CC BY
33ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ -ЭДЕБИЯТШЫНАСЛЫКЪ
УДК: 930.253:94 (54) 02 (477.75)
Исмаил Асаногълу Керим1 E mail: alimes@mail.ru
Къырым ханлыгъы девринден къыйметли вариет
(«Qirim hanligmm qadiasker defterleri: metinler ve geviriler» китабы акъкъында)
Анълатма. Макъаледе бир сыра чокъ къыйметли ве уни-ль малюматлар узеринде къырымтатар девлетчилиги-нинъ шекилленмеси ве тикленмеси (1241-1783) эснасында маддий ве миллий-медений, ве маневий асабалыкъ косьте-рильмеси ве ачыкъланмасы теджрибе этиле. Ишбу материаллар XIX асырнынъ сонъ-унда Смирнов, Биарсланов, Лашков, Чобан-заде, Бартольд ве дигерлери тарафындан ишленип башланса да, айры китап шеклинде ялынъыз 2017 сенеси Къырымтатар фило-логиясы, тарихи ве медениети ильмий араштырма институтынынъ хадими ф.ф.н. О.Д. Рустемов тарафындан тедкъикъ, транслитерация ве глоссарийлер иле азырла-нып нешир олунгъандыр.
Анахтар сёзлер. Къырым ханлыгъынынъ къадыаскер дефтерлери, сиджиллер, шериат махкемеси, махкеме къарарларындан суретлер.
Ахыры-сонъу бу сене (2017) октябрь айында Акъмесджиттеки «Салта» нешриятында (бичимлемеси: «И. Гаспринский адына медиамеркез») О.Д. Рустемовнынъ «Кадиаскерские книги Крымского ханства (тексты и переводы). Qirim hanhginin qadiasker defterleri (metinler ve geviriler)» [1] серлевхасы алтындаки китабы чокъ сюслю ве юксек дереджеде сыфат иле дюнья юзюни корьди... Китапнынъ нешрини дестеклеген «Б. Чобан-заде фонду» на бинъ-лердже эваллалар ве арды даа гурь олсун дее сёйлемемиз керектир.
Чокъ сенелерден берли аджиз къаранлыкъларда, корюнмез, сезильмез, дуюлмаз, танылмаз варлыкъларда булунгъан ве Къырым ханлыгъы деврине аит олгъан эльязылы териджылтлы 124 том мешхур «Къадыаскер дефтерлери»нинъ биринджи джылтынынъ (1608-1613 сс.) буюк къысмы ве дигер томлардан айры парчалары латин хуруфатына транслитерациясы ве русчагъа терджимеси иле матбаа юзюни корьди! Акъикъатен, муж-делер олсун миллетимизге!!!
Азиз ватанымызда сонъ онларджа сенелернинъ девамында ишбу «Дефтерлер»ге тикленмеген козьлер, вургъун олмагъан юреклер къалмады десек, мубалягъа олмаз. Араб язысында азбучукъ окъугъан бир чокъ оджа ве алимлеримиз Акъмесджиттеки И. Гасприн-
1 Керимов Исмаил Асанович, д.филол.н., проф.; директор НИИ крымскотатарского языка, литературы, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК КИПУ (Симферополь).
ский кутюпханесинде булунгъан бу «Дефтерлер»нинъ 61-томлукъ копияларыны козьден кечире, хаялларгъа дала, муджизелерге бурюне эдилер. Ама кимсечикнинъ (Тюркиели базы оджалардан маада ве айрыджа мерхум Халиль Иналджыкъ) буларны окъумагъа, эр бир сёзчюгини, джумлечигини анъламагъа, манасыны чыкъармагъа бильги такъаты ве эски метинлер окъумакъ теджрибеси етмегендир ве якъын араларда эр шей ойле де къаладжакъ эди... Чюнки бу метинлер 400-йыллыкъ эскилигинде «дохтур» эльязысында олгъанындан гъайры, оларны окъуйджакъ инсан арабча-фарсиджени мукеммель бильмек, къырымта-тарджанынъ эскисини - къыпчакъча-огъузджанынъ шиве деринлерини анъламакъ керек эди. Булардан гъайры, чокъ гузель бир хукъукъшынас, бу саха боюнджа керекли бильги ве эски терминологияны таныгъан, анълая бильген бир илим адамы олмакъ керек эди. Иште, бу сыфат ве мелекелернинъ эпси къыйметли оджамыз «Къырымтатарджада юридик терминология» мевзусында намзетлик диссертациясыны къорчалагъан Олег Дилявер-огълу Рустемов ве онъа бу иште якъындан ярдымджы олгъан иранлы хукъукъшынас Таги Салах-шоруда булунгъандыр. Ишбу къыйметлиден-къыйметли чалышмалары ичюн оларгъа буюк миннетдарлыгъымызны бильдирип бинълердже сагъоллар ве эваллалар айтамыз.
Дегерининъ кенары олмагъан джылтны саифелер экенмиз, бу замангъа къадар кимсе-чикке - не филологларгъа, не де тарихчилерге белли олмагъан бир чокъ фактлар, сонъ дередже меракълы ве къыйметли малюматлар корьмектемиз.
Динимиз ве инанчымыз, ве Юдже Раббимизге табынмамыз, сыгъынмамыз не деред-жеде самимий ве не дереджеде юксекликте олгъаныны шерие-и-махкеме сиджиллерининъ аман-аман эр биринде корюнмекте. Яни махкемеге огъраркен, къабаатсыз олгъанынъа тесадуфен ич бир тюрлю делиль ве исбат булунмадыгъы алда, «Аллахымызнынъ адынен емин этем» десенъ, къабаатсыз танылып махкемеден азат олунасынъ. Хатта инсан къатил-лигинде шубеленгенлер биле емин иле джезадан къуртула эдилер: «...bi'l-muvacehe Aqay Gazi'den sual olunduqta Ы'Мпкаг cevap vircek, el-merqum КСш^еп beyyine taleb olunduqta beyyine'den aciz о^адт, el-mezbйr Aqay Gazi'ye ует^ teklif olunub, yemin Billah ^д^еп sonra necati ile hйkm о!ипиЬ qayd olundl».
Эм ялынъыз къырымтатарлары дегиль, базыда башкъа динге менсюп олгъанлар да, Аллахнынъ адынен емин эткенлери ве махкемеден азат олунгъанлары корюнмекте.
Махкеме сиджиллеринден язылып алынгъан суретлер (выписки) пек эмиетли весикъ-алар эдилер ки, кучьлерининъ муддети сынъырланмагъаныны козетемиз. Меселя, 1608 сенеси Багъчасарай шерие-и-махкемесинде бойле иш бакъыла. Арыкъ-бин Хаджы Молла адлы кимсенинъ бабасы сагъ олгъанда, Джихангир намлы койде багъча тута эди. Онынъ борджу олгъаны себебинден шу багъчаны 18 флюри (флорин - везни буюк олгъан кумюш пара) къыймети иле рехин (залог) шеклинде Мурат-Гъазы адлы кимсеге къалдыра. Ары-къ-бек 15 йыл ветанындан тыш булуна. Шу арада Мурат-бек сахибинден разылыкъ алма-дан багъчаны сата. Ама Арыкъ-бек 15 йылдан сонъ къайтып, шу багъча аилесининъ мулькю олгъаны хусусында махкемеде дава ачып къайтарылмасыны талеб этерек, сахиплиги хусу-сында сиджильден суретни такъдим этип кенди багъчаларыны къайтара.
Бугуньдеки тарихий языларда ханлыкъ деврининъ белли шахслары хусусында лакъы-рды ачылгъанда, чокъсу алларда ханларнынъ кенди яхут оларнынъ якъынлары ве догъ-мушлары, айрыджа къалгъайлар, нуреддинлер мевкъилеринде булунгъанлар шу джум-леде анъылмасыны коремиз. Ама «Къадыаскер дефтерлери»нде урьмет-итибар ве гъает буюк авторитет ве еткинлик къазангъанлары иле XVII асырнынъ башларында Багъчасарай ве этрафында яшагъан (бир олгъу, олай сыфатында) бойле затларнынъ адлары да кеч-мекте: Мухаммед-бек ибн-и Мустафа, Аллахахмар бин Ибрахим, Хаджи Бали ве дигерлери. Булар: «celTli'l-qadir» (къуввети буюк олгъан), «^а^иЧ^гап» (мусавий кишилер арасындаки гъурур), яхут «mahfil-i kaza'yi celTli'l-qadir», яни «адалет мейданынынъ буюк темсильджиси», «улугъ зат» ве башкъа шаиране ве озь табакъасына ляйыкъ олгъан эпитетлер иле анъы-лалар.
Бу замангъаджек Къырым иле багълы тарихий эсерлерден огренгенимиз киби, курклер (меха, шкурки, пальто, шубы) Къырымгъа Русие тарафындан кетириле ве эсасен верги («поминки») сыфатында къулланыла эди. Ама «Къадыаскер дефтерлери»нде базыда бунынъ аксини коремиз. Яни чешит курклер Къырымдан Москвагъа сатылмасы ичюн кон-дериле экен. Меселя, бир сиджильде Али бин Шукюр-Агъа адлы кимсе Москвагъа сатылмасы ичюн 20 багъ курк кондергени ачыкълана.
О заманнынъ Къырымында мал фиятлары да айрыджа дикъкъат чекмекте. «Къыдыаскер дефтерлери»нде къайд этильгенине коре, къозусы иле берабер бир къойнынъ фияты -1 хасене, учь огюз - 15 хасене, бир бугъа - 4-5 хасене, учь дёнюм топракъ 36 хасене. Аслында Къырымдаки малнынъ уджузлыгъыны чешит сейяхатчылар да къайд эткен эдилер. Меселя, 1663-1672 сенелери ичинде франсыз тилинде нешир этильген Жан де Люкнинъ «Ор-Къапы татарлары...» адлы эсеринде бойле малюматны буламыз: «Ашайт маллары Къырымда о къадар уджуз ки, 15 йымыртаны 1 аспргъа алмакъ мумкюн, бир тавукънынъ фияты - 1 су, бир фунт хавъяр (икра) - 2 су фиятындадыр» [2]. Айны фикирни дигер сейя-хатчы голландиялы Николас Витсен де къайд этмекте (XVII а.): «Бильмейим, дюньяда даа ойле ер вармы, хангисинде ашайт малы даха сыфатлы ве даха уджуз олсун... Пек леззетли къой этининъ бир фунту (453 гр.) ялынъыз 4 пеннинг. Башкъа эт, отьмек, емиш, къуш эти ве ягъ даха уджуз. Тузну исе, бедава демек де мумкюн. Къыскъадан айткъанда, хаят ичюн не керек олса - хэр шей уп-уджуз, асла фият этмей» [3].
Тарихчилер тарафындан энъ аз огренильген меселе бу - Къырым ханлыгъы заманында гемияпыджылыкъ меселесидир. «Къадыаскер дефтерлери»нде бунъа аит малюмат да булунмакъта. 1610 сенеси бордж оденмеси меселесинде Къырым ханы Селямет-Герай ичюн сымарланып Хаджи Мусалли тарафындан къурулгъан «Къара Мурсель» гемиси акъ-къында сёз юрютильмекте. Гемининъ узунлыгъы 30 аршын (22 метрге якъын) олып, къу-рулып битирильмегени алда фияты 1000 флюрин экени анълатылмакъта. Айны менбада, кене 1610 сенеси Ризван Реис («реис» - капитан манасында) адлы киши Балыкълавада узунлыгъы 15 метрлик (22 зирлик) ве фияты эпси олып 93 бинъ акъче масрафында геми къурдургъаны тариф этильмекте (sahife 22-B 1-73/70). Бунъа бенъзер базы дигер менба-ларны да мисаль оларакъ кетирмек мумкюн. Меселя, 1634 сенеси нешир этильген Кефе шеэрининъ полиция башы Эмиддио Дортелли Д'Асколининъ «Описание Чёрного моря и Татарии.» китабында Къырымнынъ шеэрлери акъкъында хабер берилип Балыкълава бойле анълатыла: «Балукълава (!) кенди лиманы, этрафындаки орманларнынъ кенишлиги иле мешхурдыр. Тереклерининъ къуруджылыкъкъа ярагъан чешитлигини корьгенде, айрет-лерге даласынъ. Бу ерде эр сене Мысыргъа къалын разанлар (терек кевделери) ташымакъ ичюн балабандан-балабан юк гемилери япылмакъта. Сонъ сенелери исе, бу ерде галера-лар да япылмагъа башлангъандыр. Кечкен сене беш галера ишке тюшюрильди. Ве меним эшиткениме коре, бу сене алты галера япылмасына сымарыш алынгъандыр» [4].
Къырым ханлары ве мырзаларынынъ бир чокъунда кенди гемилери олгъаныны да билемиз. Шахин-Герай ветаныны терк этеркен, этрафындаки эркянынынъ бир къысмыны кендисининъ эки гемисине юкленмелери хусусында бойле хабер булунмакъта: «Коллежский асессор Караценов Таманьден дёндюктен сонъра, рапорт иле хабер этти ки, къайд-гъа алынгъан кишилернинъ эпси Шахин-Герайнынъ хызметинде къалып, онынъ хареми ве гурухыле ёнеджеклери акъкъында истек бильдирдилер. Шунынъ ичюн Таганрогдан Енъ-и-Къалеге кельген ханнынъ эки гемиси азыр олдугъындан сонъ, Калугадан Керим-Герай мырза тарафындан ёлланылгъан 34 кишилик гурухнынъ бир къысмы атларыле октябрь 12-де (1786 сенеси) Тавридадан Киевге ёнетильдилер. Керим-мырзанынъ кендиси де Калу-галы Крейс исминде бир субай иле о тарафкъа ёнедилер. Ханнынъ хареми дигер бир гурух кишилерле гемилерге минерек октябрьнинъ 21-де Керчьтен денъизге чыкъып Истанбул-гъа ёл алдылар» [5, с. 147]. Къырымда эски заманлардан гемияпыджылыкъ ишлери Акъ-ярда да олгъаны беллидир. 1783 сенеси рус ордулары Къырымгъа кирген сонъ, бу ишлер о
ерде девам эттирильди. Эм де табий ки, Къырым дагъларындан алынгъан кересте о ерде ишлетилир эди. Князь Потёмкиннинъ Къырым иле багълы «ордерлеринде» бойле хаберни коремиз: «Севастополь лиманында гемилернинъ тюзетильмеси ве тамири ичюн керекли керестелерни Таврида орманларындан топлайып о ерге кондермеге мерамым бар... 31 октябрь 1788 сенеси» [6, с. 11-12]. Къырымда гемияпыджылыкъ ишлери къырымтатарлар тарафындан XIX асырда да девам эткени беллидир. Меселя, 1806 сенеси бу ерде кезинти япкъан ингильтере шаири Реджинальд Хебер бойле меракълы малюмат бермекте: «Парте-нит коюнде гемияпыджылыкъта буюк теджрибеси олгъан бир татар къартыны растладыкъ. Шу арада эки огълу ве кендиси елькенли бир геми къуруп битиргенлер. Козь къарарыле отуз тонлукъ шу гемини Кефели бир сатванджы сымарлагъан. Бу тарафларда япылгъан гемилернинъ чокъсу тюрк гемилерине бенъзер, елькенлери исе латин услюбинде олып, гемининъ башы юксек котерили, къычы исе зиядесиле эгрильгендир» [7, с. 266]. Аслында Партенитте гемияпыджылыкъ ишлери чокъ асыр эввель олгъаны араб сейяхатчысы Аль-Идрисининъ языларындан беллидир. Кендисининъ 1154 сенеси язгъан «Джогърафик эгленджелери»нде Партенит акъкъында бойле сатырлар яза: «Гурзуфтан Партениткеджек месафе 10 миль. Партенит инсан къалабалыгъы иле айрылып турмакъта. Бу ерде гемилер къурула. Геми тезгяхы да булунмакъта».
Къырым ханлыгъынынъ ильк девирлеринде де, пек буюк олмаса да, геми донанмасы булунырды. Тарихчилер Хаджы-Герай заманындаки Инкерманда булунгъан геми донанмасы хусусында сёз юрютмектелер. Бундан гъайры, Менъли-Герай Джан-Керман (Очаков) шеэрининъ къурмасында эсас макъсады геми донанмасыны тутмакъ эди. Чюнки Озю (Днепр) ирмагъында тутулгъан гемилер тиджарий ихтияджлардан гъайры, керекли вакъ-ытта Къырым аскерлерининъ къаршы кенаргъа чыкъмасы ичюн тутула эдилер [8].
«Къадыаскер дефтерлери»нде бугуньде къырым этнографларынынъ ильгисини чекед-жек даа бир чокъ зенгин материаллар булунмакъта. Меселя, 1610 сенесине аит олгъан чешит варислик худжетлеринде бойле эшьяларнынъ адлары кечмекте: Буюк бекмез табасы, Кучюк къара сандыкъ, Чёюн къазан, Аладжа килим, Кучюк халы, Къадифе ястыкъ, Дими дёшек, Дувар ястыкъ, Чини сахань, Мезе тепси, Къулплы (къулакълы) бакъыр къазан, Тор (тешикли) къушакъ, Килим зили (ерге тёшельген килим), Ференги курк ичи ала тийин (!), Ал тон джуббе, Буюк кемикли сандыкъ, Буюк тенджере, Сепет сандыкъ, Кертикли сахань, Кебаб табасы, Бакъыр сини, Васат тенджере, Гугюм, Тёшек кебирни, Ястыкъ кебирни, Аякълы сахань, Тас къошаб, Хэльва табасы къулплы, Хаммам легени, Эль легени, Эль табасы, Эль мешребе, Чыракълыкъ, Кепче, Кебаб демири, Сач аякъ, Чалгъы, Килит, Таракъ, Агъач сини, Аякълы къона, Кёбе (бешик орьтюси), Макъас, Пычакъ, Буюк ашакъ, Буюк маша кучюк иле, Кемер, Бургъу, Дести (бал гугюми), Шах дести (богъазы тар, асты кенъ бир сой савут), Чёт, Балта ве дигерлери...
Сиджиллерде тилимизнинъ тарихи ичюн гъает меракълы малюматлардан ольчю кели-мелерини анъмалы. Бугуньде ич бир лугъатларда булунмагъан «саб» киби ольчю сёзлери ве оларнынъ маналары халкъымызнынъ тарихий хаятыны даа терен ве даа индже анъ-латмакъталар. О. Рустемовнынъ ачыкъламасына коре, «саб» - 1,6 (тахминен) тонналыкъ чекидир. Меселя, туз сатылгъанда, оны «саб» эсабынен ольчей эдилер. «Дефтерлер»де «зира» - къумач ольчюси (тирсектен ачыкъ эльнинъ орта пармагъы уджунаджек олгъан месафе); «киле» - богъдай, арпа, тары киби сепиле бильген неснелернинъ ольчюси; «бир къыта топракъ» - участок земли ве дигерлери. Биз эски лугъатларымызнынъ тахлилинен огърашыркен, эскиде къулланылгъан бойле ольчю сёзлерини косьтерген эдик: «онлама» -833 метрлик месафе ольчюси; топракъ ольчюсинде «дёнюм» /ар/ - 10 соток, ве бунъа коре чейрекнинъ ярысы - «ярым бесери», чейрек олса - «бакъла» киби келимелер къулланыла. «Къарыш» - пядь земли. (Бу сонъкиси шартлы оларакъ терджимедир. «Къарыш» сёзю ве ольчюсини айрыджа анълатаджакъ олсакъ, «къарыш» ольчюси - ачыкъ эльнинъ баш пар-магъындан чёнати пармагъынаджек олгъан месафе [9, с. 1024], «пядь» исе, ачыкъ эльнинъ
баш пармагъындан ишарет пармагъынаджек олгъан месафе [10, с. 835], «пядь» келиме-сининъ къырымтатарджасы «шанус»тыр [11], бугуньде «сюем» сёзю де къулланылмакъта. Топракъ ольчюсинде эскиден «Шерие-и-сиджил»лерге коре, «сабанлыкъ» келимеси де къул-ланыла эди. Яни бир сабанлыкъ - бир куньде сабан иле къазылгъан ер ольчеми; «Зир(а)» -0,68 м. «Батман» - 18 фунт (о заманда рус фунту - 409,5 грамм эди); «Окъкъа» - учь фунт деп косьтериле (аслында окъкъа - 1283 граммдыр). Бу ерде бал ольчюсинде къуллангъан «за/н/» келимесини де анъмалы: бир за/н/ - 10 кг. балдыр. Буны А. Ильмийнинъ «Къуртчу Бекирчик» икяесинде растлаймыз [12, с. 149]. Ама Ханлыкъ заманында «зан» ольчюси иле топракъ да ольчене эди [13]. «Адым» - шаг; «аршын» - аршин. (Бу сонъки ольчюнинъ де къырымтатарджа ве русчасыны, азбучукъ олса да, айырмакъ керектир. Къырымтатарджа: «чаршы аршыны» 0,68 м., «мимар аршыны» 0,75 м., рус «аршин»и исе, 0,71 м.). Бу меселе иле даа тафсилятлы танышмакъ истенильсе, шу ашагъыдаки менбагъа мураджаат этмели [14].
Сиджиллерни козетиркен, бугуньде унутылгъан ве эски хариталардан биле силинген бир сыра гъает меракълы кой-кент адлары булунмакъта. Меселя: Джихангир (Багъчасарай этрафында), Азаб-Хани, Такъас, Баракъ, Бочла, Къарабек, Сиври-Таш, Учь-Оба (Салгъыр озени кенарында) ве бир чокъ дигерлери. Булар Къырымнынъ ерлешме джогърафик адлар тарихини огренмек ичюн гъает эмиетли материаллардыр.
400 йыл эввель къырымтатарлары арасында расткельген бир чокъ меракълы шахсий адларгъа да айрыджа козь ташламалы. Базыларынынъ унутылгъанларына языкъсынмакъ да мумкюн. Эр алда эр кеснинъ анълайышы, хошсес дуйгъусы, дюльберлик тасаввурына коре къабул олунса да, эр бириси тарихимиз ве тиль медениетимизнинъ бирер джюзюдир: Бахрибей, Гулистан, Гульназ, Кунешкельди, Кунешхан, Сеферали, Сефербек Вукъураиль, Чораман, Тохтамыш, Мардуш, Толубай, Сухраб, Эсенджар...
Къырым ханлыгъында ат-араба чокълугъы ве къалабалыгъындан, хатта арабаларнынъ бири-дигерине чарпмалары да ер алгъандыр. Бойле олайны бир сиджильде коремиз. Абду-рахим бин Эль-хадж Махмуд адлы кимсе Муртаза Кятибнинъ арабасыле токъушкъаны акъкъында къайд олунмакъта... [sahife 9-A (1-86 / 84)].
Атларнынъ номайлыгъы ве чешитлиги инсанлар арасында оларнынъ сахиплиги иле багълы чешит олайлар да чыкъара эди. Базы атларнынъ эм джынс, эм де дон (тюй ренки) бенъзерлиги даванынъ эсасында булунып, атта ат узерине тамгъа урулгъаны алда биле, сахиплиги там беллисиз олып дава чыкъарыла ве шериат махкемесинде чезильмеси ичюн огърашыла. Меселя, 1608 сенеси Къошчы Усьтюре адлы кимсе махкемеге Махмуд Челе-бини чекип дава ача. «Махмуд Челебининъ къолунда олгъан къазы аякъ тамгъалы тору алаша меним мулькюмдир» дей. Бунъа джевабен Махмуд Челеби: «Ишбу тору алаша бизим кенди биемиздир, джыран биеден догъмуштур» деп шаатларыны косьтере. Дигер бир сиджильде Эш Чора адлы кимсе махкемеге Хусейин бин Алини «такърир-и дава къылуп» (ресмий язы иле) чекип, шаатлар огюнде: «Богърул (бойнунда беяз алкъасы олгъан) ат къуш тамгъа чагъында (бельгиси иле) меним янында иркенинъ тамгъалы меним мульк-ю сарихим (ачыкъ айдын белли олгъан меним мулькюм) иди» дей. Ве шаатлары Мухаммед бин Али ве Ягъмурджы Яхшы Къул Али буны тасдикъ этелер.
Меракълы шей. Бир инсан дигерини миллий хасиетине (аляметине) коре акъсымласа, хакъарет этсе, махкемеге чекиле билир эди. Джылтнынъ бир сиджилинде бойле вакъианы растлаймыз. 1609 сенеси Багъчасарайда хаммамджы Муса хаммамджы Хаджы Хусейинни кендисине «чуфутсын!» деп себепсиз къазф эткени (акъаретлегени) ичюн махкемеге ихзар эткендир (чеккендир)[sahife 13-B (1-82 / 80)].
Аслында Къырым ханлыгъында социаль дурум, инсанлар арасындаки мунасебетлер ве тюзюклер, статуслар, инсан хакълары насыл олгъаны да айрыджа бир мевзудыр. Ханым ве къадынларнынъ хакълары баягъы кениш олдугъы чокъ мисаллерден ачыкъланмакъта. Сиджиллернинъ биринде 1610 сенеси багъчасарайлы Джанхабиб бинти Абдуллах исимли ханым зевджи (къоджасы) Джафер бин Хаджы Халильни меджлис-и-шерге (шариат махке-месине) чекип онынъ малы ве мулькюнден ве озюнден вазгечкенини ве талакъ олмасыны
ортагъа къоя. Яни айрылма меселеси къоджасындан дегиль де, ханымдан да чыкъа биле эди. Къадын-къызларнынъ сербестлиги, шу джумледе маддий джихэттен, къоджагъа чыкъ-къанда мехр-и-мюэджель парасынен, яни эвлендиги заман къоджасы анълашма иле ваад эткен пара иле, темин олуна эдилер. Хатта ханым джарие (тутсакъ) олса биле, хоранта ичине алынгъан сонъ, догъмушларына киби бакъыла ве итирамлы мунасебетлерде булуна эдилер. Бунъа мисаль оларакъ харбий сеферде булунгъан Сулейман-эфендининъ 1633 сенеси къадынына язгъан мектюбидир. Мектюпте хоранталарында булунгъан джарие-лерге де айрыджа афер селямлар кондериле. «Дефтерлер»ден корюнгени киби, джарие-нинъ баласы догъаркен, шерие-и-махкемеде баланынъ бабасы таныттырылып, омюр ичюн керекли хакъларны ала эдилер. Меселя, 1609 сенеси Мехмед бин Абдуллах адлы кимсе Мехмед Челебининъ джариеси иле «гонъюль къошуп» баба олгъаны акъкъында шаатлар огюнде къайд олуна.
Джылтлангъан сиджиллер арасында базыда Къырым ханларынынъ ярлыкълары да корюнмекте. Буларны дикъкъатле огрениркен, ханларымыз халкъымызны адалетсизлик-тен ве хакъсызлыкътан къорчалагъанлары чокъ айдын корюнмекте. Меселя, 1609 сенеси Селямет-Герай озь ярлыгъында Баракъ ве Отуз-Сув койлерининъ сакинлери олгъан бир гурух инсанлардан ерли зенгинлер (Якъуб Шейх ве Мехмед Челеби) шериаткъа уймагъан верги алмакъ истеклерине шикяет эткенлерине эсасланып махсус ярлыкъ кондеререк мезкюр койлюлерден къой отлаткъанлары ичюн бир къойдан бир акъче верги аламала-рына серт шекильде ясакъ эте. Дей ки, бойле верги не бабалар, не де къартбабаларымыз заманында олмады!... Иште, бойле ярлыкълар мунасебетиле, якъында нешир этильген Саадет-Герайнынъ 1524 сенеси берген ярлыгъыны да анъмакъ ерлидир. Бу ярлыкъта хан азретлери бир чокъ инсанларны хакъсыз вергилерден къорчалап бойле буюра:
«Улугъ улуснынъ онъ къолнынъ, сол къолнынъ, туман (он бинъ), бинъ, юз, он, бильген огъланлар, беклеринге, ички шехир даругъа беклеринге (шеэр мудирлерине), муфтий-му-деррислеринге ве къазы-мухтесиблеринге (эскиден хэсапчы, беледие ишлерине бакъкъан мемурлар), диван битикчилеринге (кятиплерине), мешайих-софуларынгъа, къушчы-бар-счыларынгъа, анбарджыларынгъа, тамгъаджы-тартнакъчыларынгъа (гумрюкчилерге), къаравул-туткъалларынгъа (ярлыкълар сакълагъанларгъа), гемиджи-копюрджилеринге, букъавул черилеринге (тамгъасыз мал кечирмеген аскерий хызметчилерине), юрюр-ишур эльчи-ёлавджыларынгъа, къаима (вар олгъан) иш уза юрьгенлеринге, коп ильге, барчагъа, тюз ве индже билинъ ким: ярлыгъны алып тургъан Тайкини огълы, Альп-Къараны, Мал-лийи, Къойлыны, Акъкъочкъары, Бозкъочкъарны, инси (кучюк къардашлары), Байкъараны, Джанкъараны огълу Танъры-Бердини, Баракъны огълы Хубданени, Акъылданени, Акъ-Мех-медни, Мехмед Софуйы, агъасы Танъры-Бердини, Итуни, Ходжукъи, инси (кучюк къардашлары) Тахирни, Девлет-Яры, Ураз-Кельдини, Байкъара Ходжайи - Альп-Къара, Джанкъ-ара, Тахир - бу учюси бизге тюфенкчи олдугъы себебинден суюргъал (топракъ сахиплери) болуб азад тархан болсун дедик биз, бу тарханларымыздан ясакъ-къалай (умумий верги) деб тилемесунлер, алмасунлар, аты-улагъдан, къой-къозусындан, улагъ-ильмек (ат-араба) тутмасун, сойсун-улюфе (эрзакъ, ашайт) япмасунлар, эвлерине кучьбирле къонакъ-къошун къондурмасунлар, илим (тувгъаным), къошуным, мениким, туманым деб, нукерим (хызмет-чим), ишим (тувгъаным) деб тилемесунлер, алмасунлар, къол-ший - къолтукъа-ший, кочь нерселерин алмасунлар, саты-алыгъ къылсалар, тамгъа-тартнакъ (гумрюк вергиси) тилемесунлер, алмасунлар. [15].
О.Д. Рустемовнынъ «Кадиаскерские книги Крымского ханства (тексты и переводы). Qirim hanliginin qadiasker defterleri (metinler ve çeviriler)» серлевхасы алтындаки китабы бу ве бойле чешит ве меракълы малюматларнен вардырылгъан олып, буларнынъ джумлеси 400 йыл эввельки Къырымнынъ къалабалыкъ халкъы ве гурьджанлы хаят дурумынынъ объектив тарихий левхасыны ачыкъламагъа ве айдынлатмагъа бахасы бичильмез дереджеде мухимдир, ве энъ эсасы, къырымтатарынынъ 350-йыллыкъ мустакъиль миллий девлетчи-лигининъ ибрети ве тимсалидир.
Эбет, О.Д. Рустемовнынъ бу чалышмасы миллий тарихимиз ве медениетимиз ичюн буюктен-буюк бир кешф олгъаныны юкъарыда къайд эткен эдик. Эм де тарихте бирин-джи дефа китап оларакъ русча чеврильгени себебинден, мытлакъ дюнья илими ичюн де джиддий эмиет буладжакътыр. Муэллиф китапны неширге азырларкен, окъуйыджыгъа къо-лайлы олсун дее, метинлердеки къыйын сёзлернинъ, кой адларынынъ ве Къырым ханлы-гъындаки мевкъилернинъ (гёревлернинъ) айрыджа джедвелини япып китапнынъ сонъуна къошмакъта.
Эминлик бильдиремиз ки, бу буюк чалышма муэллифнинъ янъы сахадаки ишининъ биринджи адымыдыр, яни 124 джылтлы «Къады аскер дефтерлери»нинъ тек биринджиси-дир. Иншалла, бундан сонъра экинджиси ве дигерлери ишленип матбаа юзюни кореджек-тирлер. Ишбу аджайип китапнынъ сонъ дередже аджайип шеклинде нешир меселесининъ малие масрафларыны бутюнлейин усьтюне алгъан белли иш адамымыз Ресуль-бей Вели-ляевнинъ адыны да шюкранлар иле анъмагъа кендимизге бордж таныймыз.
Исмаил Асаноглу Керим
Къырым ханлыгъы девринден къыйметли вариет
(Кадиаскерские книги как ценнейшие документы
по правовым отношениям в Крымском ханстве)
Аннотация. В статье на основе уникальных материалов сохранившихся в «Сиджи-лях» (1608-1613) делается попытка освещения материальной и духовной культуры, возникшей в условиях становления и развития крымскотатарской государственности (1241-1783). Данные материалы хотя и начали разрабатываться еще в конце XIX века, часть их впервые увидела свет в виде книги в 2017 году. Автором исследований, транслитерации и составления «Кадыаскерских книг Крымского Ханства» является бывший сотрудник НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма при КИПУ Рустемов О.Д.
Ключевые слова: сиджиль, Крымское ханство, культура, история, средневековье.
Ismail Asanoglu Kerim.
The valuable heritage from the Crimean Khanate's epoch
(On the book «Kadiasker defters of the
Crimean Khanate: studies, texts and translations»)
Abstract. In the article, on the basis of the unique materials preserved in «Sidzhils» (16081613), an attempt is made to throw light on the material and spiritual culture that arose in the conditions of the formation and development of the Crimean Tatar statehood (1241-1783).These materials, although began to be worked out at the end of the XlX-th century by prof. Smirnov, Biarslanov, Lashkov, Choban-zade, Bartold and others, all the same some of them for the first time emerged as a book in 2017. The author of the research, transliteration and compilation of «Kadiasker Books of the Crimean Khanate» is a former employee of the Scientific and Research Institute of the Crimean Tatar Philology, History and Culture of the Crimean Ethnoses at CEPU, Rustemov O.D.
Keywords. Kadiasker defters of the Crimean Khanate, sidzhils, Sharia court, extracts from the court verdicts.
Эдебият:
1. Рустемов О. Кадиаскерские книги Крымского ханства: исследования, тексты и переводы / О. Рустемов. - Симф.: ГАУ РК «Медиацентр им. И.Гаспринского», 2017. - 280 с.
2. Жан де Люк. «Описание Перекопских и Ногайских татар.» / Жан де Люк // Записки Одесского Общества Истории и Древностей. - 1879. - Т. 11. - С. 474-488.
3. Витсен Н. «Путешествие в Московию 1664-65» / пер.: В. Трисман, Р. Максимова, Й. Дриссен, Н. Копанева. - СПб.: Symposium. - 1996.
4. Эмиддио Дортелли Д'Асколи. «Описание Чёрного моря и Татарии» / Эмиддио Дор-телли Д'Асколи; пер.: Н. Пименова // ЗООИД. - 1902. - Т. 24.
5. Мурзакевич Н. Выезд последнего Крымского Хана Шагин-Гирея из России в Турцию в 1787 году / Н. Мурзакевич // ЗООИД. - 1883. - Т. 13.
6. Киреенко Г. Об ордерах князя Потёмкина и графа Зубова, хранящихся в архиве Таврического Губернского Правления (1784-1796) / Г. Киреенко // ИТУАК. - 1891. - № 13.
7. Храпунов Н. Взгляд извне: британский поэт и путешественник Реджинальд Хебер о состоянии Крыма в 1806 г. / Н. Храпунов // Крымское историческое обозрение. - 2015. -№ 3.
8. Абдуллаева Г. Джан-Кермен, или Очаков / Г. Абдуллаева // Авдет. - 2017. - № 38 (979). - Сент. 18.
9. Шемседдин Сами. Къамус-и тюркий. 4 баскъы / Шемседдин Сами. - Истанбул: Гюндо-гъду матбааджылыкъ, 1992. - С. 1574 + 16. (Араб язысында).
10. Ушаков Д. Большой толковый словарь современного русского языка. 180.000 слов и словосочетаний / Д. Ушаков. - М.: Альта-Принт, 2009. - 1240 с.
11. Керимов И. Эбу Хайяннынъ лугъатлары / И. Керимов // Янъы дюнья. - 2015. - № 16 (1307). - Июль 24.
12. Ильмий А. Эсерлер топламы / А. Ильмий; сост.: И. Керимов. - Акъм.: Таврия. -2004. - 176 с.
13. Биарсланов М. Выписки из кадиаскерского сакка 1613 года / М. Биарсланов // ИТУАК. - 1889. - Т. 8. - С. 46.
14. Керимов И. Лексикографические работы по крымскотатарскому языку в дореволюционный период (1292-1916) / И. Керимов. - Симф.: Ариал. - 2016. - 168 с.
15. Керимов И. Къырым ханлыгъынынъ мектюбаты / И. Керимов // Янъы дюнья. - 2017. -№ 15 (1397). - Апр. 21; № 18 (1400). - Май 12.
