Научная статья на тему 'ЧАКАНДА ПЛАНТAЦИЯСИДА ЭКИЛГАН КЎЧАТЛАРНИ ЎСИБ РИВОЖЛАНИШИГА СУҒОРИШ МЕЪЁРЛАРИНИНГ ТАЪСИРИНИ ЎРГАНИШ'

ЧАКАНДА ПЛАНТAЦИЯСИДА ЭКИЛГАН КЎЧАТЛАРНИ ЎСИБ РИВОЖЛАНИШИГА СУҒОРИШ МЕЪЁРЛАРИНИНГ ТАЪСИРИНИ ЎРГАНИШ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
19
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
кўчат / плантация / ўрмон / экологик соф / ДНСни 60-70% / вегетацияда якунида назорат варианти / 16 маротаба. / sapling / plantation / forest / environmentally friendly / FMC 60-70% / control variant at the end of the growing season / 16 times.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — S. Turdiev, M. Hakimova

Мақолада чаканданинг аҳамияти, она плантациясида экилган кўчатларини парваришлаш мақсадида суғориш меъёрлари келтирилган. Жумладан чаканда кўчатларини ўсиб ривожланишида бир вегетация давомида 14 суғорилганда олинган натижалар ва 16 маротаба суғорилганда кўчатларнинг ўсиб ривожланиши ва вегетация якунида сақланш кўрсаткичлари шу билан бирга эрта баҳорда чаканда кўчатлари танасига шира ҳаракати бошланмасдан экиш ва тупроқ етилгач ДНСни 60-70% да ушлаш мақсадга мувофиқ эканлиги баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE RATE OF IRRIGATION ON THE DEVELOPMENT OF SEEDLINGS PLANTED ON A PLANTATION OF SEA BUCKTHORN

The article presents the importance of sea buckthorn, irrigation norms for the maintenance of seedlings planted in the mother liquor. In particular, the results of 14 irrigations in one growing season and the growth and development of seedlings at the end of the growing season and 16 irrigations during the growing season of sea buckthorn seedlings show that it is advisable to plant sea buckthorn seedlings in early spring before the start of the growing season and keep the field moisture capacity (FMC) at 60-70% after loosening the soil.

Текст научной работы на тему «ЧАКАНДА ПЛАНТAЦИЯСИДА ЭКИЛГАН КЎЧАТЛАРНИ ЎСИБ РИВОЖЛАНИШИГА СУҒОРИШ МЕЪЁРЛАРИНИНГ ТАЪСИРИНИ ЎРГАНИШ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

ЧАКАНДА ПЛАНТАЦИЯСИДА ЭКИЛГАН КУЧАТЛАРНИ УСИБ

РИВОЖЛАНИШИГА СУГОРИШ МЕЪЁРЛАРИНИНГ ТАЪСИРИНИ УРГАНИШ

Турдиев Сайдали Ашурович

Тошкент давлат аграр университети кишлок хужалиги фанлари доктори, доцент

Х,акимова Маловат Холмуродовна

Тошкент давлат аграр университети катта укитувчиси https://doi org/10.5281/zenodo.7392101 Аннотация. Мацолада чаканданинг а%амияти, она плантациясида экилган кучатларини парваришлаш мацсадида сугориш меъёрлари келтирилган. Жумладан чаканда кучатларини усиб ривожланишида бир вегетация давомида 14 сугорилганда олинган натижалар ва 16 маротаба сугорилганда кучатларнинг усиб ривожланиши ва вегетация якунида сацланш курсаткичлари шу билан бирга эрта ба%орда чаканда кучатлари танасига шира %аракати бошланмасдан экиш ва тупроц етилгач ДНСни 6070% да ушлаш мацсадга мувофиц эканлиги баён этилган.

Калит сузлар: кучат, плантация, урмон, экологик соф, ДНСни 60-70%, вегетацияда якунида назорат варианти, 16 маротаба.

ИЗУЧЕНИЕ НОРМА ПОЛИВА НА РАЗВИТИЯ САЖЕНЦЕВ ВЫСАЖЕННЫХ НА

ПЛАНТАЦИИ ОБЛЕПИХИ Аннотация. В статье представлено значение облепихи, нормы полива для содержания саженцев, высаженных в маточнике. В частности, результаты 14 поливов за один вегетационный период и рост и развитие сеянцев в конце вегетационного периода и 16 поливов за вегетационный период рассады облепихи показывают, что целесообразно высаживать рассаду облепихи ранней весной до начала вегетационного периода и удерживать ППВ на уровне 60-70% после рыхления почвы.

Ключевые слова: саженец, плантация, лес, экологический чистый, ППВ 60-70%, контрольный вариант в конце вегетации, 16раз.

THE RATE OF IRRIGATION ON THE DEVELOPMENT OF SEEDLINGS PLANTED

ON A PLANTATION OF SEA BUCKTHORN Abstract. The article presents the importance of sea buckthorn, irrigation norms for the maintenance of seedlings planted in the mother liquor. In particular, the results of 14 irrigations in one growing season and the growth and development of seedlings at the end of the growing season and 16 irrigations during the growing season of sea buckthorn seedlings show that it is advisable to plant sea buckthorn seedlings in early spring before the start of the growing season and keep the field moisture capacity (FMC) at 60-70% after loosening the soil.

Keywords: sapling, plantation, forest, environmentally friendly, FMC 60-70%, control variant at the end of the growing season, 16 times.

КИРИШ

Бугунги кунда ози; овкат ва дориворлик хусусиятларига эга булган усимликларга талаб ошиб бормокда. Шуни таъкидлаш лозимки, бизнинг табиатимизда табиий х,олда усувчи доривор усимликлар захираларининг чекланганлиги туфайли фармацевтика саноати корхоналарининг доривор усимликлар хомашёсига булган талабини, асосан, доривор усимликлар устириш оркалигина кондириш мумкин.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Бугунги кунда мамлакатимизнинг ихтисослашган фермер, урмон, дехкон ва бошка мулкчилик шаклидаги хужаликларида доривор усимликларни, устириш технологиялари мукаммал ишлаб чикилмаганлиги сабабли, илмий асосланмаганлиги туфайли уларни етиштириш агротехникасига эхтиёж сезилмокда.

Шунга кура фармацевтика саноатини сифатли мул, таннархи арзон ва экологик соф хомашё билан таъминлаш мухим ахамиятга эга иш хисобланади.

Бу холат, албатта, доривор усимликлар хомашёси етиштириш билан шугулланувчи хужаликларни доривор усимликларни устириш технологияларини пухта эгаллаган мутахассислар билан таъминлашни такозо килади. Шу билан бирга дориворлигига кура истикболли булган усимликларни етиштириш агротехнологиясини ишлаб чикиш лозим булади [1].

Бизнинг тадкикотларимиз, ушбу озик овкат ва дориворлик хусусиятларига эга булган чаканда усимлигининг экилган плантациясида кучатларини парваришлаш, усиб ривжланиш хамда сакланишига сугориш меъёрларини куллашнинг самарадорлиги урганилди.

Кучат экилган дала майдонларни сугоришни амалга ошириш мураккаб ва масъулиятли тадбир хисобланади. Бунда сувни дала буйлаб таксимлаш тартиби кабул килинган сугориш жараёнига боглик. Экинларни эгатлаб сугоришда сув хужалик таксимлагичидан худудлар томон таксимлагичига, ундан муваккат арикка, муваккат арикдан укарикларга узатилади.

Муваккат сугориш тармокларини кундаланг жойлаштириш схемасида муваккат арикка бериладиган сув микдори 40 1/сек., буйлама жойлаштириш схемасида эса 60 1/сек. булиши максадга мувофик хисобланади. Буйлама схемада жойлаштирилган муваккат арикка узатилган сув 15—20 1/сек. микдориарда 3—4 та укарикка таксимланади. Муваккат арикларга бундан ортик микдорда сув берилса, сувчи ундан унумли фойдалана олмайди [2].

Шунга кура сувчи сувдан фойдалана олиши ва арикларда сувнинг сигимига хдмда даланинг тупрокдаги намлик сигимига мувоффик сугориш амалий ахамитга молик иш хисобланади.

Шу билан бирга озик овкат ва дориворлигига кура истикболли урмон доривор усимликлари биохилмахиллигини саклаш, уларни купайтириш она ва саноат плантацияларини барпо этиш буйича тадкикот натижалари келтирилган [5, 6].

Олиб борилган тадкикотнинг услублари. Тадкикотларни олиб боришда яъни, дала ва ишлаб чикариш тажрибаларини утказиш, новда каламчаларини тайёрлаш, кучатларни плантатсияда экиш ва парваришлаш, чаканданинг новда каламчасидан илдиз олдирилган кучатлари O'zDSt 2813:2014, 3317-90 (O'zDSt 322.15.04.2009), «Сеянцы деревев и кустарников», давлат стандартлари ва «Программа и методика сортоизучения плодовых, ягодных и орехоплодовы х култур» ((акад. Е.Н. Седов тахрири асосида) (1999)) услубий кулланмаси талаблари асосида ва Э.Т.Бердиев ва б. томонидан 2014 йилда ишлаб чикилган "Чакандани истикболли шаклларини танлаш ва купайтириш" услублари асосида утказилди [3, 4].

ТАДЦЩОТЛАР НАТИЖАЛАРИ ВА УЛАРНИНГ МУ^ОКАМАСИ

Тадкикотларимизда олиб борилган 2020-2022 йиллар давомида плантацияда экилган кучатларнинг усиб ривожланиш даражасини урганиш жараёнида куйидаги

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

натижаларга эришилди. Бунда плантация майдони тупрогини сугориш олди тупрокдаги намлик микдорини (далани намлик сигими) ДНС га нисбатан 50-60% да (2020), 60-70% да (2021) ушлаб турилганда она плантациядаги кучатларни усиб ривожланиш ва сакданиш даражаси урганиб чикилди.

Бунда чаканда плантациясидаги кучатларининг усиб ривожланиши ва сакланиши учун кучатлари 80 пог\м хисобида хисобланганда сугориш олди тупрок намлигини ДНСга нисбатан 50-60% да ушлаб турилганда жами экилган кучатлар сони 26 дона булиб, сакланган кучатлар сони вегетацияда якунида 19-22 донани ташкил килди назорат вариантида хам кучатларнинг сакланиши 22 дона. ^ишги мавсумда кучатлар хар йилик 3 -4 таси биотик омиллар таъсирида куриши ва яна кейинги йилда илдиз бугзидан янги новдалар шаклланиб усиши кузатилди. Кучатларни усиш курсаткичларида эса фарк бор 14 маротаба сугорилган вариантда вегетация якунида усиш курсаткичи 33,4±1,07 см, сакланиши 76,9%, ушбу курсаткич назорат вариантида вегетация якунида сакланиши 84,6% ни, усиш курсаткичи уртача 23,7±1,31 см ни ташкил килди.

2021 йилги тадкикотларимизда она плантация майдонини сугориш олди тупрок намлигини ДНСга нисбатан 60-70% да ушлаб турилганда, сугориш меъёри кулланилган вариантда вегетация якунида сакланган кучатлар микдори 17-19 дона (вегетация бошида хам 18 дона булган), назорат вариантида хам 18 донани ташкил килди. Кучатларни усиш курсаткичи вегетация якунида уртача 39,2±1,03 см, сакланиши 100%, ушбу курсаткич вегетация якунида назорат вариантида хам сакланиши 100%ни усиш курсаткичи уртача 34,7±1,43 см ни ташкил килди. 2022 йилдаги кузатувлар натижалари 1-2 жадвалларда келтирилган.

1-жадвал

Она плантацияда чаканда кучатларини сакланишига суFоришнинг таъсирини

урганиш %

Вариантлар май Июн июл август сентябр Вегетация охиридаги сакланши %

Назорат 26 24 22 22 22 84,6

14 маротаба сугорилган (2020) 26 25 23 20 20 76,9

Назорат 18 18 18 18 18 100

16 моротаба сугорилган (2021) 18 18 18 18 18 100

Назорат 18 17 17 17 17 94,4

16 моротаба сугорилган (2022) 18 18 18 18 18 100

Тадкикотлар натижаси шуни курсатмокдаки, плантацияда кучатларни экиш жараёни яъни, эрта бахорда чаканда кучатлари танасига шира харакати бошланмасдан

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

экиш ва тупрок етилгач ДНСни 60-70% да ушлаш максадга мувофик эканлигини курсатди.

Ушбу (2022) йилда х,ам сугориш меъёрлари кулланилмаган назорат вариантида кучатларнинг усиш курсаткичи уртача 49,4±1,13 см ни, сакланиши 94,4%, булган булса, сугориш меъёрлари кулланилган вариантда усиш курсаткичи уртача 41,2±1,49 см ни, сакланиши 100%, яъни сугориш меъёрлари кулланилган вариантда назоратга нисбатан усиш курсаткичи уртача 8 см паст эканлигини, лекин сакланиши назорат вариантга нисбатан 6% юкори эканлиги кузатилди (вегетация якунидаги натижалар). Назорат вариантида усиш курсаткичларини юкорилиги шундаки, унда новдалар сони камлиги ва якка хукумдор новда чикарганлиги эвазига эканлигини курсатди. Сугориш жараёнлари кулланилган вариантларда новдаларнинг сонини куплиги эвазига новда узунлиги пастрок эканлигини аникланди.

Тадкикотлар натижаси шуни курсатмокдаки, тупрокдаги намлик сигим микдорини 60-70% да ушлаб турилганда чаканда кучатларини усиш ва ривожланиш курсаткичлари самарали эканлигини курсатди. Ушбу натижалар 1-2-жадвалларда батафсил келтирилган.

Тадкикотлар натижасида олинган маълумотларда, х,ар бир сугориш усимликнинг усиб ривожланиши учун узига хос самарали булиб, чаканданинг стандарт кучатларини етиштириш учун сугориш олди тупрок намлиги ДНСга нисбатан 60-70% да ушлаб турилганда ва вегетация даврида биринчи йилида 16 маротаба (бу курсаткич тупрок х,олатига кура узгариши мумкин) сугорилиб, х,ар бир сугориш учун 750-800 м3/га сув сарифи, чаканда кучатлари учун сув сарифи талаб этилганда клонларни усиши ва ривожланиши учун макбул шароитлар юзага келди.

2-жадвал

Она плантацияда чаканда кучатларини новда узунлигига суFоришнинг

таъсирини урганиш см

Вариантлар Май июн июл август сентябр Вегетация охиридаги сакланши %

Назорат 8,5±0,11 10,1±0,22 13,8±2,42 18,3±2,34 23,7±1,31 84,6

14 маротаба сугорилган (2020) 10,2±1,21 13,1±0,21 17,4±3,22 24,4±2,43 33,4±1,07 76,9

Назорат 12,5±0,40 16,7±0,23 23,9±2,31 31,5±1,25 34,7±1,43 100

16 моротаба сугорилган (2021) 11,1±0,33 18,2±1,41 25,1±2,32 30,2±2,13 39,2±1,03 100

Назорат 12,4±1,43 19,1±2,52 28,5±2,10 36,2±1,57 49,4±1,13 94,4

16 моротаба сугорилган (2022) 9,2±0,43 12,2±1,40 21,2±2,32 33,0±3,22 41,2±1,49 100

Кучатларни усиб ривожланиши ва кишги совуклар зарарламаслиги учун тупрок намлиги уртача ДНСга нисбатан 60-70% да ушлаб туриш уз натижасини курсатди.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Хулосалар. Чаканданинг даркатуни нави кучатларини плантацияларда экишда стандарт кучатлардан фойдаланиш лозим булади. Кучатларни она ва саноат плантацияларда экишда асосан эрта бахорда кучатларда куртак ёзилмасдан эрта бахорда экиш максадга мувофик. Барпо этилган плантациядаги кучатларни биринчи йили тупрокдаги намлик микдорини (далани намлик сигими) ДНС га нисбатан 60-70% да ушлаш яхши самара беради. Кучатларда агротехник ва парваришлаш, сугориш ишлари биринчи йили юкори даражада олиб борилса, кучатларда яхши илдиз шаклланса кишги совуклар таъсирида зарарланган кучат яна кайта тикланади.

REFERENCES

1. Ахмедов У., Эргашоев А, Абзалов А, Юлчиева М., С.Азимбаев \\Доривор усимликларни етиштириш технологияси фанидан амалий машгулотлар 2017 171 бет

2. Artukmetov Z.A., Sheraliyev H.Sh. \\Qishloq xo'jaligi oliy o 'quv yurtlari uchun o'quv qo'llanma/ 0'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi.—Т.: 0'zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2007. —320 b.].

3. Бердиев Э.Т., ^айимов АД., Абдуллаев Р.М., Турдиев С.А. Чакандани истикболли шаклларини танлаш ва купайтириш буйича тавсиянома. -Тошкент, Тош ДАУ тахририят - нашриёт булими, 2014. - 18 б.

4. ГОСТ 3317-90. Сеянцы деревьев и кустарников: Технические условия. -введен с 01.07.91. - Москва, Изд-во стандартов, 1990. - 41 с.

5. Турдиев, С. А., & Тухтамурадова, Н. К. (2015). СОХРАНЕНИЕ И ВОССТАНОВЛЕНИЕ ГЕНЕТИЧЕСКИХ РЕСУРСОВ ЛОХА ВОСТОЧНОГО (ELAEA GNUS ORIENTALIS L). Новые и нетрадиционные растения и перспективы их использования, (11), 380-384.

6. Хакимова, М. Х., & Турдиев, С. А. (2021). ЖУМРУТСИМОН ЧАКАНДАНИ (HIPPOPHAE RHAMNOIDE S L.) ТАД^Щ ЭТИШ, КУПАЙТИРИШ ВА ПЛАНТАЦИЯСИДА УСТИРИШ ТАРИХИ. Academic research in educational sciences, 2(6), 237-253

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.