 25-28; № 11. S. 13-17; № 12. S. 9-12.

19. Zihni A. Tarihi qiymetli bir vesiqa. (Bir ecnebi tarafindan Qirim hanina minnetdarliq mektubi. [One very important historic letter.(A letter of gratitude from unknown person to a Crimean lady) The original letter is given in full version] Originali tolusinen berilmekte] // Emel. 1935. № 2. S. 11-16.

20. Zihni A. Qirimin Turkiye ve Lehistan ile munasebeti. (Qirim hanligina ait) [Relations between the Crimean Khanate, Turkey and Poland (in the period of the Crimean Khanate)] // Emel. 1935. № 8. S. 8-18.

21. Zihni A. Qirim Qanun-i-Esasiysi. (Qirim hanligina ait) [Main Laws-constitution of the Crimea (in the period of the Crimean Khanate)] // Emel. 1935. 9. S. 13-21.

22. Zihni A. Qirim Lehistan dostlugi. (Qirim hanligina ait) [Friendship between the Crimea and Poland (in the period of the Crimean Khanate)] // Emel. 1935. № 10. S. 14-23, 29.

23. Zihni A. Qara Mustafa - Aleksandr Sulkevi? // Emel. 1936. № 1. S. 16 -22.

24. Zihni A. Tatarlara dair bazi mulahazalar // Emel. 1936. № 3. S. 9-15; № 4. S. 16-19; № 5. S. 9-12; № 6. S. 9-12.

25. Zihni A. (Soysal). "Prometey" milletlerinin dil konferansi. (istiqlal davasinda bulungan "Prometey" te§kilatina a§agidaki regionlarnin milletleri kirgendir: Azer-baycan, Gurcistan, Don, idil-Ural, ingriya /ijora/, Kareliya, Komi, Qirim, Kuban, §imaliy Kavkaziya, Turkistan ve Ukraina) // Emel. 1936. № 7. S. 16 [language conference of "Prometey" (Prometheus) nationalities. The organization includes the countries being in state of struggle for their independence. They are; Azerbaijan, Georgia, Don, Idil-Ural Karelia, Komi, Crimea, Kuban, Northern Caucasus, Turkestan and Ukraine] 33.

26. Zihni A. (Soysal). Var§avada Qurultay bayrami. (Qirimdaki I-nci Qurultayga dair) [Holiday on the occasion of Qurultay in Warsaw (devoted to the I Qurultay in the Crimea)] // Emel. 1937. № 1. S. 14-23.

27. Zihni A. Qirimtatarlarinin kulturi ve qadinlarnin tarihteki rolu[Culture of the Crimean Tatars and role of women in history] // Emel. 1937. № 4. S. 25-27.

28. Zihni A. (Soysal). Var§avada Qurultay merasiminde nutuqlar [Orations on holidays devoted to Qurultay] // Emel. 1938. № 2. S. 23-31;

29. Zihni A. (Soysal). "Edige batir". (Maqale ve tekst) [Ed-ige Batir (Edige hero) (Article and the text)] // Emel. 1939. № 8 (141). S. 14-21; № 11 (144). S. 22-25; № 12 (145). S. 20-23; 1940. № 1 (146). S. 22-25; № 2 (147). S. 18-22; № 3 (148). S. 15-19.

30. Zihni A. (Soysal)nin "Yan Kazimir devrine ait vesiqalar" kitabi haqqinda.[Doc-uments related to times of Yan Kazimir] (Maqalede boyle denile: Yaqinda Var§avadaki §arq institutinin doktori Abdulla Zihni Soysal arqada§imizin lehce (polak?a) "Yan Kazimir devrine ait vesiqalar" namile qiymetli bir kitabi [5iqmi§tir. 104 buyuk sa-hifeyi ve u? aded yarligin fotografini havi (qapsagan) bu esere...mezkur institutnin

direktori mühterem professor, doktor Ölgerd Gurka ve ayni institutnin reisi S.-senator Stanislav Sedleki tarafindan ilk söz yazilmiçtir. Soysal tarafindan yazilan baç yazida Lehistannin mühtelif kütüphane, arçiv ve müzelerinde Qirim hanligina ait 1000-ge (!) yaqin yarliqlar bulundigindan bahs idiyur) // Emel. 1939. № 8 (141). S. 26-28.

31. Usmanov M. Jalovanniye akti C^iyeva ulusa XlV - XVl vv. [Granted acts of Jorchi ulus in-XVI cc.] Kazan, Kazan university publ., 1979, 320 s.

32. Halim-Geray. Gülbün-i-hanan yahut Qirim tarihi. [History of the Crimea or Gulbuni khan] Aqmescit: Dolâ. 2004. 288 s. (Ablâkim ilmiynin azirlagan 1909 senesinin neçrinden latin urufatina transliteratsiyasi ve rusçaga tercimesi Kemal Qonuratlinin; umumiy redaktsiyasi Nariman Seytâgyayevnin) [Prepared for publication in 1909 by Ablyakim Ilmiy, it was turned to Latin alphabet, transliteration and translation into Russian was made by Kemal Qonuratly, general editing was made by Nariman Seyityagyayev].

33. Hansarayli. Available at: http://blogi.ua/user/7257836/1712162/.

34. Evliya Çelebi Seyyahatnamesi [Evliya Chelebi. Travel book]. Hazirlayan, Seyit Ali Kahraman. 7 kitap, 2 cilt, Istanbul, Ocaq, 2010. 832 s.

35. E. de Zambaur. Manuel de genealogie et de chronologie pour F histoire de r islam (Avec 20 tableau: genealogi ques hors text et 5 Cartes). 1927.

36. Le khanat de Crimee dans les archives du Muzee du Palais de Topkapi / Presente par A. Bennigsen, P.N. Boratav, D. Desaive, Ch. Lemercier-Quelquejay. Paris. 1973.

About the author: Ismail Asanovich Kerimov - Dr. Sci. (Philology), Professor, Director of the Scientific Research Institute of the Crimean Tatar philology, history and culture of the Crimean ethnos, Crimean Engineering and Pedagogical University (295015, Uchebniy lane, 8, Simferopol, Crimea, Russian Federation); Leading Researcher of the Crimean Scientific Center of Sh. Mardjani Institute of History of Tatarstan Academy of Sciences (420111, 7, Baturin St., Kazan, Russian Federation); alimes@mail.ru

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.