Научная статья на тему 'Administrative Office of Crimean Khanate'

Administrative Office of Crimean Khanate Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
157
58
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
АНАХТАР СЁЗЛЕР. КЪЫРЫМ ХАНЛЫГЪЫ / ДИПЛОМАТИК МУНАСЕБЕТЛЕР / АРХИВ ВЕСИКЪАЛАРЫ / ИСВЕЧ ВЕ ПРУССИЯ КЪЫРАЛЛАРЫ / КОРОЛИ ШВЕЦИИ И ПРУССИИ / KINGS OF SWEDEN AND PRUSSIA / ДЕВЛЕТ АРАЛАРЫНДАКИ МЕКТЮБАТ / КРЫМСКОЕ ХАНСТВО / CRIMEAN KHANATE / ДИПЛОМАТИЧЕСКИЕ ОТНОШЕНИЯ / DIPLOMATIC RELATIONS / АРХИВНЫЕ ИСТОЧНИКИ / ARCHIVAL SOURCES / МЕЖГОСУДАРСТВЕННАЯ ПЕРЕПИСКА / INTERSTATE CORRESPONDENCE

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Керимов Исмаил Асанович

В статье рассматриваются архивные материалы, связанные с дипломатической перепиской Крымского ханства с правительствами различных стран, в большей степени с Швецией и Пруссией. Выявляются некоторые исторические факты, отражающие социально-экономическую ситуацию в Европе в XV XVIII века. Раскрываются особенности военной помощи крымских ханов шведским королям в середине XVII века. Отдельно представлены три письма Саадет-Герая за 1524 год, содержащие подробный ряд наименований должностей при дворе и чинов государственной службы городов и поселений Крымского ханства.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Канцелярия Крымского ханства

The article deals with archival materials related to the diplomatic correspondence of the Crimean Khanate with the governments of various countries, mostly with Sweden and Prussia. Some historical facts reflecting the social and economic situation in Europe in the XV-XVIII century are discovered. Features of the military assistance of the Crimean khans to the Swedish kings in the middle of the XVII century are revealed as well. Three letters of Saadet-Geray written in1524 and containing a detailed series of titles at the court and officials of the civil service in cities and settlements of the Crimean Khanate are presented separately.

Текст научной работы на тему «Administrative Office of Crimean Khanate»

ИСТОРИЯ И КУЛЬТУРА -ТАРИХ ВЕ МЕДЕНИЕТ

УДК: 930.253:94 (54) 02 (477.75)

Исмаил Асаногълу Керим1 E_mail: alimes@mail.ru

Къырым ханлыгъынынъ мектюбаты

Анълатма. Макъаледе бугунь чешит архивлерде къорун-гъан къырым ханларынынъ дигер укюметлернен ве эсасен исвеч ве пруссия къыралларынен дипломатик мунасебет-лери ве мектюплешмелери ачыкъланмакъта. Базы тарихий нокъталаргъа даянаракъ авропанынъ XV - XVIII асырларгъа аит сиясий, ичтимаий ве икътисадий дурумы косьтериль-мекте. Къырым ханларынынъ исвеч къыралларына харбий ярдымынынъ озелликлери тедкъикъ этильмекте. Айрыджа оларакъ Саадет-Герайнынъ 1524 сенесине аит учь мектюби ачыкъланып сарайдаки рутбелер, девлетнинъ къурумында кой ве шеэрлерде мемурларнынъ туткъан макъамларынынъ сырасы берильмекте.

Анахтар сёзлер. Къырым ханлыгъы, дипломатик мунасебетлер, архив весикъалары, Исвеч ве Пруссия къыраллары, девлет араларындаки мектюбат.

Къырымтатар тили, эдебияты, тарихи, медениети ве умумен турмушынынъ кечмишини огренме менбаларындан бири - Къырым ханлыгъы заманындаки язышмалар ве мектюбат вариетидир. Ама бу вариет бугуньде дюньянынъ чешит архив ве къорукъларында пар-ча-пурча шеклинде булунмакътадыр. Къырым Ханлыгъынынъ кятиплери ве кятибиети тарафындан ишленген бутюн мектюбаты энъ эввеля озь вакътында девлетнинъ кенди-синде (эсасен Багъчасарайда) сакъланмакъта эди. Ама бу вазиет ялынъыз 1736 сенеси-неджек девам этти. Белли олгъаны киби, тамам шу 1736 сенеси Багъчасарай Русие генерал-фельдмаршалы Бурхард Минихнинъ ордулары тарафындан запт этильген сонъ, янаджакъ не бар исе - эпси якъылды, ве шу джумледе Хансарайда булунгъан буюк архив де. Кулю кокке саврулгъан Хансарай архивининъ къалынтыларындан ялынъыз 124 джыл-тлы «Къадыаскер дефтерлери» (Шериат сиджиллери) заманымызда С.-Петербург девлет къоругъында ве базы кутюпханелернинъ эльязмалар болюклеринде булунмакъта. (Бугуньде Къырым муэндислик ве педагогика университети янындаки Ильмий тедкъикъат институты-нынъ хадими филология фенлери намзети О. Д. Рустемов бу вариетнинъ биринджи джыл-тыны (эпси олып 353 сиджиль: / хиджрий - 1017 - 1023 сс. / милядий - 1608 - 1613 сс.) толусынен латин язысына транслитерациясыны япып, русчагъа чевиргендир. Компьютерде топлангъан 300 саифеге якъын олгъан китап ал-азырда неширге азырланмакъта). Булардан,

1 Керимов Исмаил Асанович, д. филол. н., проф.; директор НИИ крымскотатарского языка, литературы, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК КИПУ (Симферополь).

яни сиджиллерден, гъайры сакъланып къалгъан чешит эльязма ве мектюбат, юкъарыда къайд эткенимиз киби, дюньягъа дагъылып чешит девлет ве виляетлернинъ архив ве кутюп-ханелиринде къысымланып къалгъан джюзлемелер шеклинде булунмакъта.

Эсасен бугуньде къырымтатар девлетчилиги олмагъанындан ве, табий ки, девамлы эснас талап эткен буюк тешкилятий ишлер ве джиддий финанс масрафларыны япмагъа имкянсыз къалгъанымыздан себеп, бу ве бойле вариет джиддий суретте топланмай, мер-кезлештирильмей, сакъланмай ве огренильмей къалды. Тарихчилер, шаркъшынас ве къы-рымшынаслар тарафындан асырлар девамында бу меселеде базы арекетлер япылгъан олса да, салмакълы оларакъ ялынъыз къазанлы молла Хусейн Фейзханов ве Русие Император Академиясынынъ азасы В. В. Вельяминов-Зернов тарафларындан 1864 сенеси С.-Петербургда нешир этильген аман-аман бинъ саифелик «Материалы для истории Крымского ханства» китабыдыр. Бу ерде эпси олып 378 мектюп акс этильмекте. (Заманымызда ишбу мектюплернинъ араб язысындан латин язысына транслитерациясы ве русчагъа чев-рильмесинен Къырым муэндислик ве педагогика университети янындаки Къырымтатар филологиясы, тарихи ве медениети ильмий-тедкъикъат институтынынъ хадими филология илимлери намзети Рефат Абдужемиль джиддий огърашмакъта ве чалышмаларынынъ базы парчалары матбаа юзюни корьмектелер: 2016 сенеси чыкъкъан «Крымское историческое обозрение» дергиси ве «Авдет» газетасынынъ 2016 ве 2017 сенелери нешир этильген сонъ номерлерини бакъмалы - И.К.)

Къырым ханларынынъ кятибиети ичерсинден чыкъкъан бир чокъ ярлыкъларны Польша архивлеринде (муэллифнинъ кенди язгъанына коре, 1000-ге якъын) ветандашымыз Абдулла Зихни Сойсал да дженктен эввель сенелер девамында тедкъикъ эткендир. Онынъ къалеми алтындан «Къырым ханларыле Полония къыралларынынъ сиясий мунасебет-лери. Гъазы-Герай-Хан бин Девлет-Герай-Ханнынъ мектюби», «Тарих саифелери». (Гъа-зы-Герайнынъ лех къыралы Ш-нджи Буюк Августкъа кондерген ярлыгъы ве кендиси акъ-къында малюмат), «Аджы Селим-Герай-Ханнынъ бир ярлыгъы мунасебетиле», «Ислям-Герай-Ханнынъ лех къыралы иле муахедеси (антлашмасы)» киби бир сыра къый-метли макъалелер чыкъкъандыр. Кениш окъуйыджыларымыз кутьлесине чокъ белли олма-гъан ишбу илим адамымызнынъ биографиясы ве фаалиетине даир бойле малюмат була бильдик:

Абдулла Зихни Сойсал (1905 - 1983) Къырымда, Керчь дживарындаки Кончек коюнде догъды. Алий тасильни Истанбулда алды. Сонъра Польшада Краков университетининъ тарих факультетини битирди. 1933 сенеси анда докторлыкъ диссертациясыны къорчалады. Айны университетте ве Варшава университетининъ Шаркъ институтында чалышты. Сиясий меселелерде фааль иштирак этти. Дженктен сонъ Джафер Сейдаметнинъ косьтеришинен бир къач сенелер Алманияда къырымтатар миллий меселелеринен огърашты. 1955 сене-синден омрю Истанбулда кечти. 1930-нджы сенелери Къырым тарихинен багълы онларнен мукеммель араштырмалары «Эмель» дергисинде басылды [8]. 1939 сенеси Варшавада Сойсалнынъ лехдже (полякча) «Ян Казимир деврине аит весикъалар» адлы 104 саифели китабы нешир этильди. Китапта Къырым ханларынынъ Лех къыралларына ёллагъан 54 ярлыкъ, битик ве мухаббетнамелери лех тилине чеврилип берильмекте. 1957 сенеси профессор Зигмунд Абрахамович (1923 - 1990) Польшада булунгъан тюрк-татар весикъалары-нынъ каталогыны нешир эткен эди. Бу весикъалар 1455 - 1672 сенелерине аиттир.

Табий ки, Къырым Ханлыгъына аит мектюплер бугуньде энъ буюк колемде Тюркиенинъ Османлы Девлет архивинде булунмакъта. Архивнинъ он учь кятибиетинден (канцеляри-ясындан) дёрдю Къырым ханлыгъы иле багълыдыр. Базы хаберлерге коре, бу фондларда бир къач бинъ мектюп булунмакътадыр. Буларнынъ чокъсуны Тюркие Империясы ве Къырым Ханлыгъы арасындаки язышмалар тешкиль этмектелер. 1978 сенеси бир группа фран-сыз шаркъшынаслары тарафындан Истанбулдаки Топкъапы музейинде булунгъан веси-къаларнынъ копиялары Парижде нешир этильдилер.

Москвадаки Меркезий девлет къадимий актлар архивинде исе, 1474 - 1718 сенеле-рине аит Къырым ве Русие мунасебетлерини косьтерген эки биньден зияде язышма веси-къалары бардыр [2].

Рахметли тарихчимиз Ибраим Абдуллаевнинъ хаберине коре, Дания Къырал архивинде булунгъан XVII асыргъа аит Къырым Ханларынынъ мектюплери 1976 сенеси профессор Ёзеф Матуз тарафындан нешир этильгендир [Josep Matuz. Krimtatarishe Urkunden im Reichsarchiv zu Kopenhagen, Mit historisch-diplomatischen und spreichlichen Untersuchungen.-Freiburd, 1976.]. Бу китапнынъ биринджи къысмында 30 мектюп къырымтатарджадан алман тилине чеврилип керекли изаатлар берильгендир. Ишбу мектюплер арасында IV Мухам-мед-Герай, Чобан Адиль-Герай, I Селим-Герай, Мурад-Герай ве бир сыра юксек рутбели хукюмдарларнынъ язылары булунмакъта.

1970-нджи сенелери Къырым область девлет архивинде Ханлыкъ девринден къалма бойле мектюбат булунгъан эди: Сахиб-Герайнынъ дёрт ярлыгъы, I Девлет-Герайнынъ - эки, II Мухаммед-Герайнынъ - беш, II Ислям-Герайнынъ - бир, II Гъазы-Герайнынъ - учь. XVI асыргъа аит олгъанларнынъ беши оригиналдыр1.

Къырым ханларынынъ Исвеч къыралларына ёллагъан мектюплери (мухаббетнамелери) айрыджа ер тутмакъталар. Бу мектюплер Стокгольм девлет архивининъ (Riksarkivet) дерин ер алты бодрумларында (подвалларында) булунмакъта. 2003 сенеси ноябрь 6-да архив хадимлеринден Ингрид Эриксон иле махсус лифтте беш къат ашагъы (ер алтына) энип, узун ве кенъ коридорда сыралангъан буюк демир къутулар арасындан кечерек, бир маса янына бардыкъ. Ингрид Эриксон бельгиленген сейфлерден учь картон къуту чыкъа-рып маса узерине ерлештирди. Бу къутулар ичинде Къырым ханларынынъ Исвеч къыралларына ёллагъан мектюплери сакъланмакъта.

Къутуларнынъ узеринде мектюплернинъ номерлери ве сайылары бельгиленген. Косьте-рильген учь къутуда бойле ракъамлар турмакъта: I-нджи къуту № 13 - 150; II-нджи къуту № 135 - 180; III-нджи къуту № 181 - 213. Бир ве бир къач саифеден ибарет олгъан мектюплернинъ эпси къалын беяз кягъытлар узеринде къара мереккепнен язылгъан олып, олар-гъа урулгъан базы тамгъалы мухюрлери ренклидирлер. Мектюплернинъ базылары буклю, базылары исе ачыкъ шекильде булуна. Эр бир саифеси, араларына къутунынъ толу фор-матында махсус къалын беяз кягъыт тёшелип, айрылгъандыр.

Къутулар узериндеки номерлерге коре эсап этильгенде, мектюплернинъ сайысы 214-ке бара. Айны архивде копиясыны алдыгъымыз бир каталогда исе 78 мектюп косьтериле ве исвеч тилинде оларгъа изаатлар бериле.

Къырым ханларынынъ исвеч къыралларына ёллагъан мектюплерининъ къылыфлары ренкли йипектен тикили ве дюльбер нагъышлы олып айры къутуда сакъланмакъталар. Къылыфларнынъ кенълиги 8 - 10 ве узунлыгъы 30 - 35 сантиметрдир. Ярлыкъларнынъ кендилери ачыкъ алда кенълигине 30 - 35 см, узунлыгъына 0,5 - 1 метрогъа бара. Шунынъ ичюн оларнынъ чокъусы рулон шеклинде топланып букленгендир.

Анълашылгъанына коре, мектюплер ялынъыз ханларгъа аит олмайып, араларында къалгъай (ханлыкъ иерархиясында экинджи шахс), нуреддин (ханлыкъ иерархиясында учюнджи шахс) ве базы харбий шахсларнынъ, сераскерлернинъ ханлар адындан ве я хан-лар иле берабер имзалагъанлары да булунмакъта.

Ярлыкълардан бириси Бахадыр-Герай бин Селямет-Герайгъа аиттир. Язы тарихи хид-жрий эсапнен 1047 сенеси сефер айыдыр (милядий: 1637 сенеси июнь айы). Резмий Баха-дыр-Герайнынъ кендиси акъкъында «Гюльбюн-и-ханан» эсеринде бойле хабер бериле: Резмий Бахадыр-Герай Селямет-Герай-Ханнынъ огълудыр. Бабасынынъ ханлыгъы зама-нында Бахадыр-Герай рехин оларакъ (кефалет, гарантия сыфатында) Истанбулгъа конде-рильген ве биляхире (сонърадан) Янболу къасабасы кендисине хас олмакъ узере тевджих олмушты (чеврильген эди). Бахадыр-Герай Янболуда булунгъан алимлерден, арифлерден

1 Наджип Э. Н. Рецензия: М.А. Усманов. Жалованные акты Джучиева улуса XIV - XVI веков. Изд-во Казанского университета. - 1979. - 320 с. // Советская тюркология. - 1980. - № 5. - С. 103 - 106.

(бильги саиплеринден) ильм-у-ирфан тахсиль этти. Ве сыкъ-сыкъ кендилери иле корюшме-кле онлардан пек чокъ файдалар корьди. (Тюрк) падишасы 1048 (1047 ? - И.К.) сенеси мухаррем айынынъ он учюнджи куню Бахадыр-Герайны сарайына даветле ухдесине (вази-фесине) Къырым ханлыгъыны тевджих этти... Бахадыр-Герай тахткъа кечтиктен сонъра, бирадерлеринден (къардашларындан) Ислям-Герай султанны - къалгъай, ве Сафа-Герай султанны - нуреддин (оларакъ) тайин этти.

Ханлыгъы заманында Бахадыр-Герай «Азакъ» къалесини азат этип Къырымгъа дёнген вакъытта, 1050 (милядий 1640) сенеси реджеп айында (арабий айларынынъ единджиси) таун (чума) хасталыгъындан, 40 яшында экен, вефат этти. Ханлыкъ тахтында дёрт бучукъ йыл булунгъандыр [4, с. 214]. Къырымтатар эдебияты тарихинде Резмий Бахадыр-Герай ве онынъ зевджеси (къадыны) Ханзаде-ханым гъает истидатлы шаирлер киби де беллидир-

Юкъарыда къайд эткенимиз киби, Бахадыр-Герайнынъ Исвеч къыралына мектюби хиджрий 1047 (милядий: 1637) сенеси язылгъан. «Гюльбюн-и-ханан»да тахткъа минмеси 1048 киби косьтериле.

Мектюп бойле башлай:

«Улугъ Орда ве улугъ Юрдын, ве тахт-ы-Къырымын, ве Дешт-и-Къыпчагъын, ве сонъсыз чокъ Татарын, сагъышсыз Ногъайын, ве тагъ ара Черкесин, ве Тат иле Тавгечин, сагъ къо-лын, ве сол къолын, ве дин-и-мюбин (хайыр ве шеррини айыргъан) ве ислям козининъ улугъ падишахы Бахадыр-Герай-Хан бин Селямет-Герай-Хан бин Девлет-Герай-Хан хазретлери-мизден улугъ Орда, ве улугъ Юрдын, ве Ишвет (Исвеч) тахтынынъ, ве чокъ христианнынъ улугъ падишахы олан ифтихар-и-азам (буюк ифтихар) амиран алем-и-эльмесихийе (христиан алемининъ эмири) мухтар эфахим-и-кюберан (сербест буюклернинъ буюги), эльтаи-фете (лятифликке), эльюсуфие (дюльберликке) сахип, эзъял эльхашиме велюкяр (бирлик-нинъ сагъламлыгъыны кутькен), сахиб-и-эльделяиль, эльмеджит ве эльифтихар (ёлкосьтериджи, шереф ве ифтихар саиби), умдет-уль-эрбап (эрбапларнынъ даянагъы), эльнакъус зюбдет-уль-эсхап (кильсе чанъы давушларынынъ энъ яхшысына сахип), эльарз ве эльнамус мухалесете-и-нишан (арз ве намус ве достча муамеле нишаны), мусадакъ-ат-ы-унван (къаршылыкълы достлукънынъ унваны), бильфиль (акъикъий оларакъ) Ишвет къыралы олан достымыз ве къарындашымыз... »

Яни ачыкъ корюнгени киби, Бахадыр-Герай ханлыгъыны тасдыкълап Исвеч къыралы иле достча арекетте булунаджагъыны анълата. Резмий Бахадыр-Герайнынъ тахткъа мингени ве вефаты хусусында башкъа ракъамлар косьтерильген чешит менбалар олса да [4], «Гюль-бюн-и-ханан»нынъ озюнден чыкъарылгъан мантыкъкъа коре, онынъ вефаты хиджрий 1051-ге (1641) келе.

Мектюп язылгъан сенеси, яни 1047-де, Бахадыр-Герай тарафындан нуреддин оларакъ тайин этильген Сафа-Герай да Исвеч къыралына мектюп кондере. Ишбу мектюп Къады-Са-райдан (даа бир вариантта «Къачы Сарай» деп языла) ёлланылгъан. Форматы 42,5 х 30 сантиметрден ибарет. О девирнинъ язы услюби сакъланаракъ Сафа-Герайнынъ язысы да айны шекильде башлап, бир къач сатырдан сонъ хусусийлеше. Стокгольм архивининъ каталогында араб язысындаки факсимилеси ашагъыдаки сатырлар иле сынъырлана:

«Улугъ Орда, Улугъ Юртнынъ ве Дешт-и-Къыпчакънынъ ве тахт-ы-Къырымнынъ ве сонъсыз коп Татарнынъ ве сагъышсыз Ногъайнынъ ве тагъ ара Черкачнынъ (Черкеснинъ) ве Тат биля (!) Тавгъачнынъ, онъ къолнынъ ве сол къолнынъ улугъ падишахы болгъан шеджаатлю (юрекли) ве азаметлю (улу), ве шевкетлю (эйбетли) Бахадыр-Герай-Хан, дам девлете-и-му-аббад эля юм-и-эльмизан (девлети махшер кунюне къадар девам этсин!), хазретлерининъ къарындашы мен улугъ нуреддин Сафа Герай султан, дам фи хафз Рабтина эльмеляик эльместаан (Юдже ве Къудретли Аллах оны эр вакъыт сакъласын ве къорчаласын!), хаз-ретлеримизден...»

Къырым ханларындан даа бири Мехмет-Герай бин Селямет-Герайнынъ Исвеч къыралына язгъан мектюбининъ сёз башы азбучукъ олса да, хусусий эпитетлернен

айрылмакъта. Бу ярлыкъ хиджрий эсапнен сафар айынынъ 1-де 1065 сенеси (милядий 11 декабрь 1654) Багъчасарайдан ёлланылгъандыр. Форматы 100 х 35 сантиметрден иба-рет. Ярлыкъта бойле сатырлар бар:

«Танъры тебарек (мубарек) ве Таалянынъ рахми ве инаети (кереми) бирле (!) улугъ Орда, улугъ юртнынъ ве Дешт-и-Къыпчакъ, ве тахт-ы-Къырымнынъ ве джумле татар ве коп Ногъайнынъ улугъ падишахы олан минъ улугъ Мехмет-Герай-Хан, дам девлете-и-эля юм-и-эльмизан (девлети махшер кунюнедже турсун!), хазретлеримизден...»

Къырым ханлыгъындан Исвечке ёлланылгъан мектюплер арасында Мурад-Герай-Хан-нынъ бир мектюби айрыджа дикъкъаткъа ляйыкътыр. Фикирлерини язы дипломатиясы иле не къадар «джюляласа» да, заманынынъ къанлы чарпышмалары ве Къырым ханлыгъы кендисининъ сербест дурумыны къорчаламакъ ичюн нидже мешакъатлар арасындан кеч-кени анълашылмакътадыр. Мектюпнинъ язы тарихи там белли дегиль. Ама Мурад-Герай тахтта хиджрий 1088 - 1094 (милядий: 1678 - 1683) сенелери булунгъаныны ве рус аскер-лерини 1089 сенеси «Чехрин» къалеси ичюн савашта енъгенини козь огюне алсакъ, мектюп 1089 (1679) сенеси язылгъаныны тахмин этмек мумкюн. Чюнки мектюпте тамам шу олып кечкен чарпышмалар да анълатыла.

Мурад-Герай бин Мубарек-Герайнынъ ханлыгъы сиясий джиэттен агъыр ве муреккеп бир заманда кечкендир. Русиеден гъайры, Лехистан ве Австрия иле олгъан савашларда иштирак этти. Ама о заманда чокъ дефалар олгъаны киби, гъалебеси такъдирленген, енъ-ильмесини исе багъышламагъанлар. Австриялылар иле «Вардин» къалеси ичюн савашта енъильгени себебинден 1094 сенеси шевваль айында (милядий сентябрь-октябрь 1683) тахттан эндирильди... Мурад-Герай 1107 (1695) сенеси 69 яшына келип Сарадж-Элиде вефат этти. Къырым ханы тахтында булунмасы 5 йыл ве 9 айгъа барды [10, с. 84 - 86]. Мурад-Герайнынъ мектюбинден ашагъыдаки парчаны мисаль оларакъ кетиремиз. Мектюпнинъ форматы 58 х 43,5:

«...достым Москов иле дин-и-ислям бейнинде (арасында) къадимий достлыкъ, бамыр Аллах (Аллах шаат), бир къач сенеден бери багъзай (нефрет) ве адавете (душманлыкъкъа) мюбеддель олуп (алмашып) найире-и-харб (дженк алеви) ве къаттал (ольдюрмелер) кемал мертебе иштиальде иди (чокъ керелер туташтырыла эди), ве лякин дженаб-ы-Рабби, алабд (Онынъ янында ич бир шей дегилим), хазретлерининъ ирадет эйлемеси тааликъ итмедиги къол сяйиле (гъайрети иле) бир иш вуджуда кельмез иди ки, би иштибах (шубесиз) дар вахалия таалукъ (батакълыкъ иле багълы) тесйир-и-такъдир (такъдир ёлу) мюмтена эльте-гъайюр (денъишип оламагъаны) иле ма бинамазда (намазсызда) муджаддадан (янъыдан) къадимий достлыкъ мюессер олып (къолайлыкъле булунып) бойле хайырлу иши сиз досты-мыза бильдирмек ичюн ве сизунъле (!) дахи тарх-и-эсас (эсас къурып) мюведдет (достлукъ) иле достан(е) иля (!) муамелят (мунасебет) ильмек ичюн ишбу мухаббетнаме-и-хюмаюн (мубарек) девлет-и-магърунымыз (якъын девлетимиз) тахрир (язма) ве эльчилик хызме-тиле къудве(т) эля мисаль ве эля гиран (рехбер сыфатында сизге кондерильмек ичюн) Гъа-ниш агъа зейд (адлы) къадр (сербест) къулумыз тайин олунмыштыр. Инш Аллах Тааля вусулында хэзар тазим ве текрим бирле (Аллах Тааля ичюн чокъ сайгъы ве урьмет иле) диванынъыза (буюк меджлисинъизге) алуп мухаббетнаме-и-хюмаюнымызы (достане мек-тюбимизни) фетх ве къыраат итдуруп (ачып ве окъуттырып) ве эльчи къулумызы эглендир-миюп достане мектюп ве издияд (чокъ) мухаббет ве мюваддате баис муамелят (достча мунасебет) иле селямет хаберинъиз бильдиресиз...».

Булардан гъайры, юкъарыда къайд эткенимиз киби, Стокгольм архивинде бир сыра дигер ханлар, къалгъайлар, нуреддинлер, кятиплер ве хансарайгъа якъын адамларнынъ мектюплери булунмакъта. Ашагъыда буларнынъ сырасыны беремиз. Мектюплер джедвели толу дегиль. Оларны имзалагъан шахслар ве, белли олгъаны такъдирде, нереден ве не вакъыт ёлланылгъанлары къайд этиле. Язылгъан тарихчелери милядий эсабындадыр. Раст кельген экисёзлю топонимлер Къырым ичюн классик шекильде, яни араларында дефис иле эки сёзлю оларакъ алынды. Бир чокъ алларда мектюплернинъ озьлеринде де

ойле язылгъан (Акъ-Сарай, Багъча-Сарай, Къады-Сарай, Кок-Козь, Акъ-Месджит, Сюй-рен-Сарай, Булгъанакъ-Сарай, Таш-Яргъан ве иляхри). Номерлери каталогда олгъаны киби къалдырылды. Мектюплер ве оларны имзалагъан шахслар булардыр:

№ 135 хан Бахадыр-Герай бин Селямет-Герай (Багъча-Сарай, 25 июнь 1637). № 136 Ислям-Герай (язылгъан тарихи: 25 июнь 1637). № 137 нуреддин Сафа-Герай бин Селямет-Герай (Къады-Сарай, 1637). № 138 Бахт-Герай (Багъча-Сарай, 25 июнь 1637). № 141 Менъли-Герай (1637). № 142 Джан-Тимур-Бек (1637).

№ 143 Ислям-Агъа (Бахадыр-Герай-Ханнынъ якъын адамы сыфатында, 25 июнь 1637).

№ 144 Мустафа-Агъа (хансарайнынъ юксек рутбедеки хызметкяры сыфатында).

№ 145 Ислям-Герай бин Селямет-Герай (30 июль 1650).

№ 146 къалгъай Къырым-Герай бин Селямет-Герай.

№ 147 нуреддин Гъазы-Герай бин Мубарек-Герай (Къады-Сарай, 1650).

№ 148 Менъли-Герай бин Ислям-Герай (Багъча-Сарай, 30 июль 1650).

№ 149 Девлет-Бийим (Багъча-Сарай, 1650).

№ 150 Ферах-Бийим султан (Багъча-Сарай, 1650).

№ 151 Сефер-Гъазы-Агъа (1637).

№ 152 Ислям-Герай бин Селямет-Герай.

№ 153 Тимур-Агъа (11 ноябрь 1654).

№ 154 къалгъай Гъазы-Герай (Акъ-Сарай, 11 ноябрь 1654).

№ 155 Мехмет-Герай бин Бахадыр-Герай (11 ноябрь 1654).

№ 156 Мехмет-Герай бин Селямет-Герай (Багъча-Сарай, 11 декабрь 1654).

№ 158 нуреддин Адиль-Герай бин Селямет-Герай (Къады-Сарай).

№ 160 Сефер-Гъазы-Ата

№ 161 Али-Гъазы-Агъа.

№ 162 Абдулькерим-Агъа.

№ 164 Джан-Мырза-Агъа.

№ 165 хан Мехмет-Герай бин Селямет-Герай (Багъча-Сарай, 1 февраль 1661). № 166 Ахмет-Герай бин Мехмет-Герай. № 167 Селим-Герай.

№ 168 Сефер-Гъазы (Карл Х Густав адына, 1660).

№ 169 нуреддин Мурад-Герай султан бин Селямет-Герай (Кок-Козь, 1654). № 170 Хан Адиль-Герай бин Девлет-Герай (Багъча-Сарай, 1 сентябрь 1666). № 171 Къырым-Герай султан бин Девлет-Герай султан. № 172 Девлет-Герай султан бин Фатих-Герай султан. № 173 Тахт-Герай султан бин Фатих-Герай султан. № 174 Хисам-Герай султан бин Фатих-Герай султан. № 175 Ферах-ханым султан бин Мехмет-Герай султан.

№ 176 къалгъай Къырым-Герай бин Девлет-Герай (Акъ-Месджит, 11 июль 1668).

№ 177 нуреддин Девлет-Герай бин Фатих-Герай (Сюйрен-Сарай, 9 август 1668).

№ 178 Тахт-Герай султан бин Фатих-Герай султан.

№ 179 нуреддин Девлет-Герай бин Фатих-Герай.

№ 180 Тахт-Герай султан бин Фатих-Герай султан (1670).

№ 181 Хаджы-Герай бин Къырым-Герай султан (1669).

№ 182 Ферах бин Мехмет-Герай (1670).

№ 184 Муртаза Али-Агъа (Багъча-Сарай, 11 июнь 1668).

№ 185 хан Селим-Герай бин Бахадыр-Герай-Хан (Багъча-Сарай, 1677).

№ 186 къалгъай Селямет-Герай султан бин Бахадыр-Герай (Багъча-Сарай, 2 июль 1677).

№ 187 нуреддин Сафа-Герай султан бин Сафа-Герай султан (Багъча-Сарай, 2 июль

1677).

№ 188 Бахадыр-Агъа (Ишвет /Исвеч/ къыралынынъ векилине берильген мектюп).

№ 189 Хан Мурад-Герай бин Мубарек-Герай султан (Багъча-Сарай, 1679).

№ 190 къалгъай Тохтамыш-Герай султан бин Сафа-Герай султан (Багъча-Сарай).

№ 191 нуреддин султан Саадет-Герай бин Къырым-Герай султан (Булгъанакъ-Сарай,

1678).

№ 192 Хаджы-Герай султан.

№ 193 Ахмет-Агъа.

№ 194 Хан Мурад-Герай бин Мубарек-Герай (Багъча-Сарай, 1681).

№ 195 къалгъай Тохтамыш-Герай султан бин Сафа-Герай султан (Акъ-Сарай, 1681).

№ 196 нуреддин Саадет-Герай бин Къырым-Герай (Таш-Яргъан, 1681).

№ 197 султан Мубарек-Герай бин Мехмет-Герай-Хан (Сивирен /Сюйрен?/, 1681).

№ 198 Ахмет-Агъа (19 майыс 1681).

№ 199. Хан Мурад-Герай бин Мубарек-Герай.

№ 200 къалгъай Тохтамыш-Герай бин Сафа-Герай (Акъ-Месджит, 10 март 1682).

№ 201 нуреддин Саадет-Герай бин Къырым-Герай (1682).

№ 202 Хаджы-Герай бин Къырым-Герай султан (Багъча-Сарай, 1682).

№ 203 Гъазы-Герай султан бин Мубарек-Герай султан (Акъ-Сарай).

№ 204 Мубарек-Герай бин Мехмет-Герай.

№ 205 Хан Мурад-Герай султан.

№ 206 Хан Мурад-Герай.

№ 207 Ахмет-Агъа.

№ 208 Хан Тимур бин хан Мехмет (1712).

№ 209 Хан Девлет бин Хаджы Селим-Герай.

№ 210 Хан Къаплан-Герай бин эль Хаджы Селим-Герай-Хан (1715).

№ 211 Хан Селямет-Герай бин эль Хаджы Селим-Герай (24 декабрь 1741).

№ 212 Хан Селямет-Герай бин Селим-Герай (15 майыс, 1742). Бу сонъкисинден де къыскъа бир парча мисаль оларакъ кетиремиз:

«Танъры тебарек (мубарек) ве Таалянынъ лютф (эйилиги) ве инаети (кереми) иле Къы-рым ве Къубан ве Къабарты ве саир тайфа-и-Черакисе (Черкес къабилелери) ве Буджакъ ве къабаил-и-Дешт-и-Къыпчакъ (Дешт-и-Къыпчакъ къабилелери) ве умумен ногъайлюян (!) ве бильджумле ашаир-и-мырзаян ве татараннынъ (джумле мырза ве татар къабилелери-нинъ) хан-ы-азамы (буюк ханы) ве ферман фермайы (эмир бергени), хукюмдары олан биз Селямет-Герай-Хан хазретимизден...»

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

* * *

Австрия девлет архивинде Къырым ханлыгъына аит весикъалар, шу джумледе ханлы-кънынъ мектюбаты да гъает меракълыдыр. 2006 сенеси январь айынынъ 22 - 25 куньле-ринде рахметли языджымыз Фейзи Рахман Юртэрнинъ маддий дестеги ве алман достум Мисте Хотопп Риккенинъ тешкилий ярдымынен Австрия (Вена) девлет архивинде (Österreichisches Staatsarchiv. Haus-,Hof-und Staatsarchiv. Minoritenplatz 1. A-1010 Wien) чалышмагъа къысмет олды. Ишбу архив 1945-47 сенелери ичинде Махкеме палатасы архивлери, Сюляле архивлери, Административ ве дигер бир чокъ архивлернинъ къошул-масынен мейдангъа кельгендир. Архив хадимлери манъа окъув карточкасыны ачкъанда, эски СССР тарафларындан биринджи окъуйыджы олгъаным ичюн, бир чокъ суаллер берип язылы къайдлар эттилер.

Эбет, энъ эвеля архив картотекалары башында булундым. Xll 16/1 (1562 - 1738 сенелери) ве Xll 16/2 (1739 1836 сенелери) шифрли каталогларда Пруссия консулларынынъ Истанбул ве Къырымдан язылгъан мектюплерининъ джедвели косьтерильмекте. Бутюн

карточкалар эльязылы шеклинде олып, австрия тилинде (алманджагъа чокъ якъын тильде) язылгъандырлар.

Мерагъымны чеккен материалларны сымарыш этип, 1655 - 1657 (Turcica) сенелерине аит мектюплернинъ оригиналларыны козьден кечирдим. Папкаларнынъ бириси узеринде: Ucidangast Tartarischek Gesaudte en Wien Aufenthaltskosten 1655 feb 23 - marz 2 язылары булунмакъта.

15 - 20 см. къалынлыгъында дестеленген эски язылар къапы сыфатында эки къалын картон арасына алынгъан ве бир тарафындан учкъурлангъанлар. Мектюплер мевзулар ве сенелер боюнджа айры джылтлангъан олсалар да, айры-айры тикильмегендирлер. Эр бир мектюпке девлет архивининъ мухюри урулгъан.

Мектюплернинъ язы услюплери хаттатына коре, чешит-чешит олып, базылары пек дюль-бер ве санки басмаханеде басылгъан киби корюнмектелер. Базыларында эскидеки (оригинал) сюргюч мухюрлери булунмакъта. Эр бир папкадаки мектюплерде къуршун къалем иле сыра саифелери къайд этильген. Меракълы шей - базыда айны мектюплер эки чешит усулда язылгъан. Базы мектюплер исе, бир къач сатыр харфлы языдан сонъ, ялынъыз ракъамлар иле язылгъандырлар. Яни шу мектюплерни тар даиредеки инсанлар окъуп, дигерлери окъуп оламасын дие код иле язылгъанлар. Мектюплернинъ кягъытлары бир оль-чюде, яни 18 х 30 см. Базыларынынъ мерекеплери вакътынен агъаргъан, базыларынынъ исе, пек гузель ве айдын корюнмекте. Бир чокъ мектюплер хаттатлар тарафындан дегиль де, Пруссия къыраллары ве сарай халкъы тарафындан язылгъан олып, хаттат языларын-дан (яни дюльбер языдан) кескин шекильде айрылмакъталар. Базы мектюплернинъ узеринде чокъ инджеден ясалгъан мухюрлер турмакъта. Айры мектюплернинъ саифе ракъам-ларына (сонъ булунгъанынданмы?) харфлер къошулгъан. Меселя, 113а. Мектюплернинъ даа бойле бир шекиллери де булунмакъта: яни мектюплердеки язы кягъытнынъ боюна язылып ялынъыз экинджи ярысыны (тарафыны) къапламакъталар. Бунынъ себеби - язы мерекеби кягъытнынъ терс тарафындан да корюне. Кягъытнынъ экинджи тарафындан язылса, айдын окъунамайджакъ. Шунынъ ичюн кягъытнынъ экинджи тарафындаки язы да бир тарафламадыр. Кимерси мектюплерде прусча шиирлер дёртлюклери де корюнмекте. Шу папкаларда мектюплерден гъайры, бир сыра протоколлар да булунмакъта. Узерле-ринде чешит схемалар сызылгъандыр. Базы мектюплер тезкере шеклинде, яни бир къач сатыр языларле сынъырлангъандырлар. Кайзерлернинъ мектюплери арасында бир чокъ-усы «церемониал»лар иле багълыдыр. Эр бир папкада къарарнен 150 - 180 саифе булунмакъта.

Меракълы весикъалардан бир къач мисаллер:

1. Пруссия къыралы канцеляриясындаки къайдлар:

Мейдан Гъазы Хазнадар-Агъа башлыгъында Къырымдан кельген эльчилерни мусафир этмек ичюн алынгъан эрзакъ (продукты) листеси.

(1656 сенеси июнь 30 - июль 13).

Мейдан Гъазы Хазнадар-Агъа башлыгъында Къырымдан кельген эльчилерге Къырым ханы ичюн ёлланылгъан бахшишлер листеси.

(1656 сенеси июль 13).

2. Пруссия къыралына теслим этильген татар миссиясы весикъаларынынъ джедвели. (1668 сенеси ноябрь 23).

3. Пруссия къыралы канцеляриясынынъ инвентарь китапларында:

№ 711417

1660 сенеси ноябрь 4-те lV-Мухаммед-Герайгъа язылгъан мектюп.

1661 сенеси февраль 7-де Гъазы-Герайгъа (Багъчасарайгъа) язылгъан мектюп.

№ 711418

1661 сенеси император А.А. l-Леопольдден lV-Мухаммед-Герай-Ханнынъ везири Нуред-дин Мурадгъа язылгъан мектюп.

* * *

Ашагъыда Фридрих 1-Вильгельмнинъ М-Мухаммед-Герай-Хангъа язгъан мектюбинден парча беремиз. Мектюпни латин тилинден чевирген - Къырым медицина университети-нинъ латин тили оджасы, филология фенлери намзети Ахтем Мазиновдыр. Ишбу терджиме тахминен олгъаныны козь огюне алмалы.

«Харбий сеферлерде намы оськен шахане ве севимли достумызны селямлар экенмиз, эйиликлеринъиз узеринде янъы берекетлернинъ ильк махсулыны бахшыш оларакъ кон-дергенинъиз ичюн миннетдарлыгъымызны бильдиремиз. Ёллагъан язынъызны Юдже Танърынынъ керамети ве ирадесиле алдыгъымызны хабер этемиз. Танърынынъ лютуфкяр-лыгъыле Сизге берильген юксек тахтта даимийлик ве къоджаманлыкъ эйлеген джумле татараннынъ падишасы Мухаммед-Герай-Хан. Келеджекте зат-ы-алийлерининъ харбий кучюне кучь къошаракъ сеферлер эйлериз. Керек вакъытте Мейдан Гъазы-Агъа хабер бер-месиле олур. Достлугъымыз ве якъынлыгъымызны сакъламакъ ичюн ваад эйледигимиз япаджакъларымызны мытлакъ амельге чыкъарырмыз. Базы меселелернинъ инджеликле-рини бундан сонъки мектюплерде даа гузель ачыкълармыз. Огюни айдын корьген, ады джихангъа яйрагъан хан азретлериле достлугъымызны пекитип эр сёзюнинъ сахиби олгъаныны корьмектемиз... Алий азретлерине селяметликлер ве узакъ омюрлер истеймиз. Хыз-мет ве эйиликлеримизни косьтермеге хазыр олдугъымыз халда. Вена, июль 7 сене 1656».

Бунъа айрыджа къошмалы ки, халкъ арасында ве айны заманда эдебият алеминде «Кямилий» эм де «Хани» тахаллюси иле белли олгъан ^-Мухаммед-Герай-Хан Къырым тахтында падишалыкъ этмек иле бир сырада, эдебиятны севген, оны терен огренген -менимсеген ве озю де шу эдебиятнынъ муджизевий назмиет дюньясына далгъан буюк симадыр. Эм падиша, эм де шаир оларакъ чевре четке намы кеткен Кямилийнинъ (Хани-нинъ), образлы сёйлегенде, онынъ укюмдаргъа хас икметли, эм де кескин, джумерт къа-леми астындан дюльбер шиирлер догъды. Укюмдар шаирнинъ назмиети эсасен аят - омюр хусустаки фельсефий тюшюнджелери иле ашлангъандыр. Шаир кенди инджи сатырла-рында, къудретли Севгини джанлы бир тимсаль сыфатында гъает юксек бедий ренклер иле ифаделей. Албу исе, шаир IV Софу Мухаммед-Герай-Ханнынъ - Кямилийнинъ (Ханининъ), акъикъатта, джихан эдебияты тёрюнден озюне мунасип ерни ишгъаль этювинден делялет-тир [11].

Мешхур сейяхатчы Эвлия Челеби ^-Мухаммед-Герай-Хан иле шахсий таныш олып онынъ химаесинде булунгъандыр. Озюнинъ «Сейяхатнаме»синде онынъ шахсиети акъкъ-ында бойле самимий сёзлер язмакъта:

«Эввеля гъает салих, диндар, юмушакъ хуйлу, сакин, харамдан сакъыныр, мюттакий (чекинчек) ве бош истеклерден узакъ дуран нураний бир ихтияр, вукъуф эхли (бильгили-лерден), керем ве химмет сахиби хайрат ве хасенада (хайырлы ишлерде) дюшкюн, бутюн кенъешлерде, яни данышмаларда хакъ сёзе разы, маариф эрбабына мейилли, нидже буюк велилерин сухбетлери шерефине наиль олмуш нюктедан (индже), зариф, олгъун, дюнья-нынъ бутюн марифетлерине ашина, марифетуллах сахиби, сюлюк (тарикъат) сахиби бир кимседир. Девамлы отуруп сухбет эттиги инсанлар къаралар ве денъизлер гезгини, арашты-рыджы алимлер ве заманнынъ фазыллары кимселердир. Бунларла ялынъыз къалмайы, одасында шер-и-илим къонушмалары, арапча ве аджемдже илим тартышмалары япмакъле мешгъуллер иди. Кендилерининъ де шиир диваны олуп чагъатайджа темиз ве белигъ (дюльбер сёзлю) шиирлери вардыр ки, махлясы «Хани»дир. Ама даима Аллах зикри иле мешгъуль олып ишлери-гучьлери Аллах ёлунда джихат этмек олуп. гечинирлерди. Бу киби бир мешрепте намлы, ярар, сервер, тадж сахиби йигит, вакъар (гъурур) сахиб ишаны юдже бир хан горьмедим. Дженаб-ы-Хакъ даима вакъарыны къатында чокъ фазла арттырсын. Зира омюрлери муддетинде бутюн адамларыны, чеврелериндеки хызметчилерини, кёле ве джариелерини черагъ (чыракъ) этип Багъчасарай шехри ичинде хайрат хасенат (эйиликлер)

этип шехри имар этмее дюшкюнлердир. Раббю-ль-иззет кендисини де ики дюнья сааде-тийле мамур эде» [12, с. 514-515].

Юкъарыда хабер бергенимиз киби, Венада дигер Къырым ханы Дервиш Мухаммед-Герай бин Мубарек-Герайнынъ «Тарих-и-Мухаммед-Герай. Къара Мустафа-паша дженгле-рин сёйлер, Авджы султан Мухаммед-Хан вакъитлеринден султан Ахмед-Хан бинъ юз он беш тарихинеджек сёйлер бир макъбуль тарихдюр» адлы эсерининъ эльязмасы да къорун-макъта, ама бу эсер Австрия девлет архивинде дегиль де, Вена шеэрининъ девлет кутюп-ханесинде булунмакъта. (Къорунма номери: 86). Айны кутюпханеде Фундуклулунынъ «Тарих» эсери де булунмакъта. № МХТ 343, а-d. Айны ерде 83 сайы алтында Веджихи-Эфендининъ «Тарих»и («Тарих-и-Веджихи») де мевджуттыр. Языкъ ки, биз буларны корип оламадыкъ.

Саадет-Герайнынъ 1524 сенесине аит учь имтияз ярлыгъы.

1783 сенеси Къырым Русие тарафындан запт этильген сонъ, икътисадий дурум тюбю-те-мелинден сёкюлип, алт-усть этилип, чар мемурлары ве Къырымдаки топракъ сахиплери арасында сонъу корюльмеген давалар, махкеме къавгъалары башлагъан эди. Чар мемурлары чешит къаба ве айнеджи, ийлекяр усулларле къырым мулькдарларынынъ малына сахип чыкъмагъа огърашалар. Къырым деребейлери исе, къолларында топракъ сахипли-гини тасдыкълагъан весикъалары олдугъы алда, махкеме давалары ачып мулькюни талан-макътан къорчаламагъа арекет эте эдилер. Бунынъ ачыкъ мисали оларакъ, XIX асырнынъ биринджи черигинде (1820 сенеси) Ширинскийлер къабилесинден олгъан Али-бей, о заманда махсус тешкиль этильген Комиссиянынъ къолуна къартдеделери Дангъы-бейге Тохтамыш-Хан тарафындан берильген суюргъалларны (топракъ сахиплиги акъкъында весикъаларны) теслим эткенидир. Ишбу весикъалар Эски-Къырым ве Къарасувбазар тарафларындаки топракъларгъа аит эди [1].

Тамам шу эснада Новороссия ве Бессарабия губернаторы граф М. С. Воронцовнынъ кятибиетинде булунгъан чешит мектюплер ве аризалар арасында Таврия Дворян Меджли-сининъ архивинден кондерильген ве Къырым Ханлыгъы заманында топракъ сахиплигини тасдыкълагъан бир чокъ актлар топлангъандыр. Олар арасында «сенетлер» (купчая крепость), «яфталар» (раздельные акты), «уджетлер» (судейские приговоры), «суюргъаллар» (топракъ сахиплиги хусусында весикъалар) ве ханлар тарафындан тебааларына берильген чешит ярлыкълар бар эди. Ама бу весикъаларнынъ чокъсу «эски татарджа» язылгъанлары себебинден, губернатор кятибиетининъ анълайджагъы ве чезеджеги дереджесинде дегиль эди. Бундан долайы ишбу весикъалардан XIV ве XVIII асырларгъа аит 63 (алтмыш учь!) данеси сайланып, русчагъа терджиме этильмеси ичюн 1838 сенеси Русие Тыш Ишлери Бакъанлыгъынынъ Асия департаментине кондериле. Ве бу ерде олар Бакъанлыкънынъ татарджа биринджи драгоманы (терджиманы) Я. О. Ярцов тарафындан русчагъа чевриле [5, с.29]. Бу мектюплернинъ къыйметини анълагъан Тыш Ишлер Бакъаны К. В. Нессельроде кондерильген весикъалар араларындан ич олмадым эки мектюпни, яни Тохтамыш-Хан-нынъ 1382 сенесине аит ве Саадет-Герайнынъ 1523/1524/ сенесине аит мектюплерини Укюмет ичюн къалдырылмасыны М. С. Воронцовгъа риджа эте. Мектюплер акъкъында язаркен, Нессельроде бойле тариф этмекте: Тохтамыш-Ханнынъ мектюби йипек кягъыт узеринде «джерри» (чекме) усулыле язылгъан олып алтынле сюсленгендир. Мектюпнинъ узунлыгъы 2 аршындыр (яни 1,5 метрге якъын). Къырым Ханлыгъынынъ эсасчысы Аджы-Ге-райнынъ торуны олгъан Саадет-Герайнынъ 1523 /1524/ сенесине аит «алтын нишанлы», яни алтын мухюрлю (с золотым вензеловым именем) мектюби де аджайип язы иле язылып тиль джихэтинден чокъ эскидир. Бу ерде къырымтатар халкъынынъ эски рутбелери ве табакъалары косьтерильмекте...

Ама ахыры-сонъу бу мектюплернинъ оригиналлары оларны сакълап кельген сахипле-рине къайтарыла ве илим ичюн бус-бутюн гъайып олма ёлунда булуналар. Ве лякин кене

шyкюpлep олcyн ки, 1839 ceнecи M. С. Bоpонцов кятибиeтининъ шapкъ тиллepиндeн тepджи-мaны A. A. Боpзeнко Тоxтaмыш-Xaннынъ яpлыгъындaн кaлькaлы копия япып къaлдыpa. Сонъpa бyлap Я. О. Яpцовнынъ тpaнcкpипцияcы вe pycчaгъa тepджимecиндe B. B. ^иго-pьeв тapaфындaн нeшиp олyнaлap [5, c. 30-31]. B. Гpигоpьeвнинъ xaбepинe коpe, шу эки мeктюпнинъ литогpaфия фaкcимилecини (ольчюлepини вe мyxюp коpюнишлepини билe) тaм caкълaяpaкъ моcквaлы peccaм K. Я. Тpомонин япкъaндыp [6, c. 338]. Бyгyньдe Я. О. Яpцовнынъ Kъыpым Xaнлыгъынa aит ишбу мeктюплepнинъ нecx вe нecтaлик языcынa япкъaн тpaнcкpипцияcы джылтлaнгъaн 100 caифeли (язылap тeк 63 caифecиндe) биp эльязмa шeклиндe С.-Пeтepбypг yнивepcитeти шapкъ тиллepи фaкyльтeтининъ кyтюпxaнe-cиндe къоpyнмaкътa [9, c. 24-25].

Сaaдeт-Гepaйнынъ (1491-1537) шaxcиeти xycycындa бойлe мaлюмaт бyлyнмaкътa. K^i-pым Xaны тaxтынa 1524 ceнecи Тюpкиe cyлтaны Сeлим тapaфындaн тaйин этильди. Онынъ xaнлыгъы 9 йыл вe 3 aй дeвaм этти. Beфaтындaн ^нъ Иcтaнбyлдa xaзpeт Xaлиднинъ дю^-бecи янындa дeфн олунды. Сaaдeт-Гepaйнынъ xaнлыгъы зaмaнындa Kъыpымдa тюфeк (тюфeнк) вe пыштaв cилялapы пeйдa олып, cонъyндaн бyлapнынъ иcтиxcaлы кeниш яйpa-гъaндыp. Сaaдeт-Гepaйнынъ бильгигe кучьлю aвecлиги бap эди. «Гюльбюн-и-xaнaн»дa онынъ буюк кyтюпxaнecи aкъкъындa cёз юpютильмeктe. Haзм эcepлep язyвындaки мaxa-peти дe бeллидиp.

Aшaгъыдa Сaaдeт-Гepaйнынъ милядий 1524 ceнecи биp къaч тeбaaлapынa (apaлapындa ^нди «тюфeнкчилepи» олдугъы aлдa) бepгeн яpлыгъыны миcaль олapaкъ кeтиpeмиз. Бу epдe Xaн-aзpeтлepи aдлapы кeчкeн тeбaaлapыны чeшит яpapлыкълapы caecиндe тюм вep-гилepдeн aзaт эйлeepeк, олapны «aзaд тapxaн», яни кeнди топpaкълapынынъ cepбecт caxиби илян этип <^л тaмгъaлыкъ aлтyн нишaнлыгъ яpлыгъ» бepe. Be тaмaм шу тapaкълы мyxюpи яpлыкъ юкъapыcындa иpитильгeн aлтын шингeнлигинe бacылгъaны ceбeбиндeн, cонъyндaн кимлepдиp мeктюпнинъ шу epчигини (aлтын мyxюpини) йыpтып aлгъaн. Эм йь^-тылдыгъы вaкъыттa, мeктюпнинъ биp къaч cёзлюк язылapы дa мeктюптeн aйpылгъaн...

Яpлыкъны apaб языcындaн киpилджeгe тpaнcлитepaцияcыны яптыгъым зaмaн, имля xycycиeтлepини козь огюнe aлмaгъa чaлыштым. Биp cыpa эcкиpгeн cёзчюклepинe кeнди изaaтлapымны дa къоштым. Тaбий ки, пyнктyaция мeceлecи зeмaнeвий къypaлдыp.

«Улугъ улу^ынъ онъ къолнынъ, cол къолнынъ, тyмaн (он бинъ), бинъ, юз, он, бильген огълaнлap, бeклepингe, ички шexиp дapyгъa бeклepингe (шeэp мyдиpлepинe), муфтий-му-дeppиcлepингe вe къaзы-мyxтecиблepингe (эcкидeн xэcaпчы, бeлeдиe ишлepинe бaкъкъaн мeмypлap), дивaн битикчилepингe (кятиплepинe), мeшaйиx-cофyлapынгъa, къyшчы-бap-cчылapынгъa, aнбapджылapынгъa, тaмгъaджы-тapтнaкъчылapынгъa (гyмpюкчилepгe), ^a-paвyл-тyткъaллapынгъa (яpлыкълap caкълaгъaнлapгъa), гeмиджи-копюpджилepингe, букъ-aвyл чepилepингe (тaмгъacыз мaл кeчиpмeгeн acкepий xызмeтчилepинe), юpюp-ишyp эльчи-ёлaвджылapынгъa, къaимa ^ap олгъaн) иш yзa юpьгeнлepингe, коп ильге, бapчaгъa, тюз вe инджe билинъ: ким яpлыгъны aлып тypгъaн Тaйкини огълы, Aльп-Kъapaны, Maл-лийи, ^ойлыны, Aкъкъочкъapы, Бозкъочкъapны [3], инш (кучюк къapдaшлapы), Бaйкъa-paны, Джaнкъapaны огълу Тaнъpы-Бepдини, Бapaкъны огълы Xyбдaнeни, Aкъылдaнeни, Aкъ-Mexмeдни, Mexмeд Софуйы, a^a^i Тaнъpы-Бepдини, Итуни, Xоджyкъи, инcи (кучюк къapдaшлapы) Тaxиpни, Дeвлeт-Яpы, Уpaз-Keльдини, Бaйкъapa Xоджaйи - Aльп-Kъapa, Джaнкъapa, Тaxиp - бу yчюcи бизгe тюфeнкчи олдугъы ceбeбиндeн cоюpгъaл (топpaкъ caxиплepи) болуб aзaд тapxaн болcyн дeдик биз, бу тapxaнлapымыздaн яcaкъ-къaлaй (уму-мий вepги) дeб тилeмecyнлep, aлмacyнлap, aты-yлaгъдaн, къой-къозycындaн, yлaгъ-ильмeк (aт-apaбa) тyтмacyн, cойcyн-yлюфe (эpзaкъ, aшaйт) япмacyнлap, эвлepинe кyчьбиpлe къо-нaкъ-къошyн къондypмacyнлap, илим (тyвгъaным), къошуным, мeниким, тyмaным дeб, нyкepим (xызмeтчим), ишим (тyвгъaным) дeб тилeмecyнлep, aлмacyнлap, къол-ший - къол-тyкъa-ший, кочь нepceлepин aлмacyнлap, caты-aлыгъ къылcaлap, тaмгъa-тapтнaкъ (гyмpюк

вергиси) тилемесунлер, алмасунлар, «салыгъ» мюсемма («салыгъ» адлы верги) салмасун-лар, экин-тикин (бедава) хазыр анбар (эрзакъ вергиси) алмасунлар, черинъ одейин къал-дынъ (аскерлик борджунъдан къалдынъ) деб къудрыламасун (къондураламасун, аскерлик чызмасыны кийдирмесин) къаюма (бир де бир) яндындакъы кучь-басыч юнджугъ (ынджытма) захмет тикурмасунлар (япмасынлар), инич конъуль бирле (мути гонъюлле) тынч туруб ярлы тирилигин къылуб (авам халкъ яшайышыны кечирип) шам-сабахта эвкъат-ы-хамсе (беш вакъыт намаз) бизге ве бизнинъ уругъларымызгъа алгъыш дуалар тура-турсунлар дедик, бизлер тархан болдыкъ деп бизим хыдметимизде болмасанъыз, бизден сонъра болгъан ханлар хыдметинде болмасанъыз, тархан болмазсыз, биз болаю дею тургъач, бу тархан-ларгъа кучь-басыч тикурген (япкъан) кишилернинъ озьлерине яхшысы болгъай олар да къоркъарлар ина (инанып) дею къолларына тута турургъа ал тамгъалыкъ алтун нишанлыгъ ярлыгъ берильди. Тарих: токъуз юз отузда мубарек джумаз-уль-эввель (бешинджи ай) айы-нынъ ортасында язылды (1524 с.)

Бимакъам: шехр-и-Къырым

Акътачы отюль тикурды (риджа этти)

Гъазы бахшы битидим (яздым)» [7].

* * *

Саадет-Герайнынъ 1524 сенеси берильген экинджи союргъал ярлыгъы Къырымда Къы-ркъ-Ер (Чуфут-Къале) ве янында яшагъан бир гурух къараим, эрмени ве къырымтатар тебааларына верги имтиязлары берильгени акъкъындадыр. Ишбу ярлыкънынъ къырымта-тарджасы булунмадыгъы себебинден, Красноярск Или Девлет архивинде тапылгъан русча-сыны мисаль оларакъ кетиремиз. Бу мектюпнинъ русча вариантыны тапкъан киши - Умет-баев Тимур Шамилевич - тарих фенлери намзети, Красноярсктаки Сибирь федераль университетининъ умумий тарих кафедрасынынъ доценти оларакъ чалышмакътадыр. «Саадет-Герайнынъ эскиден русчагъа терджиме этильген мектюби Красноярск архивине насыл тюшти?» суалимизге Тимур Уметбаев бойле джевап язды: Сибирьянынъ корюмли тедкъикъатчыларындан Григорий Иванович Спасский (1783 - 1864) чокъ сенелер чешит весикъа ве эльязмаларнынъ топламасынен огъраша эди. Красноярскта да олгъан эди. «Сибирский вестник» ве «Азиатский вестник» киби журналларны нешир эткен эди. Онынъ вефатындан сонъ, топлагъан архивини мешхур библиофил ве туджджар Г. В. Юдин сатын алып, Красноярск шеэрине кетирди. Рус инкъилябы ве граждан дженки заманында шу архивден бир сыра шейлер гъайып олса да, къалгъан къысмындан Красноярск Или архивинде Г. И. Спасскийнинъ фонду тешкиль этильди. Иште, шу фонднынъ весикъалары арасында Саадет-Герайнынъ русчагъа терджиме этильген мектюби булунды...

Русчагъа мютерджимнинъ исми Таврия Мусульман Диний Идаресининъ терджиманы Степан Речет косьтерильгендир. Википедиядаки хаберге коре, Г. И. Спасский 1835 сенесин-ден башлап учь йыл девамында Къырымдаки туз оджакъларынынъ мудирлигинде булунгъан, ве шу йыллары Къырымнынъ тарихи, археология ве этнографиясы иле багълы зенгин материаллар топлагъандыр.

Якъынларда мезкюр мектюп «Авдет» газетасында басылды (2016. - № 46 /935/.- ноябрь 14). Ашагъыдаки метин «Авдет»те басылгъан варианттыр. Харфи-харфине олгъаны киби беремиз:

Государственный архив Красноярского

Края, Фонд 805, опись 1, ЕХ 158, на 6 листах.

Лист 1.

Копия Ханской Грамоты, переведенная с Древне Крымскотатарскаго языка (на) Нынешний Татарский и с онаго на Российский Деолекты.

Грамота, выданная Саадет-Герей-Ханом:

В сорока местах (Къыркъ-Ер) находящимся начальникам Селим же башлыку, всем бекам и Сеитскаго поколения народу Муфтиям, Мударисам, Шейхам, Софулерам - всем вообще заведувающими делами Штенпельными Стальмастерам, взымающим десятину, также отправляющим службы свои в путях и в поездках шкеперам, их служителям, местовым надзирателям, начальствующими над народами беям да будет всем известно, что предъявители сей нашей грамоты сорока мест (Къыркъ-Ер) Старик Халиль Могела Оглу, Мустафа, Салават, Амет, Пирмамут, имам Адели Рамазан, Сеидамет, бадракчи-

Лист 1 об.

Самет, башлик и караимская иудеи Илья, Юсуф, Мергей Баба оглу, Ибраим. Армяны и духовники их прибыли к нам, предъявили выданные им от бывших напред сего ханами отцов наших предков и отцов их грамоты. В принесенной нам просьбе ходатайствовали, чтобы дать им льготы, на что мы им явили свое согласие, чтобы на том же основании дать там только льготы, кои до сего поселились в местечке Калп, и когда мы обитающим в сорока странах магометанам, христианам и караимским иудеям объявили, что дали им льготы, присутствующие возле нас со сторон правой, левой, и все в дворе моем служащие просили, дабы платящие подати и неотбывающие таковых, кто только поселятся жительством в местечке Калп, от всех податей и дачею подвод остались свободными. Почему мы определили,

Лист 2.

Чтобы те, кои прежде сего получили от нас льготную грамоту из обитающих народов, подвод не взимать, не требовать постоев в домах их, не ставить, и насильно никто подводам не должен останавливаться на издержки для называемого Тютюк («Тютюн»), то есть курительного табака, их податьми не облагать и не взымать, и народам тем никаких притязаний и стеснений не чинить, ибо мы обещали дабы всегда им доставлять покой, предоставили им право заниматься своим промыслом, возносить по утрам и вечерам за нас и отцов наших усердные молитвы, сие мы так постановили, что и пояснено в грамоте нашей, каковое наше соизволение кому только таковое известно будет обитающим в городах, странах оказавшие им насилие или стеснение не должен ожидать для себя блага. Сохранение с знаками

Лист 2 об.

Краскою цветом червоннаго золота и написана сия грамота в средних числах месяца. 930 года по магометанскому исчислению наверху подлинной грамоты приложена имянная печать Саадет-Герей-Хана Сына Менли-Герей-Хана.

Переводил переводчик Таврическаго Магометанскаго Духовнаго правления коллежский регистратор Степан Речет.

* * *

Саадет-Герайнынъ 1524 сенеси «Ферах шеэринде» (Ферах-Керманда /Ор-Къапыда/) язылгъан учюнджи мектюби хусусында белли алим профессор Миркъасым Усманов озю-нинъ 1979 сенеси басылгъан монографиясында хабер бермекте. Ишбу мектюп Русие илим-лер академиясы янындаки Шаркъшынаслыкъ институтынынъ эльязмалар болюгинде булунмакъта. Мектюпнинъ мундериджеси берильмесе де, язы хусусиетлери, харф, сатыр ве сатыр-ара ольчюлери, мерекеби, кягъыт сыфаты, мухюрлери ве дигер тыш къыяфет-лери акъкъында тафсилятлы малюмат берильмекте:

Письмо № 15. Саадат-Гирай - Алп-Кара и др., сер. Джумада1 930/март 1524 г.; тарханный, изначальный, подлинник; РО ИВАН, D 222/11.

Свиток в 28,5 Х 141 см из четырех листов (29,5; 43,5; 43,5 и 26 см соответственно; начало порвано). Бумага белая, плотная, европейская филигрань - весы в гербовом щите.

Сохранилось 14 строк (последняя на обороте). Длина первых трех строк по 16-17 см, остальных по 22,5 см, поля - 6 см. Почерк убористый дивани-джали, вязью; расстояние между строками 10-12 см; высота букв по алифу 1-1,5 см, концы строк относительно к началу приподняты на 10-11 см. Чернила черные; золотом писаны «хан» и заменяющие его местоимения. Отличительной чертой является каллиграфическая тщательность и изящество почерка.

Три ясных оттиска алой тамги (12,5 Х 12,5 см) с именем Хаджи-Гирая (оп. № 5); сверху, ниже утерянного адресанта, имеется оттиск перстневой печати самого издателя ярлыка. Удостоверение: «Ярлык с алой тамгой, золотым нишаном».

Сохранность плохая: утеряны полностью инвокация, адресант и порвана часть начальной строки адресата.

Дан ярлык в местности «город Фарах»; ходатайствовал конюший Али-бий, писал Газы-бахши; дата названа по-татарски.

Посторонние тексты на обороте как в ярлыке № 1.

Библиография: [101; 154] - факсимиле, оригинал, рус. Перевод, исследования.

(Под № 101. Березин И. Тарханные ярлыки Тохтамыша, Тимур-Кутлука и Саадет-Гирея. Казань, 1851.

Под № 154. Григорьев В. [Ярцов Я.О.]. Ярлыки Тохтамыша и Сеадет-Гирея.-ЗООИД, т. 1,1844, с.337-346).

Усманов М. А. Жалованные акты Джучиева Улуса XlV -XVI вв. - Казань: изд-во Казанского университета. - 1979. - 320 с. - С. 38.

* * *

Ачыкъ корюнгени киби, Къырым ханлыгъынынъ тарихини огренмек ичюн бу ве бу киби битик, ярлыкъ ве ферманларнынъ эмиети гъает буюктир. Ярлыкълардаки чешит малюмат о девирнинъ умумий аят левхасыны айдынлатмагъа, белли олмагъан нокъталарыны ачы-къламагъа ве шу иле тарихтеки фактлар, исбатлар ве мантыкъ зынджырынынъ етишмеген алкъалары къошулмасынен керекли бильгилернинъ бутюнлигини яратмагъа ярдым эте-лер. Занымызджа, бу меселеде ярдымджылар олса, ишбу языларнынъ эпсининъ копияла-рыны яптырмагъа имкян булуныр. Эм де булар мутлакъ матбаа юзюни корип, меракъ этиджилерге ве мутехассысларгъа ачыкъ олмалылар.

Къулланылгъан эдебият:

1. Абдуллаев И. Аббас Ширинский - крымский дворянин-социалист // Голос Крыма. -2013. - № 45 (1035). - Нояб. 8.

2. Абдуллаев И. Возрожденный архив: цели и перспективы // Голос Крыма. - 2001. -№6 (377). - Февр. 2.

3. Бу киби адлар (исимлер) «Къадыаскер дефтерлери»нде де растлана. Меселя, «Дефтерлернинъ» биринджи джылтында (1608 - 1613 сс.) 171-нджи метинде (япракъ 12-В) бир шаатнынъ исми бойле кечмекте: «Аллахкъулы ибн-и эльхадж Къочкъар». (О. Д. Русте-мовнынъ азырлагъан эльязмасындан).

4. Возгрин В. Е. Россия и европейские страны в годы Северной войны. - В кн.: История дипломатических отношений в 1697 - 1710 гг. - Ленинград, 1986. - С. 225.

5. Гизер С. Материалы по истории Крымского ханства в фондах Государственного архива Одесской области // Крымское историческое обозрение. - 2016. - №2. - С. 27 - 34.

6. Григорьев В. Ярлыки Тохтамыша и Саадет-Герая // ЗООИД. - 1844. - Том 1. - С. 337 -346.

7. Ишбу метинде базы сёзлернинъ окъулмасына ярдым эткени ичюн филология фен-лери намзети Рефат Абдужемильге тешеккюрлеримизни бильдиремиз. - И.К.

8. Сой^л A. З. Kъыpым яpлыкълapы [Kpымcкиe яpлыки]. - Bapшaвa. - 1939; Сой^л A. З. Xaнлыкъ дeвpиндe Kъыpым-тюpк кyльтypy. [Тюpкcкaя кyльтypa Kpымa в пepиод Xa^ cтвa]. - Иcтaнбyл, 1941. - 27 c.; Зиxни A(бдyллa) /Сойcaл/. Тюpк тapиxинe aит вecикъaлap. (Польшa apxивлepиндe ^ы^ым илe бaгълы вecикъaлap. Mypaд Гиpaй Сyлтaн бин Myбapeк Гиpaй Сyлтaннынъ мeктюби) // Эмeль. - 1930. - № 19. - С. 205 - 207; Зиxни A. (Kpaков, Польшa). Kъыpым xaнлapылe Полония къыpaллapынынъ cияcий мyнaceбeтлepи. Гъaзы Гиpaй-xaн бин Дeвлeт Гиpaй-xaннынъ мeктюби // Эмeль. - 1931. - № 12 (36). - С. 405 - 409; Зиxни A. (Kpaков, Польша). Тapиx caифeлepи. (Гъaзы Гиpaйнынъ лex къыpaлы 3-нджи Буюк Aвгycткъa кондepгeн яpлыгъы вe кeндиcи aкъкъындa мaлюмaт) // Эмeль. - 1932. - № 4. -С. 6 - 16; Зиxни Aбдyллaнынъ къыcкъa биогpaфияcы // Эмeль. - 1933. - № 2. - С. 32 - 33; Зиxни Aбдyллa aкъкъындa къыcкъa мaлюмaт // Эмeль. - 1933. - № 12. -С. 39; Зиxни A. Лип^ тaтapлapы вe иcлям дюнья^1 илe мyнaceбeтлepи // Эмeль. - 1934. - № 4. - С. 18 -27; Зиxни A. Aджы Сeлим Гиpaй Xaннынъ биp яpлыгъы мyнaceбeтилe // Эмeль. - 1934. -№ 5. - С. 1 - 13; Зиxни A. Биp лex колонистининъ Kъыpым xaтыpaты // Эмeль. - 1934. -№ 6. - С 1 - 7; Зиxни A. И^ям Гиpaй Xaннынъ лex къыpaлы илe мyaxeдecи (aнтлaшмacы) // Эмeль. - 1934. - № 9. - С. 1 - 19; Зиxни A. Дёpдюнджи Mexмeт Гиpaй Xaннынъ Лexиcтaнa буюк яpдымы // Эмeль.- 1934. - № 10. - С. 25 - 28; № 11. - С. 13 - 17; № 12. - С. 9 - 12; Зиxни A. Тapиxи къыймeтли биp вecикъa. ^p эджнeби тapaфындaн ^ы^ым xaнынa мин-нeтдapлыкъ мeктюби. Opигинaлы толycынeн бepильмeктe) // Эмeль.- 1935. - № 2. - С. 11 -16; Зиxни A. ^ы^ымын Trcip^e вe Лexиcтaн илe мyнaceбeти. (Kъыpым xaнлыгъынa aит) // Эмeль.- 1935. - № 8. - С. 8 - 18; Зиxни A. ^ы^ым Kъaнyн-ы-Эcacийcи. ^ъы^ым xaнлыгъ-ынa aит) // Эмeль. - 1935. - 9. - С. 13 - 21; Зиxни A. ^ы^ым Лexиcтaн доcтлyгъы. ^ъы^ым xaнлыгъынa aит) // Эмeль. - 1935. - № 10. - С. 14 - 23, 29; Зиxни A. Kbapa Mycтaфa - Aлeк-caндp Сyлькeвич // Эмeль. - 1936. - № 1. - С. 16 - 22; Зиxни A. Taтapлapa дaиp бaзы муля-xaзaлap // Эмeль. - 1936. - № 3. - С. 9 - 15; № 4. - С. - 16 - 19; № 5. - С. 9 - 12; № 6. -С. 9 - 12; Зиxни A. (Сой^л). «Пpомeтeй» миллeтлepининъ диль конфepaнcы. (Истикълял дaвacындa бyлyнгъaн «Пpомeтeй» тeшкилятынa aшaгъыдaки peгионлapнынъ миллeтлepи киpгeндиp: Aзepбaйджaн, Гypджиcтaн, Дон, Идиль-Уpaл, Ингpия /Ижоpa/, Kapeлия, ^ми, Kъыpым, Kyбaнь, Шимaлий Kaвкaзия, Typкиcтaн вe Укpaинa) // Эмeль. - 1936. - № 7. -С. 16 - 33; Зиxни A. (Сой^л). Bapшaвaдa Kъypyлтaй бaйpaмы. (Kъыpымдaки I-нджи ^у-pyлтaйгъa дaиp) // Эмeль. - 1937. - № 1. - С. 14 - 23; Зиxни A. Kъыpымтaтapлapынынъ кyльтypы вe къaдынлapнынъ тapиxтeки pолю // Эмeль. - 1937. - № 4. - С. 25 - 27; Зиxни A. (Сой^л). Bapшaвaдa Kъypyлтaй мepacиминдe нyтyкълap // Эмeль. - 1938. - № 2. - С. 23 -31; Зиxни A. (Сой^л). «Эдите бaтыp». (Maкъaлe вe тeкcт) // Эмeль. - 1939. - № 8 (141). -С. 14 - 21; № 11 (144). - С. 22 - 25; № 12 (145). - С. 20 - 23; 1940. - № 1 (146). - С. 22 - 25; № 2 (147). - С. 18 - 22; № 3 (148). - С. 15 - 19; Зиxни A. (Сойгал)нынъ «Ян Kaзимиp дeвpинe aит вecикъaлap» китaбы xaкъкъындa. (Maкъaлeдe бойлe дeнилe: Якъындa Bapшaвaдaки Шapкъ инcтитyтынынъ доктоpы Aбдyллa Зиxни Сой^л apкъaдaшымызын лexджe (поля-кчa) «Ян Kaзимиp дeвpинe aит вecикъaлap» нaмылe къыймeтли биp китaбы чыкъмыштыp. 104 буюк caxифeйи вe учь aдeд яpлыгъын фотогpaфыны xaви (къaпcaгъaн) бу эcepe...мeз-кюp Инcтитyтнынъ диpeктоpы мyxтepeм пpофeccоp, доктоp Oльгepд Гypкa вe aйны инcти-тутнынъ peиcи С.-ceнaтоp Стaниcлaв Сeдлeки тapaфындaн ильк cёз язылмыштыp. Сойcaл тapaфындaн язылaн бaш языдa Лexиcтaннынъ мyxтeлиф кyтюпxaнe, apшив вe мyзeлe-pиндe Kъыpым xaнлыгъынa aит 1000-гe (!) якъын яpлыкълap бyлyндыгъындaн бaxc идиюp) // Эмeль. - 1939. - № 8 (141). - С. 26 - 28.

9. Уcмaнов M. Жaловaнныe aкты Джyчиeвa yлyca XIV - XVI вв. - Kaзaнь: Изд-во ^a^ cкого yнивepcитeтa, 1979. - 320 c.

10. Xaлим-Гepaй. Гюльбюн-и-xaнaн яxyт Kъыpым тapиxи. - Aкъм.: Доля.- 2004. - 288 c. ^бляким Ильмийнинъ aзыpлaгъaн 1909 ceнecининъ нeшpиндeн лaтин ypyфaтынa тpaнcли-тepaцияcы вe pycчaгъa тepджимecи Keмaл Kъонъypaтлынынъ; умумий peдaкцияcы Hap^ мaн Сeйтягьяeвнинъ).

11. Хансарайли. - Интернет ресурс: http://bIog.i.ua/user/7257836/1712162/

12. Эвлия Челеби Сейяхатнамеси / Хаз.: Сейит Али Кахраман. - 7 китап. - Дж. 2 - Истан-бул: Оджакъ, 2010. - 832 с.

13. E. de Zambaur. Manuel de genealogie et de chronologie pour Г histoire de Г islam (Avec 20 tableau: genealogi ques hors text et 5 Cartes). - 1927.

14. Le khanat de Crimee dans les archives du Muzee du Palais de Topkapi / Presente par A. Bennigsen, P.N. Boratav, D. Desaive, Ch. Lemercier-Quelquejay. Paris. - 1973.

Керимов Исмаил Асанович

Канцелярия Крымского ханства

Аннотация. В статье рассматриваются архивные материалы, связанные с дипломатической перепиской Крымского ханства с правительствами различных стран, в большей степени с Швецией и Пруссией. Выявляются некоторые исторические факты, отражающие социально-экономическую ситуацию в Европе в XV - XVIII века. Раскрываются особенности военной помощи крымских ханов шведским королям в середине XVII века. Отдельно представлены три письма Саадет-Герая за 1524 год, содержащие подробный ряд наименований должностей при дворе и чинов государственной службы городов и поселений Крымского ханства.

Ключевые слова. Крымское ханство, дипломатические отношения, архивные источники, короли Швеции и Пруссии, межгосударственная переписка.

Kerimov Ismail Asanovich

Administrative office of Crimean Khanate

Abstract. The article deals with archival materials related to the diplomatic correspondence of the Crimean Khanate with the governments of various countries, mostly with Sweden and Prussia. Some historical facts reflecting the social and economic situation in Europe in the XV-XVIII century are discovered. Features of the military assistance of the Crimean khans to the Swedish kings in the middle of the XVII century are revealed as well. Three letters of Saadet-Geray written in1524 and containing a detailed series of titles at the court and officials of the civil service in cities and settlements of the Crimean Khanate are presented separately.

Keywords. Crimean Khanate, diplomatic relations, archival sources, kings of Sweden and Prussia, interstate correspondence.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.