CC BY
2CBNUBi QAFQAZIN TARiX^UNASLIGI PROBLEMiNiN AKTUALLIGI:
SAXTAKARLIQ УЭ OBYEKTiVLiK
QASIM HACIYEV
AMEA Qafqaz§unasliq institutunun Qafqaz tarixi §obssinin mudiri, t.e.d., professor
Annotasiya: Dunyanin maraq doguran regionlarindan biri ds Qafqaz, xususils onun boyuk bir hissssi - Csnubi Qafqazdir. Muasir Csnubi Qafqaz ozunun aydinla§ma, obyektiv taninma dovrunu ya§ayir. Sovet imperiyanin prinsiplsrins uygun olaraq SSRl-ys daxil olan bir sira olkslsrin vs xalqlarin, o cumlsdsn Csnubi Qafqazin tarixi son dsrcs saxtala§dirilmi§dir. SSRl-nin dagilmasi, mustsqil dovlstlsrin yaranmasi ils slaqsdar beynslxalq qanunlarin, sdalst prinsipinin tslsblsrins uygun olaraq, tarixi-siyasi proseslsrin §sffafla§masi vs dtirtistls§mssi prosesi ba§landi. Bir msrkszdsn idars edilmskls dovlstlsrin vs xalqlarin tarixinin yazilmasinda ba§ vermi§ saxtakarliqlarin aradan qaldirilmasina, ag-qara lskslsrin duzsldilmssins §srait yarandi
Burada ssas msqssd Csnubi Qafqaz dovlstlsrinin qsdimdsn dovrumuzs qsdsr tarixinin oyrsnilms ssviyyssini, bu tarixin muasirlikds yeri vs rolunu diqqsts gatdirilmasidir. Bununla da, Csnubi Qafqazin tarix§unasligi probleminin aktualligi, xususils tarixin yazilmasinda saxtakarliqlar vs bunun neqativ tszahtirlsri §srh olunur, obyektivlik gozlsnilmskls yeni tsdqiqat nsticslsri slds edilmssindsn bshs edilir.
Agar sozldr: Qafqaz, Csnubi Qafqaz, Azsrbaycan, Ermsnistan, tarix, saxtakarliq.
Giri§
Dunyanin maraqli regionlarindan biri - Qafqaz minilliklsr boyu davam edsn murskksb tarixi §sraitds muxtslif dovlstlsrin yarandigi vs inki§af etdiyi srazi olmu§dur. Onun boyuk bir hissssi - Csnubi Qafqazin umumi tarixi, etnoslarinin, xalqlarinin, dovlstlsrinin tarixi, dovlst?ilik snsnslsri vs onlarin qar§iliqli slaqslsrins dair 5oxlu sayda tsdqiqatlar aparilsa da, bu istiqamstds tsdqiqatlar aparilmasina ehtiyac var. Qunki, Csnubi Qafqazin tarixi obyektiv §skilds oyrsnilmsmi§dir. Bu baximdan, vacib mssslsrdsn biri Csnubi Qafqazin tarixins dair proseslsrin saxtakarliqdan, uydurmalardan uzaq, ba§qa sozls, obyektiv §skilds oyrsnilmssidir..
Mslumdur ki, Csnubi Qafqazda qsdim etnoslar, xalqlar vs dovlstlsrs dair qsdim msnbs mslumatlari var. Hsm5inin, xalqlar arasinda qar§iliqli munasibstlsrls yana§i, srazi mubahisslsri, ssrhsdlsrin musyysnls§dirilmssi, munaqi§slsr, terror hadisslsri, deportasiya vs soyqirimilara dair mslumatlar movcuddur. Lakin bu proseslsr, siyasi vs ideoloji mssslslsr ciddi ara§dirilmami§, qeyri-obyektiv tsdqiqatlar meydana 5ixmi§dir. 9sassn ds Csnubi Qafqazda aborigen olmayan, bu srazilsrs XIX ssrin svvsllsrinds ko5urulmu§ ermsnilsr tsrsfindsn XX ssrin svvsllsrinds dovlst yaradilmasina baxmayaraq, onlarin sonradan msskunla§dirildiqlari Qafqazda "qsdim dovlst?ilik snsnssi" yaratmaq msqssdils Azsrbaycan srazilsrins, onun qsdim tarix vs msdsniyystins sahib ?ixmaq fikri ils saxta sssrlsr uydurulmu§dur. Bunovrssi orta ssrlsrds Mxitaristlsr
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
tsrsfindsn qoyulmu§ bu msssls, XIX ssrin sonu XX ssrin svvsllsrinds Qam5yan, §ahnazyan, G.Emin vs Patkanyan tsrsfindsn geni§lsndirilmi§, Sovet dovrunds geni§ vusst almi§, msqssdli §skilsds Qafqazda "qsdim ermsni dovst5iliyi" kimi uydurma tarixin bunovrssi qoyulmu§dur. Ermsnistanda saxta tarix ssasinda ideologiya yaradilmi§, bununla Sovet imperiyasmm siyasstins xidmst edilmi§dir.
Ermsnistanin vs ermsni icmalarmm Azsrbaycana, Gurcustana, Turkiysys vs regionun digsr dovlstlsrins qar§i irsli surduyu ssassiz srazi iddialarmm nstics etibari ils boyuk bslalara ssbsb oldugunu vs zsrsrli snsns yaratmasini nszsrs alaraq bu saxtakarliqlara, ziyanli snsnslsrs qar§i 5ixmagin vacib oldugunu diqqsts ?atdirmaq istsyirik.
Qeyd etmsk lazimdir ki, Csnubi Qafqazin tarixi-cografiyasina, msnbs§unasligina vs tarix§unasligina dair xeyli sayda sssrlsr yazilmi§dir. Ancaq, bu sahsds noqsanlarin 5ox oldugunu nszsrs alaraq Csnubi Qafqazin muasir durumunun umumi vs xususi cshstlsri yenidsn §srh edilmslidir. Bununla da ke?ilmi§ tarixi yola i§iq salinmasi vs yaranmi§ snsnslsrin xatirlanmasi, muasir dovrun nailiyystlsri vs qar§iliqli munasibstlsrin muqayissli §skilds diqqsts 5atdirilmasini olduqca vacib hesab edirik. Csnubi Qafqaz dovlstlsrindsn biri olan Azsrbaycan Respublikasinin dovlst?ilik tarixinds ke?diyi yolu, yaratdigi dovlst?ilik snsnssinin tarixi koklsrini oyrsnmsyin, onun bugunku ssviyyssi ils tarixi snsnsnin slaqsdar olmasini ssaslandirmagin xususi aktualliq kssb etdiyini du§unuruk.
Xatirlatmaq istsrdik ki, Sovet dovrunds olksni idars edsnlsrin xalqlar arasinda suni birlik yaratmaq cshdlsri ils bsrabsr ayrise5kilik siyassti ds ssas rol oynami§dir. Elscs ds, muasir dovrds Azsrbaycan Respublikasinin Csnubi Qafqaz regionunun, qsdim sivilizasiyanin be§iklsrindsn biri, dunysvi, demokratik, tolerant, multikultural olks olmasi, onun Csnubi Qafqazda lider dovlsts 5evrilmssinin tssadufi olmamasi, olksnin ke?diyi tarixi yolla, musbst snsns ils bagli olmasi diqqsts 5atdirilmalidir.
Canubi Qafqazin tarixi-cografiyasi va tarix^unaslgrna tarixi-elmi baxi§
Qafqaz umumdunya tarixi vs msdsniyystinin msrkszlsrindsn, eyni zamanda sn qsdim dovlstlsrin yarandigi regionlardan biridir. Csnubi Qafqaz cografiyasi qsrbdsn Agri dagi vadisinds Araz 5ayinin sol sahilindsn §srqds Alban dsnizins, Csnub-Qsrbds Dsrs§am §shsrindsn §imal-Qsrbds Qara dsnizs tokulsn Fasis ?ayina qsdsr, Csnub-§srqds Kaspianadan §imal-§srqds Boyuk Qafqaz dag silsilssins daxil olan srazini shats edir.
Bu regionun qsdim dovlstlsri - Urartu, Midiya, Kolxida, iberiya, Atropatena vs Albaniyadir.
Csnubi Qafqaz xalqlarinin tarixi sn qsdim insan du§srgslsrindsn Azix, Taglar, Damcili Azig magarasindan a§kar edilmi§dir. 9n qsdim insan ya§ayi§i Azixda Quru?ay msdsniyysti irsindsn ba§lanir. Azsrbaycanda 1.2 milyon il bundan svvsl ba§layib, 700 min il bundan svvsls qsdsr davam edsn Quru?ay msdsniyysti dunyanin sn qsdim arxeoloji msdsniyystlsrindsn biridir [28, s. 22].
ibtidai insan mssksnlsri Gürcüstan srazisinds ds açkar edilmiçdir: Devixvreli, Sakaziya, Saqvardjil, Mqvime magaralarinda açkar edilmiçdir [33, s.22]. Burada Üst paleolit 40-35 min il svvsl ba§lami§, 12-10 min il svvsl ba§a çatmiçdir.
Csnubi Qafqaz tarixinin qsdim dövrlsrindsn birini ds Xocali-Gsdsbsy msdsniyysti tsçkil edir. Azsrbaycanda aparilmiç arxeoloji tsdqiqatlar zamani öyrsnilsn msdsniyyst -Xocali-Gsdsbsy msdsniyysti ûç msrhslsys bölünür. ilk msrhsls - e.s. XIV-XIII ssrlsri, ikinci dövrü - e.s. XII-XI ssrlsri, ûçûncû inkiçaf dövrü - e.s. X-IX ssrlsri shats edir.
Gürcüstan arxeoloji msdsniyysti olan imeretiya, Koban, Kolxida, Trialeti vs §ulaveri-§omutepa msdsniyysti ds Csnubi Qafqazin qsdim tarixinini öyrsnmsys imkan verir.
E.s. VI-V minilliklsrds Csnubi Qafqazda geni§ yayilmiç Kür-Araz arxeoloji msdsniyysti mövcud olmuçdur. Bu dövr Kür vs Araz çaylari arasinda skinçilik vs maldarliq tsssrrüfatina aid msdsniyysti ils tsmsil olunur. Aparilmiç arxeoloji qazintilar zamani da§, tunc vs sümük alstlsr, çay da§i vs çiy ksrpicls tikilmiç evlsr, smsk alstlsri, msiçst sçyalari vs bszsk sçyalari açkar edilmiçdir.
E.s. III minillikds Csnubi Qafqazda msdsni vs iqtisadi hsyatda yeni inkiçaf baçlanmiçdir. Bu inkiçaf, II minilliyin sonu, I minilliyin svvsllsrinds sinfi tsbsqslsçmsnin vs dövlstlsrin yaranmasina ssbsb olmuçdur.
E.s. III minilliyin II yarisinda kutilsr vs lullubilsr yaçayirdilar. Lullubi tayfa birliyi Csnubi Qafqazin tarixinds ssas rola malik olmuçdur. Lullubilsrin Assuriyada hökmranliq edsrksn, qsrbs dogru geniçlsnmssi msnbslsrds qeyd olunmuçdur. Qsdim msnbslsrds e.s. III minilliyin sonlarinda turukki, su tayfalarina vs bu tayfalarin Csnubi Qafqazdaki etnik proseslsrds içtirakina dair mslumatlar verilmiçdir [7, s. 33; 29, s. 303; 48, s. 44].
Qsdim msnbslsrds adi çskilsn sn qsdim tayfalardan biri ds hurrilsrdir. Hurrilsr haqqinda e.s. III minillikdsn etibarsn, §umer, Akkad vs Xetlsrs dair Misir qaynaqlarinda mslumatlar verilmiçdir. Hurrilsrin Asiya msnçsli oldugu bildirilir [4, s. 234]. E.s. III minilliyin II yarisinda Qafqazin csnub vs csnub-§srq ssrhsdlsrinds hurrilsrin yaçamasina dair §umer msnbslsrinds maraqli mslumatlar saxlanmiçdir [46, s. 50]. Qafqaz§ünaslar bu srazids Mitanni adli dövlstin ds e.s. II minillikds yaradildigini [8, s. 93-104; 53, s. 45]. Urmiya gölündsn Mesopatomiyaya qsdsr srazilsri shats etdiyini bildirirlsr. E.s. XVI-XIII ssrlsrds sn güclü dövrünü yaçayan Mitanni dövlsti kuti vs lullubi tayfa birliklsrini ds öz tssiri altinda birlsçdirmiçdir. Herodot "Tarix"inds matiyenlsr (mitannilsr) adlandirdigi bu tayfa ils hurrilsrin eyni oldugunu vurgulamiçdir [3, s. 33].
Assuriya, Urartu vs qsdim yunan msnbslsrinds kimmerlsrin e.s.VIII ssrds Qafqazin csnub-qsrb srazisinds yaçamasina dair mslumat verilmiçdir. Xüsusils, kimmer tayfalarinin e.s.VII ssrds Qafqaza dogru kütlsvi çskilds köç etmslsri bildirilmiçdir [35, s. 532; 44, s. 55; 45, s. 334].
Qafqazin csnubunda vs csnub-qsrb ssrhsdlsrinds yaçayan tayfalarin e.s. II minilliyin sonunda yükssk inkiçaf msrhslssi baçlanmiçdir. Hsls, e.s. XIII ssrds Qafqazin csnub-qsrbinds, Van gölü hövzssinds dövlstlsrin yaranmasina dair Assuriya
msnbslsrinds maraqli mslumat verilmi§dir. Bu msnbslsrds, Vanda vs Qara dsnizin csnub-§srq sahilinds yaranmi§ siyasi birliklsr vs Urartu dovlsti haqqinda da mslumat slds edilmi§dir [7, s. 309; 14, s. 77].
Tarixins gors Urartu Csnubi Qafqazda ilk yaranan dovlstlsrdsn biridir. Bu dovlst Van golu strafinda yerls§irdi. Assur msnbslsrinds (e.s. XIII ssr) bu bolgsds Uruatri adli olksnin adi 5skilir. Assur pad§ahi II A§urnasirpalin hakimiyysti dovruns aid ssnsdlsrds Urartu dovlsti haqqinda mslumat verilir. Bu olksnin yerli shalisi olkslsrini Biayni, ozlsrini iss alarodilsr adlandirmi§dir. Maraqlidir ki, i.M.Dyakonov alarodilsrin dilinin Qafqaz dil ailssins daxil olan Nax qrupuna aid oldugunu qeyd etmi§dir [29, s. 287].
Urartunun ilk hokmdari Aramu (e.s. 864-845) Van golu strafinda ya§ayanlari, xususils huri tayfalarini tabe etmi§dir. Uzun muddst Assuriyanin Urartu ils rsqabst aparmi§, elscs ds, Manna uzsrins hucumlar etmi§dir. Mslumata gors, Urartu hokmdari Argi§ti e.s. VIII ssrds Arazin §imalindaki srazilsrs yuru§ etmi§, burada mohksmlsnmi§dir [5, s. 23;14,s. 55; 44, s. 33].
Urartu hokmdari I Sardur (e.s. 835-825) A§§ur pad§ahlarina msxsus dsbdsbsli titul qsbul etmi§dir. Bu zaman Van golunun sahilinds yerls§sn Tu§pa §shsri salinmi§ [12, s. 233] vs bu §shsr Urartu dovlstinin paytaxti olmu§dur. Tu§pa §shsrinin adi (Urartuca: tu-us-pa, Akkadca: Turuspa) hurrilsrin vs Urartu-Bianililsrin ba§ tanrisi Te§upun adindan goturalmu§dur. Tu§pa §shsri Urartu dovlstindsn sonra Midiya dovlsti, Ghsmsni imperiyasi, Selevki imperiyasi, Bizans imperiyasi, Sslcuq hokmdarligi, Osmanli imperiyasi vs Turkiys dovlstinin tsrkibinds olmu§dur. Van §shsrinin srazisinds qsdim dovrs aid ?oxlu sayda arxeoloji material a§kar edilmi§dir [2, s. 373]. Urartu dilinds Biani sozunun bir §skli olan Vianidsn smsls gslmi§ sozdur. Urartular dovrunds Biani adi altinda bir 50X insan quruplari Van §shsrinds toplanmi§dilar [14, s. 124].
Urartu krallari i5srisinds i§puininin hakimiyysti (e.s. 825-810) dovruns dair daha maraqli mslumatlar verilmi§dir. Bu zaman Sardur kitabslsri Assur dilinds deyil, Urartu dilinds tsrtib edilirmi§dir. Ancaq Assur mixi yazisindan istifads edilirmi§dir. Hokmdar Tu§pa dovrunds Urartu dovlsti tsdricsn mohksmlsnmi§, olksnin ssrhsdlsri xeyli geni§lsnmi§dir.
Urartu hakimiyystinin ssl yaradicisi Kral Menua csnubda, Fsrat 5ayinin sol sahilins - Suriyaya, §imalda iss Csnubi Qafqaza yuru§lsr etmi§dir. Menua inzibati islahat ke?irsrsk Urartu dovlstinin srazisini bolgslsrs bolmu§du. O, bu bolgslsrin idarssini msrkszi hokumst numaysndslsrins tap§irmi§di [13, s. 84; 1, s. 221].
Urartu hokmdari II Argi§tinin dovrunds (e.s. 713 - 685) §srqs dogru Xszsr dsnizi sahillsrins yuru§lsr ts§kil edilmi§dir. II Argi§ti vs II Rusun hakimiyysti dovrunds (e.s. 685-645) olksds shsmiyystli sosial-iqtisadi tsdqirlsr hsyata ke?irilmi§dir [1, s. 145].
Urartu krallari arasinda i§puini (MO 825-810) donemine ili§kin daha ilgin5 bilgiler verilmektedir. O donemde Sardur yazitlari Asurca degil Urartu dilinde yazilmi§ti. Ancak Asur 5ivi yazisi kullanildi. Hukumdar Tu§pa'nin hukumdarligi doneminde Urartu devleti giderek gu?lenmi§, ulkenin sinirlari buyuk ol?ude geni§letilmi§tir.
Urartu gücünün gerçek yaraticisi Kral Menua, güneyde Firat Nehri'nin sol yakasina - Suriye'ye, kuzeyde Güney Kafkasya'ya yürüdü. Menua idari bir reform gerçekleçtirerek Urartu devletinin topraklarini bölgelere ayirdi. Bu bölgelerin yönetimini merkezi hükümetin temsilcilerine emanet etti [13, s. 84; 1, s. 221].
Urartu hükümdari II. Argiçti (MÖ 713 - 685) döneminde Hazar Denizi kiyilarina doguya dogru yürüyü§ler düzenlendi. Argiçti II ve Rus II (MÖ 685-645) dönemlerinde ülkede önemli sosyo-ekonomik geliçmeler saglandi [1, s. 145].
Urartu kitabssinds Göyçs gölünün sahilinds iki qala in§a edilmssins dair mslumat vaerilmiçdir. Zsngi çayi boyunca, irsvana yaxin srazids Teyçebani qalasinin xarabaligi açkar edilmiçdir. Urartu srazisinds sn ucqar olan bu qala Qafqazin bu bölgssinds yerlsçsn srazilsrin inzibati msrkszi hesab edilirdi [13, s. 35; 14, s. 245]
I Rusa Urmiya gölü strafina da yürü§ etmi§, e.s.716-ci ilds Mannanin hökmdari Azani msglub etmi§, srazilsrini tutmuçdur. Bu hadisslsrdsn bir il sonra kimmerlsr Urartuya hücum etmiçlsr. Assuriya kitabssinds urartulularin bu yürü§dsn bsrk qorxuya dü§mslsri sks olunmuçdur. Bu dövrs aid digsr Assuriya msnbssinds mannalilarin Urartunun Van gölü strafinda yerlsçsn Musasir vs Karsipar vilaystlsrins hücum etmslsri haqqinda mslumat verilmiçdir [30, s. 211; 32, s. 35; 37, s. 2]
Qsrbi Asiyaya yürü§lsr edsn, e.s. 670-ci ilds dövlst yaradan iskitlsrin Urartunun müttsfiqi kimmerlsrs agir zsrbs vurmalari bildirilir. Bu zaman Urartunun bir sira bölgslsri ds iskitlsrin tssirins msruz qalmiçdi. Urartunun ssarst altina aldigi tayfalarin, xüsusils ds iskitlsrin Urartu dövlstins agir zsrbs vurmalarina dair mslumatlar var [32, s. 44; 37, s. 4] Bundan sonra Urartu devleti zayifladi ve eski konumlarini kaybetti. M.Ö. 6. yüzyilin baçlarinda Urartu, eski Dogu'nun yeni gûçto devleti olan Medya'ya bagimli hale geldi. 590 yilina kadar vasal olmu§ ve varligini kaybetmiçtir [37, s. 4].Bundan sonra Urartu dövlsti zsiflsmiç, svvslki mövqelsrini itirmiçdir. E.s. VI ssrin svvsllsrinds Urartu qsdim §srqin yeni qüdrstli dövlsti olan Midiyadan asili vsziyysts dü§mü§, e.s. 590-ci ils qsdsr vassal olmu§ vs mövcudlugunu itirmiçdir [37, s. 4].
E.s. I minilliyin svvsllsrinds midiyalilara (madalar) dair maraqli mslumatlar verilmiçdir. Assur kitabslsrinds midiyalilar üzsrins hücumlara dair hadisslsrdsn ds bshs olunmuçdur. Midiya Mannanin csnub-§srq tsrsfinds yerlsçirdi. E.s. VII ssrin svvsllsrinds Midiyada tayfa baççisi Deyok digsr tayfalari da birlsçdirsrsk güclü siyasi birlik yaratmiçdir. Deyokun varisi Kaçtariti Midiyanin paytaxti Ekbatan çshsrini tikdirmiçdir [10, s. 202; 11, s. 25].
iskit tayfalarinin Csnubi Qafqaza gslmslsri vs VII ssrds dövlst yaratmalari barsds geni§ mslumatlar verilmiçdir. Burada, türk iskit vs kimmer tayfalarinin bu ad altinda taninmalari, tarixds tutduqlari yer vs oynadiqlari rola dair ds maraqli mslumatlar verilmiçdir [4, s. 254]
E.s.VII ssrin 50-ci illsrinds Midiya hökmdari Kaçtariti ils iskitlsrin arasinda toqquçma olmu§, Kaçtariti öldürülmü§, ölkssi iskitlsr tsrsfindsn istila edilmiçdir. iskitlsrin hökmranligi Midiya hökmdari Kiaksarin hakimiyysti dövründs sona çatmiçdir.
Güclü dövlstlsrdsn biri olan Assuriya e.s. 605-ci ilds içgal edildikdsn sonra, srazisi bölü§dürülmü§dür. Csnubi Qafqaz ölkslsri olan Manna, Urartu vs îskit Midiyanm müttsfiqlsri hesab edilirdi. Lakin e.s. 590-ci ilds hsmin dövlstlsr Midiyaya birlsçdirildikdsn sonra müstsqilliklsri itirilmiçdir [16, s. 224; 29, s. 33].
Csnubi Qafqazda e.s. VII ssrds Manna ils Urartu arasinda yaranmiç îskit dövlsti e.s. VI ssrds Midiya ils rsqabst nsticssinds süqut etmiçdir. Bels ki, bir müddst îskitlsrin hakimiyysti altinda qalmi§ Midiya e.s. VIII ssrin sonunda müstsqil dövlsts çevrilmiç Kiaksarin hakimiyysti dövründs îskit agaligina son qoymuçdur [4, s. 323].
Kiaksar, Babilistan hökmdari Nabupalasarla ittifaqa girmiç, e.s. 616-612-ci illsrds Midiya vs Babilistan qoçunlari Assuriyanin paytaxti Nineviyani tutmuçdur. E.s. 605-ci ilds Assuriya dövlstinin srazilsri Midiya vs Babilistan tsrsfindsn bölü§dürülmü§dür [29, s. 303].
Midiya Kiçik Asiyani sls keçirmsk ^ün hsrbi yürü§lsri zamani e.s. 585-ci ilds Anadolunun çsrqini vs Qara dsnizin csnub-§srq sahilini ds sls keçirmiçdir [29, s. 211].
Midiya hökümdari Kiaksar öldükdsn sonra Astiaq Midiyanin hökmdari olmuçdur. Astiaqin dövründs Midiyada daxili ziddiyystlsr ksskinls§mi§, Fars vilaystinin hakimi II Kir tsrsfindsn Midiyanin paytaxti Ekbatan çshsri tutulmuç, e.s. 550-ci ilds Midiya dövlsti süqut etmiçdir. Midiya dövlstinin varisi hesab olunan öhsmsnilsr Sak-Massaget tayfalarina qar§i müharibs aparmiç, nsticsds Massaget hökmdari Tomris tsrsfindsn Ghsmsni hökmdari II Kir öldürülmü§dür [16, s. 223].
Makedoniyali îsgsndsrin §srqs yürü§ü zamani - e.s. 331 -ci ilds Qavqamela döyü§lsrinds öhsmsnilsr msglub olmuçdur. öhsmsni hökmdari III Dara öldürülmü§, paytaxt Persopol çshsri yandirilmiçdir [16, s. 123]. Belslikls, öhsmsni dövlsti e.s. 330-cu ilds süqut etmiçdir.
III ssrin svvsllsrinds (224-cü ilds) Sasani I 9rds§irin Parfiya hökmdari V Artabani msglubiyysts ugratmasi ils Arçakilsr sülalssinin hakimiyystins son qoyulmuçdur [16, s. 345].
Ümumiyystls, Urartu dövlstinin süqutundan sonra bu dövlstin srazilsri vs msdsni irsinin xeyli hissssi Midiya dövlstinin tsrkibins daxil olmuçdu. Midiyadan sonra yaranan Ghsmsni hakimiyysti bu srazilsri öz hakimiyysti altinda birls§dirmi§di. E.s. VI-V ssrlsrds öhsmsnilsr dövlsti tsrkibinds yaranan satrapliqlar bszi digsr qsbils qruplarini özünds birlsçdirdi. Bu satrapliqlardan biri ds balkan msnçsli ^çlsrdsn ayrilib gslsn haylar (ermsni adlandirilir) idi. Ghsmsnilsrin tsrkibinds yeni yaranmiç satrapliqlarin nümaysndslsri ds idarsetmsds içtirak edirdilsr. Bu satrapliqlardan birinin hökmdari Ervandidlsrin (Orontidlsr) nümaysndssi idi. Sonralar, Urartuya aid olan Ervandid Armavirs çevrilmiçdir. Selevkilsrin zsiflsmssi dövründs, Vanin qsrbindski srazilsrds Zariadrin baççiliq etdiyi müstsqil Sofen dövlsti yarandi. Onun ilk padçahi yeni sülalsnin - türk Artaçeslsrin banisi Artaçes (yunanca Artaxius) (e.s. I ssr) yeni dövlstin tskmillsçdirilmssins çox diqqst yetirirdi. Onun dövründs, yeni paytaxt Artaçatin ssasi
qoyuldu1 E.s. 95-ci ilds parfiyalilar II Tiqrani Artaçeslsrin taxtina çixardilar. O, Tiqranakert çshsrini salaraq paytaxt etdi. Ancaq çox keçmsdsn baçlanan Roma hücumlari II Tiqranin tabe edilmssi ils nsticslsndi. E.s. 66-ci ilds Pompey ils II Tiqran arasinda Artaçatda sülh müqavilssi imzalandi [26, s. 44].
Csnubi Qafqazda antik dövrds bir sira dövlstlsr - Kolxida, iberiya, Atropatena vs Albaniya mövcud idi.
Csnubi Qafqazin tarixinds Kolxida xüsusi yer tutur. Yazili msnbslsrds Kolxidanin qsdim dövrüns dair maraqli mslumatlar verilmiçdir. Hsmçinin, Kolxida tarixi-arxeoloji tsdqiqatlarla da öyrsnilmi§dir. Xüsusils, gürcü arxeoloqlari O.D.Lordkipanidze vs G.A.Lordkipanidzenin apardigi tsdqiqatlar bu baximdan mühüm shsmiyyst kssb edir [38, s. 79].
Kolxidanin tarixins dair fikir müxtslifliyi var. Yunanlarin öz siyasstini Qara dsnizin §srq sahillsrinds yürütmssi, onlarin ssas iqtisadi bazasinin tranzit ticarstdsn ibarst olmasi ils ifads olunurdu.
Tsdqiqatlara görs, Fasis (indiki Poti), Dioskuria (indiki Suxumi) koloniyalari yaradilmiçdir. Yunanlar e.s. I minillikds Qara dsnizin csnub-§srq sahillsrinds Fanaqoriya, Qorqippiya, Kerasunt vs Trabuzond kimi çshsrlsr salmiçdilar [36, s. 44].
Yunanlarin e.s. I minilliyin ortalarinda Fasisdsn Qafqazda Kür çayi ils Xszsr dsnizins qsdsr, oradan da Msrkszi Asiyaya vs Hindistana qsdsr olan srazilsrds ticarst aparirina dair mslumatlar verilir. Qeyd etmsk lazimdir ki, Kolxidada yunanlardan svvsl yerli dövlst formala§mi§di. Böyük Plini Varrona istinad edsrsk, Xszsr-Qara dsniz yolu haqqinda mslumat verir ki, "Pompeyin dövründs müsyysn edildi ki, yeddi gün srzinds Hindistandan Oks çayina tökülsn ikaru çayi ils Baktriyaya gslmsk olur; oradan Hindistan mallarini Xszsr dsnizi ils yuxari Kür çayina vs oradan da quru yolla yuxarisi be§ güns Qara dsnizs tökülsn Fasis çayina gstirmsk mümkündür" [47, s. 44].
Kolxidanin ticarsti yerli vs tranzit xarakterli idi. Mslumata görs 70 tayfa vs xalqin nümaysndslsri Dioskuriyada ticarstls msçgul olurdular. Öksds pul dövriyyssinin tsçkili ds müksmmsl idi. Burada, Yunan sikkslsrinin geni§ yayilmasi da xüsusi qeyd edilmslidir. Bununla bsrabsr qeyd etmsk lazimdir ki, arxeoloqlar Kolxida srazisinds "Kolxizian" adlandirilan yerli pullar da açkar etmiçlsr ki, müqayissds bunlar ksmiyystcs gstirilms pullardan üstünlük tsçkil etmiçdir. Bir üzünds hökmdarin büstünün, digsr üzünds öküz baçinin tssvir edildiyi sikkslsr e.s. V - III ssrlsrs aid müstsqil Kolxida dövlstinin tarixins dair mslumatlari tssdiq edir [34, s. 46].
Kolxida da Romanin tssir dairssins dü§mü§, onun Kappadokya vilaystins daxil edilmiçdi [25, s. 48].
Csnubi Qafqazin qsdim dövlstlsrindsn biri ds iberiya idi. Antik msnbslsrds e.s. III ssr - eramizin III-IV ssrlsrinds Gürcüstanin bir hissssini iberiya adlandirirdilar. Gürcü
1 Arta§at (kegmi? Qamarli) Qarbi Azarbaycanin (indiki Ermanistan Respublikasi) Agri vadisinda, Garnibasar mahali arazisinda, markazi Qamarli §ahari olan rayon idi.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
msnbs§ünasliginda iss bu Kartli adlandirilirdi. Sonralar Kolxidanin bszi srazilsri ds îberiyaya daxil edilmiçdir (e.s. 302-ci il) [34, s. 55; 43, s. 14].
Yazili msnbslsrds îberiyaya dair maraqli mslumatlar var. Gürcüstan srazisinds aparilan arxeoloji qazintilar zamani slds edilsn materiallar da îberiyanin tarixini öyrsnmsys imkan verir. Tarixçi-arxeoloqlar G.A.Melikiçvili, O.D.Lordkipanidze, A.Y.M.Qaqoçidze vs V. Boxoçadze bu tsdqiqatlarda ssas rol oynamiçlar [19, s. 44; 39, s. 213; 40, s. 112; 49, s. 34]
îberiyada dövlst Ellinizm dövründs daha da inkiçaf etmiçdir. Gürcüstanin Dedoplis-Mindori adli srazisinds qsdim dövrs aid (e.s. II-I ssrlsr) msbsd kompleksi tsdqiq edilmiçdir. Arxeoloji içlsr zamani 6 hektar sahsds düzbucaqli binalar açkar olunmuçdur [6, s. 3].
Yunan müslliflsri Strabon vs Kiçik Pliniy îberiyanin çshsrlsins dair maraqli mslumatlar vermiçlsr [9, s. 44]. Arxeoloji tsdqiqatlar nsticssinds bir sira çshsrlsrin yerlsçdiyi srazilsrdsn müdafis divarlari, saray kompleksi, ictimai binalar vs qsbirlsr açkar edilmiçdir [20; 50, s. 55]. îberiyanin Urbnisi, Sarkin, Dzalisi vs s. açkar edilib öyrsnilmi§dir.
Csnubi Qafqazin qsdim dövlstlsrindsn biri - Atropatenanin antik dövrds formalaçmasi vs geniçlsnmssins dair mslumatlar mövcuddur. Bu barsds antik msnbslsrds maraqli mslumatlar verilmiçdir. Burada söhbst Atropatena srazisinds Qazaka, Fanaspa, Fraaspa vs Aqanzana adli çshsrlsrdsn gedir. Bu çshsrlsrin bszilsrinin arxeoloji cshstdsn öyrsnilsn qaliqlari qsdim tarix barsds mslumat verir. O da mslumdur ki, msnbslsrds adlari çskilsn çshsrlsrdsn bszilsri hsls lokalizs edilmsmiçdir [30, s. 44; 52, s. 66].
Makedoniyali îsgsndsrin yaratdigi imperiya onun ölümündsn sonra (e.s. 323-cü ilds) ayri-ayri dövlstlsrs parçalandi. Bu zaman Azsrbaycanin csnubunda Atropatena adli dövlst yarandi. Atropati îsgsndsr Midiyanin satrapi (cani§in,hakim) tsyin etmiçdi. E.s. IV ssrds Atropat Midiyanin hökmdari oldu. Atropatena dövlsti ds onun adi ils adlandirildi [30, s. 140].
Atropatena indiki Csnubi Azsrbaycani, Azsrbaycan Respublikasinin csnub rayonlarinin bir hissssini shats edirdi. Ssrhsdlsri qsrbdsn Zaqros dag silsilssi, çimalda Qaradag silsilssi ils shats olunurdu. Urmiya gölünün csnubu Atropatenanin sn böyük düzsnliyi idi. Ölksnin paytaxti Qazaka çshsri olmuçdur.
Atropatenada böyük tayfalardan biri Kadusilsr, az bir hissssi iss Kaspilsr vs s. ibarst idi.
Selevkilsr III Antiox dövründs (e.s. 223-190-ci illsr) Atropatenani özlsrins tabe etdilsr. Ancaq bu asililiq çox çskmsdi. Romalilar Selevkilsri msglub etdilsr. Selevkilsr dövlsti parçalandi vs e.s. 190-ci ilds Atropatena yenidsn müstsqil dövlst oldu [30, s. 144].
E.s. II ssrin ortalarinda baçlanan Roma-Parfiya mübarizssinds Atropatena Parfiya ils müttsfiq oldu. Lukull vs Pompeyin yürü§lsrindsn sonra Csnubi Qafqaz ölkslsri Roma tsrsfindsn içgal edildi. Bu zaman Atropatena öz müstsqilliyini qoruyub saxladi. Strabon Romaya qarçi döyü§s atropatenalilarin 10 min süvari, 40 min piyada ils müqavimst göstsrmslsri bars mslumat verir [31, s. 65].
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Atropatenanm sonuncu hökmdan Ariovastm ölümündsn sonra Atropatena Parfiyanin Ar§akilsr sülalssinin hakimiyysti altina dü§srsk müstsqiliyini itirdi vs Parfiyanin süqutuna qsdsr (224-cü il) bu dövlstin tsrkibinds qaldi.
Csnubi Qafqazin qsdim tarixs vs zsngin msdsniyysts malik ölkslsrindsn biri ds Albaniya (indiki Azsrbaycan Respublikasi) dövlstidir. Yunan-Roma msnbslsrinds Albaniyanin tarixins vs msdsniyystins dair maraqli mslumatlar verilmi§dir. Albaniyanin tarixi K.V.Trever, Z.M.Bünyadov, i.Q.öliyev, K.H.Gliyev, T.M.Msmmsdov kimi tarx5ilsr tsrsfindsn hsrtsrsfli öyrsnilmi§dir [17, s. 123; 22, s. 33; 23, s. 56; 24, s. 95; 41, s. 56; 54, s. 67]. Albaniyanin tarixini arxeoloji qazintilar nsticssinds slds edilmi§ mslumatlar da zsnginls§dirir ki, R.B.Göyü§ov, i.A.Babayev vs C.A.Xslilov kimi bir sira arxeoloqlarin burada böyük smsyi var [21, s. 234; 27, s. 191; 56, s. 233].
Albaniya dövlstinin ts§skkülü antik dövrün svvsllsrindsn ba§lanir. Belski, Albaniya dövlsti e.s. IV ssrin sonu - e.s. III ssrin svvsllsrinds Makedoniyali isgsndsr imperiyasinin par5alanmasindan sonra yaranmi§dir. Albaniya dövlsti indiki Azsrbaycan Respublikasinin srazisini, Gürcüstanin Qanix (Alazan) vadisini vs Dagistaninin csnub rayonlarinin bir hissssini tuturdu [5, s. 145; 18, s. 44]
Antik müslliflsr Albaniya haqqinda maraqli mslumatlar vermi§lsr. Qsbsls, Bsrds vs §amaxida a§kar edilsn pul dsfinslsri Albaniyada puldan geni§ istifads edildiyini sübut edir.
Albaniya srazisindsn Makedoniyali isgsndsrin adindan kssilmi§ pullar da tapilmi§dir. Albaniyada e.s. III ssrds Makedoniyali isgsndsrin pullarina ox§ar pullar kssilmi§dir. Abaniya srazisindsn dünya dövlstlsrinds kssilmi§ müxtslif adli qsdim pullarin a§kar edilmssi Azsrbaycanin qsdim dövlstlsrinin ümumi tarixi, dünya dövlstlsri ils iqtisadi-ticarst slaqslsri haqqinda tutarli mslumatlar slds etmsys imkan vermi§dir. Albaniyada qsdim §shsrlsr ds salinmi§dir.
Albaniya Csnubi Qafqazin digsr dövlstlsrins nisbstsn Roma i§gallarina msruz qalmami§dir. Romalilar Albaniyaya Pompeyin ba§5iligi ils e.s. I ssrds yürü§ etmi§lsr. Msnbslsrds Roma ssrksrdsrdssi Pompeyin Albaniyaya hücumu zamani ona qar§i Albaniyanin 40 min piyada vs 22 min atli döyü§?ü ?ixarmasina dair mslumatlar verilir.
Bunu XII legionun yüzba§isi adindan b.e. I ssrinin sonlarina aid tsrtib etdiyi latin yazisi sübut edir [2, s. 3].
Albaniyada Ar§akilsr sülalssinin hakimiyysts gslmssi mühüm tarixi iz qoymu§dur. Albaniya bu vs ya digsr dsrscsds Csnubi Qafqazda Roma ils Parfiya arasindaki qar§idurmada i§tirak etmi§dir.
Ümumiyystls, Csnubi Qafqazin qsdim sivilizasiyalari biri digsrindsn özünsmsxsus xüsusiyystlsri ils fsrqli olmaqla bsrabsr, 5ox hallarda ox§arliqlara malik olmaqla ssciyyslsnir. Onlar sosial-iqtisadi sistem baximindan, tarixi talelsrinin ümumiliyi vs qar§iliqli slaqslsri ils yaranan münasibstlsr baximindan yaxin idilsr. Qsdim §srq sivilizasiyalari, Ellin dünyasi, Roma imperiyasi vs Parfiya ils münasibst qar§iliginda böyük bir tarixi inki§af yolu ke?mi§ snsns yaranmi§dir.
Bütün bunlarla bsrabsr, Csnubi Qafqaz xalqlari qsdim sivilizasiyanin yaranmasina öz töhfssini vermiç, msdsni slaqslsri qoruyub saxlamaga vs inkiçaf etdirmsys nail olmuçlar. Onlar dünya msdsniyystinin mühüm hslqssins çevrilmiç, qaynayib-qari§mi§, öz snsnslsrini ds qoruyub saxlamiçlar. Onu da qeyd etmsk lazimdir ki, Csnubi Qafqaza son dövrlsrds köçürülüb msskunla§dirilmi§ xalqlarin bu qsdim tarix vs msdsniystin yaranmasinda heç bir rolu olmamiçdir. Bu istiqamstds onlarin yazdigi tarix sssrlsri saxtakarliqdan baçqa bir §ey deyildir.
Canubi Qafqaz tarixi saxtala^dirmalardan xilas edilmalidir
Uzun illsrin araçdirmalari vs mü§ahidslsr, uydurma tarix yaradaraq ideologiyaya çevirsn ermsni müslliflsrinin saxta msnbs vs xsritslsr tsrtib etdiklsrini söylsmsys imkan verir. Saxta msnbs vs xsritslsr tsrtib etmsk Csnubi Qafqazin hsqiqi tarixinin öyrsnilmssini çstinlsçdirir. Demsk olar ki, bels "tsdqiqatçilarin smsyi sayssinds" Csnubi Qafqaz regionunun tarixi haqqinda yanliç tsssvvür yaranmiçdir. Saxta mslumatlar ksmiyystcs artdiqca keyfiyysts agir zsrbs vurmuçdur. Hstta son zamanlar meydana çixan "tsdqiqatçilarin" özlsrindsn svvslki sslsflsrini ds saxtakarliqda üstslsmssi neqativ snsnsnin meydana çixmasina ssbsb olmuçdur. Bunlar digsr ölkslsrin tsdqiqatçilarinin da diqqstini hsqiqstdsn yayindirmaga cshd etmi§, müsyysn qsdsr istsdiklsrins nail oldmuçlar. Yeri gsldikcs bu "tsdqiqatçilari" tanimaq vs tanitdirmaq üçün ciddi cshdlsrin göstsrilmssinin vacib oldugunu dü§ünürük.
XIX ssrds Csnubi Qafqaza ^çm^tarsk msskunla§dirilmi§ haylar günümüzs qsdsr regionda bir qayda olaraq separatçi mövqe tutmuçlar. XX ssrin svvsllsrinds Csnubi Qafqazda müstsqil dövlstlsrin yarandigi dövrds (1918-1920-ci illsrds), hsmçinin Sovet dövründs hsmin fsaliyyst davam etdirilmiçdir. ösrin svvsllsrinds "Qafqaz evi"nin yaradilmasi kimi mütsrsqqi bir çagriça qoçulmayan, son zamanlar Csnubi Qafqazin taleyini hsll eds bilsn, sosial-iqtisadi vs strateji baximdan böyük shsmiyyst kssb edsn layihslsrdsn imtina edsn Ermsnistan Csnubi Qafqaz regionunun gslscsk inkiçafini sngsllsmiçdir.
Bütün bunlar tssadüfi deyil, dü§ünülmü§, msqssdli çskilds planla§dirilmi§ vs son günlsrs qsdsr davam etdirilsn bölücülük siyasstinin nsticssidir. Regionun qsdim dövr tarixins dair düzülüb-qo§ulmu§ son günlsrs qsdsr davam etdirilmiç yalanlarla, "böyük Ermsnistan" vs s. kimi uydurmalarla csmiyystin beynini zshsrlsmiçlsr. Bu mssslsys aydinliq gstirmsk üçün tarixi faktlara vs arqumentlsrs müracist edilmssi, obyektiv çskilds tarixi-elmi §srh verilmssinin faydali olacagini dü§ünürük.
Csnubi Qafqazin qsdim dövr tarixinin saxtalaçdirilmasinin tshlili zamani faktlara istinad edilmsli, bu mssslslsrs aydinliq gstirilmslidir. Ermsnilsr ^ün tarixin yazilmasinda xüsusi rolu olan B.B.Piotrovski iki böyük monoqrafiya yazmiç, Urartunun ermsnilsrs aid olmasini sübut etmsys ssy göstsrmi§dir. Elscs ds, Urartu irsins ermsnilsrin (haylarin) sahib çixmasi üçün ssy göstsrsnlsrdsn biri - Gevorg Emin Urartu srazisinds ermsnilsrin, qsdimdsn yaçadigini, Urartu dövlstini ermsni (hay) hakimlsrinin yaratdigini iddia edir. Onun qsnastins görs, e.s. IX ssrdsn A§§ur msnbslsrindsn tani§ olan "Urartu" sözü "Nairi" sözü ils eyni msna kssb edir [12, s. 124]. S.Ayvazyan iss urartu dili ils
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
ermsni dili arasinda fonetika uygunlugu oldugunu bildirir. O, sözügedsn dövlstin Hayasa, Nairi, Urartu vs sonda Ermsnistan adlandigini, ancaq eyni dövlst oldugunu vurgulayir. Bu müsllif Urartu yazilari üzsrinds uzun müddst tsdqiqat aparmiç Türkiysli alimlsrin gsldiyi "Oxudugum 700 Uratuca sözün içsrisids 7 sdsd bels ermsni sözü yoxdur" qsnastidsn sanki xsbsri yoxdur.
Modern Ermeni tarihçileri ve politikacilari, 20. yüzyila kadar devlet kuramayan Ermeniler arasinda 10'dan fazla Ermeni devleti ve 70'e yakin devlet baçkanini "keçfetmiçlerdir". Ermeni yazarlarin "oluçturdugu" haritalarda Birinci Ermenistan, ikinci Ermenistan, Üçüncü Ermenistan, Dördüncü Ermenistan, Derin Ermenistan, iç Ermenistan, Büyük Ermenistan, Justinianus Ermenistani, Mezopotamya Ermenistani, Küçük Ermenistan, Kilikya Ermenistani, Bati Ermenistan, Dogu Ermenistan, Bagratid Ermenistan, Bizans Ermenistani, Türk Ermenistani, Pers Ermenistani vb. gerçekleçti [56, s. 456].
Tarixi tsdqiqatlar tssdiq edir ki, öhsmsnilsr imperiyasinin tsrkibinds satrapligi olan haylarin bizim eranin ilk dövrlsrins qsdsr mövcud olan dövlstçilik snsnssins son qoyulmuçdur. Kiçik olsa da haylarin malik olduqlari dövlst qurumu (satrapliq) Parfiya vs Roma arasinda gedsn srazi bölgüsü (397-ci il) zamani shsmiyystini itirdikdsn sonra dövls^ilik slds eds bilmsmssi ssbsbindsn qsdim dövlstlsr ssasinda manipulyasiyaya üstünlük verirlsr. Bu ssbsbdsn region dövlstlsrins ssassiz srazi iddilarindan bshrslsnmsys çaliçirlar. Bu iss istsr tarixi saxtalaçdirmaq baximindan, istsrss ds bszi böyük dövlstlsrs arxalanaraq srazilsr sls keçirmsk istsyi baximindan zsrsrli snsns yaratmiçdir. Bu zaman qonçu dövlstlsrs, yaratdiqlari münaqi§slsr nsticssinds, böyük ziyanlar vurmuçlar.
Azsrbaycan Respublikasi müstsqilliyini bsrpa etdikdsn sonra hsrtsrsfli inkiçaf istiqamsti götürmü§, region ölkslsri ils balansla§dirilmi§ siyasst yürütmskls, beynslxalq hüququn tslsblsrins smsl etmskls dünya ictimaiyystinin vs dövlstlsrin rsgbstini qazanmiçdir. iqtisadi inkiçaf yolunu tutaraq dövlstin hsrbi qüdrstini artirmaq, xalqlarin rifah halinin yaxçilaçdirilmasina üstünlük vermiçdir. Dsfslsrls beynslxalq yariçlarin, msdsni tsdbirlsrin tsçkilatçisi olmu§, ev sahibliyi etmiçdir. Regionda qonçulari olan Türkiys Cümhuriyysti, Rusiya Federasiyasi, iiR vs Gürcüstan ils yaxin münasibstlsr qurmuçdur. Dünyanin digsr dövlstlsri ils slaqslsr qarçiliqli münasibst ssasinda, müstsqil siyasst yürütmskls yaradilmiçdir.
Belslikls, Csnubi Qafqazin tarixinin mötsbsrliyini vs müsbst msdsni snsnslsrini qoruyub saxlamaq ^ün saxtalaçdirmalara, uydurmalara son qoyulmasi alqiçlanmalidir.
Natica
Csnubi Qafqazi, yazili msnbslsrin vs mötsbsr tarix§ünasligin bütün imkanlarindan istifads etmskls tarixini, mühüm proseslsrin, snsnslsrin mahiyystini §srh etmsyin vacib oldugunu, region dövlstlsrinin müasir ssviyyssinin tarixi kökls bagliligini nszsrs almaqla tsdqiq vs tsblig edilmslidir. Bunun, bugünkü realliqlarin mahiyystini obyektiv içiqlandirmaq ^ün shsmiyystli oldugu anlaçilmaqdadir.
Bu bir hsqiqstdir ki, Csnubi Qafqazi öyrsnsn bir sira tarixçilsr tarixin tsdqiqins qeyri-ciddi yana§mi§, tarixi proseslsri qeyri obyektiv §srh etmi§, çox hallarda nsinki tarix§ünasliqda dolaçiqliq yaratmiç, hstta tarixi msnbslsri saxtalaçdirilmaqla, onu uydurma tarixs çevirmiçdir.
Azsrbaycan Respublikasi Csnubi Qafqazin lider dövlstins çevrilmssinin tarixi, hüquqi ssasi vs qsdim köklsri oldugunu, dövlstin keçdiyi tarixi yol, onun bugünkü ssviyyssinin ssasini tsçkil edsn snsns ils bagli oldugunu müsyysnls§dirir. Qsdim tarixs vs zsngin msdsniyysts malik Azsrbaycan Respublikasinin Csnubi Qafqazda lider dövlsts çevrilmssi kimi inkaredilmsz fakt nszsrs alinmali vs region dövlstlsri ils qarçiliqli slaqslsrds bunun mühüm rol oynayadigi qiymstlsndirilmslidir.
Bu tarixi köklsrin nsdsn ibarst olmasi, haradan vs nsdsn qaynaqlandigini tsdqiq etmsk vs obyektiv çskilds tsqdim etmsk üçün ssaslar oldugu, bunun §srh edilmssins imkanlar yarandigi tssdiqini tapmiçdir.
Csnubi Qafqazin müasir durumunun ümumi vs xüsusi cshstlsrini §srh etmsk ^ün yaranmiç snsnsnin obyektiv §srh edilmssinin vacibliyi özünü göstsrir.
XX ssrin svvsllsrindsn azsrbaycanlilara qarçi etnik tsmizlsms siyassti aparan, separatçilqla, terrorla ssassiz srazi iddialarini hsyata keçirmsk cshdlsri ils özünü göstsrsn Ermsnistanin tarixinin vs dövlstçiIik snsnslsrinin tshlil vs çsrhins diqqstls yana§ilmalidir.
Azsrbaycan Respublikasina qarçi ssassiz srazi iddialarini hsyata keçirmsk ^ün Ermsnistan tarixçilsrinin münaqi§sys ssbsb olan saxta, uydurma tarixindsn dogan ideologiya yaratmaq cshdlsrins münasibst bildirilmslidir.
Ermsnistanda vs ermsni icmalarinin yerlsçdiyi ölkslsrds Azsrbaycana, Gürcüstana, Türkiysys vs regionun digsr dövlstlsrins qarçi ssassiz srazi iddialarini tsblig edsn yazilara son qoyulmali, mötsbsr tarixi-elmi sssrlsr meydana çixarilmasina diqqst yetirilmslidir.
ïstifada edilmiç adabiyyatin siyahisi: AZ3RBAYCAN DÍLLÍ M3NB3L3R:
1. Baxçsliyev Elmar. Urartularin Güney Kafkasya Politikasi (türk). Naxçivan: "0csmi". 2021. 215 s.
2. Cavid Aga - Qobustan Roma legionlarinin ... qobustan-roma-legionlarinin-gslib-yazi-yazmasi-ils-ms§hurdur-amma-qobustanda-ba§/3038008382949832/? locale= ms (https://www.facebook.com/cavidaga. page /posts/)
3. Herodot. Tarix. (Doqquz kitabda) 1-ci hisss. Tsrcüms edsni: Psnah Xslilov. Redaktoru Azsr Bagirov.- Baki - 1998
4. Hsssnov Z.H. Çar skiflsr (Çar skiflsrin vs digsr oguzlarin etno-dil eynilsçdirilmssi). Baki, öbilov, Zeynalov vs qardaçlari, 2005, 480 s.
5. Moisey Kalankatuklu. Albaniya tarixi (tsrcüms Z.M.Bünyadovundur). Baki, Elm, 1993, 235 s.
6. Tagioglu (ísmayilov) Э. Qsdim Ön Asiya vs Ön Qafqaz türk tayfalari. Baki, Elm vs Tshsil, 2019, 800 s.
7. Yusifov Y. Gil yazili msnbslsrds qsdim Azsrbaycan toponimiyasi. Baki: 1983.
XARiCi DÍLLÍ M3NB3L3R:
1. "Tu§pa - Van - biriyilik.com". 3 Aralik 2011 tarihinde kaynagindan arçivlendi. Eriçim tarihi: 25 Kasim 2011
2. "Rbedrosian.com/Classic/kvan1.htm". 19 Ocak 2011 tarihinde kaynagindan arçivlendi. Eriçim tarihi: 25 Kasim 2011
3. Alexandria V.A. Sumer: Cities of Eden (Timelife Lost Civilizations): Time-Life Books, 1993 (hardcover, ISBN 0-8094-9887-1). Amazon.com https://www.amazon.com
4. Alpman A. "Hurris" . Tarix elmlsri jurnali . Ankara Universiteti. 14 (25), 1982, s. 283 - 313. ISSN 1015-1826
5. Ceylan, A., Ceylan, N. Iran Cografyasinda Urartular. Kafdagi. Erzurum: Güne§ Vakfi: 11-35, 2016 (file:///C:/Users/CM/ Desktop/PDFl% C9%99r/Iran Cografyasinda Urartular Urartia ns_i .pdf)
6. List of Immovable Cultural Monuments (груз.). National Agency for Cultural Heritage Preservation of Georgia. Дата обращения: 25 июля 2019. Архивировано 12 мая 2019 года.
7. Luckenbill D. D. Ancient Records of Assyria and Babylonia, I: Historical Records of Assyria from the Earliest Times to Sargon. Chicago. 1926 № 604 (file:///C:/Users/CM/Desktop/PDFl%C9%99r/ancient records assyria! .pdf)
8. Melikiçvili Q. A. Nairi-Urartu. Tbilisi, 1954, s. 93-104 («ImWerden», электронная библиотека Андрея Никитина-Перенского (https://imwerden.de > pdf > struvev v istoriya ...)
9. Naturalis historiae Libri XXXVII, 7 - Gai Plini Cecili Segon 8. Download PDF ■ Plain text ■ Read eBook. Get this book in print. AbeBooks ■ On ... By Gai Plini Cecili Segon. About this book ■ Terms of Service ■ Plain text ■ PDF. https://books.google.com
10.Negahban E.O. A Preliminary Report on Marlik Excavations. Tehran, 1964 s. 301
11.Negahban E.O. Notes on some Objects from Marlik, "Journal of Near Eastern Studies", XXIV, 4, 1965
12.Piotrovskiy B.B. Vanskoe tcarstvo. Urartu Moscow, 1959, 340 s. (https://uch.lecture.center/vostoka-istoriya/vanskoe-tsarstvo-urartu.html)
13.Salvini, M. Urartu Tarihi ve Kulturu (Cev: Belgin Aksoy), Istanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayinlari. 2006, ssh 31-36;
14.Tarhan, M. T. "Urartu devleti'nin "kuruluç" evresi ve kurucu krallardan "Lutipri=Lapturi" hakkinda yeni görü§ler (1 levha ile birlikte), Anadolu Araçtirmalari. 2011, 8, ssh. 69-114 (file:///C:/Users/CM/Desktop/PDFl%C9%99r/
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Urartu%20 Devletinin% 20 Kurulu %20 Evresi%20ve%20 Kurucu %20Krallardan%20 Lutipri%20 Lapturi_%20 Hakknda%20Yeni%20Grler% 20( 1%20levha%20 ile%20 birlikte.pdf)
15.Van'in Tarihi ve Tarihçesi. http://www.van.gov.tr/tarihce
16.Алиев И.Г. История Мидии. Баку, Изд. АН Азерб. ССР, 1960, 360 с.;
17. Алиев К.Г. Античная Кавказская Албания. Баку, Азербайджанское издательско-полиграфическое обьединение, 1992, 238 с.
18. Алиев К.Г. Античная Кавказская Албания. Баку, Азербайджанское издательско-полиграфическое обьединение, 1992, 238 с.
19.Археология в Грузинской ССР / - Тбилиси: Мецниереба, 1982. - 56 с.
20. Архивировано из оригинала 16 апреля 2016 года; Итоги переписи населения Грузии 2014 года. 2014 general population census results (англ.)
21.Бабаев И.А. Города Кавказкой Албании в IV в. до н. э. - III в. н.э. Баку, Элм, 1990, 203 с.
22.Буниятов З.М. Из истории Кавказской Албании VII-VIII в. // ВИКА. Баку, Изд. АН Азерб. ССР, 1962, с. 149-180
23.Буниятов З.М. О деятельности католикоса Албании Виро (596-630) // Сборник Ближний и Средний Восток. Москва-Ленинград, Наука, 1962, с. 124-128
24.Буниятов З.М. Обзор источников по истории Азербайджана (источники арабские). Баку, Изд. АН Азер. ССР, 1964, 36 с.
25.Вачнадзе М., Гурули В., Бахтадзе М. История Грузии (с древнейших времён до наших дней) (https://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/ Vachn/index. php#google vignette)
26.Всемирная история / Под ред. А. Белявский, Л. Лазаревич, А. Монгайт. - М.: 1956 Т. 2, ч. II, гл. XIII (http:// historic.ru/ books/item/ f00/s00/z0000017 /st084. shtml)
27.Геюшев Р.Б. Христианство в Кавказской Албании. Баку, Элм, 1984, 191 с.
28.Гусейнов М.М. Древний палеолит Азербайджана. Баку, Элм, 1985, 96 с.
29. Дьяконов И. М. История Мидии от древнейших времён до конца IV века до н. э. М.-Л., Изд. АН СССР, 1956, c. 309 (file:///C:/Users/CM/Desktop/PDF l%C9%99r/berpa-14-filefile:///C:/Users/ CM/Desktop/ PDFl% C9%99r/ Dyakonov_I_M_ Istoria Midii.pdf)
30. Дьяконов И. М. История Мидии. - М.-Л.: Академия Наук СССР, 1956. - c. 246. (file:///C:/Users/CM/Desktop/PDFl%C9%99r/berpa-14-file.pdf)
31.И.Г.Алиев. Очерк истории Атропатены. - Баку, 1989, 210 c.
32.История Востока (Восток в древности). Глава XVI. Маннейское царство. Дата обращения: 15 апреля 2014. Архивировано 22 августа 2009 года (file:///C:/Users/CM/Desktop/PDF l%C9%99r/istoriya-vostoka-tom-1-vostok-v-drevnosti-2002.pdf)
33.История Грузии (с древнейших времен до наших дней) - Часть 1 - Каменный век в Грузии (https://www.allgeo.org/index.php/ru/2714-1-13)
34.История Грузии. Oriental express Caucasus & Asia. Дата обращения: 19 сентября 2022. Архивировано 20 сентября 2022 года.
35.История древнего Востока: От ранних государственных образований до древних империй / Под ред. А. В. Седова. - М.: Восточная литература, 2004. -896 с. - ISBN 978-5-02-018388-1. (Academia.edu https://www.academia.edu> Книга 2. Новая хроноло...; «ImWerden», электронная библиотека Андрея Никитина-Перенского https://imwerden.de > pdf > velikovsky ramzes i...)
36.Колхидское царство // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969—1978
37.Латышев, В.В. Известия древних писателей о Скифии и Кавказе // Вестник Древней Истории : журн. - 1947. - № 1-4 (file:///C:/Users/ CM/Desktop/PDF l%C9%99r /istoriya-vostoka-tom-1-vostok-v-drevnosti-2002.pdf)
38.Лордкипанидзе О. Д. Город-храм Колхиды: (История археол. раскопок в Вани). - Москва: Наука, 1978. - 79 с.;
39.Лордкипанидзе О. Д. Древняя Колхида: Миф и археология. - Тбилиси: Сабчота Сакартвело, 1979. - 230 с.
40.Лордкипанидзе О.Д. Город-храм Колхиды: (История археол. раскопок в Вани). - Москва: Наука, 1978. - 79 с.
41.Мамедов Т.М. Кавказская Албания в IV-VII вв. Баку, Маариф, 1993, 207 с.
42.Меликишвили Г. А. «Урартские клинообразные надписи» Arxivta^dirilib 2020-02-20 at the Wayback Machine. К вопросу о древнейшем очаге урартских племен // «ru: Вестник древней истории». 1947. № 4;
43.Меликишвили Г. А. К истории Древней Грузии. - Тб.: Институт Истории имени И. А. Джавахишаили, 1959. - с. 16
44.Меликишвили Г.А. Наири-Урарту. - Тбилиси: Издательство Академии Наук Грузинской ССР, 1954. - 446 с. (https://dzurdzuki. com/download/melikishvili-g-a-nairi-urartu-1954)-
45.Мочалов М. Ю. Древняя Ассирия. - М.: Ломоносовъ, 2014. - 240 с. - (История. География. Этнография). - ISBN 978-5-91678-193-9 (http://loveread. me/read_book. php?id=75144&p=1)
46.Нуреев Р.М. Древний Шумер: учёт как основа организации государственного хозяйства // Всемирная история экономической мысли: В 6 томах / Гл. ред. В.Н.Черковец. - М.: Мысль, 1987. - Т. I. От зарождения экономической мысли до первых теоретических систем политической жизни. - 606 с., c. 50-53
47.Плиний Старший. Естественная история, кн. IV. Гл. 2629. Перевод В.В. Латышева. Известия древних писателей о Скифии и Кавказе // ВДИ, 1949, №2, 256 с.
48.Погребова М. Н. Ранние скифы и древний Восток: К истории становления скифской культуры. М., Наука. 1992. 263 с. (соавт. Раевский Д. С.)-3
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
49. Проблемы греческой колонизации Северного и Восточного Причерноморья: Материалы I Всесоюз.симпоз. по древ. истории Причерноморья, Цхалтубо, [4-7 мая] 1977 / [Отв. ред. О. Лордкипанидзе]. - Тбилиси: Мецниереба, 1979. - 415 с.
50. Статистический ежегодник Грузии. 2014 год (англ.). Национальная статистическая служба Грузии. Дата обращения: 21 апреля 2017.
51.Страбон. География. В 17 книгах. М.: «Ладомир», 1994. (https://ancientrome.ru/antlitr/t.htm)
52.Страбон. География. Книга XI. XIII; История Востока. Том. I. Восток в древности. М: Вост. лит., 2002
53.Струве В. В. История Древнего Востока. Л., 1941, s. 255-260
54.Тревер К.В. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании (IV в до н.э -VII в.н.э). Москва-Ленинград, Изд. АН СССР, 1959, 390 с. (file:///C:/Users/CM/Desktop/PDFl%C9%99r/ocherki istorii kulture kakaz albanii. pdf);
55.Урартоведческие заметки // Вестник древней истории, 1951, № 3. file:///C:/Users/CM/Desktop/PDFl% C9%99r/% D0% 9C%D0%B5%D0% BB%D0%B8%D0% BA%D0%B8%D 1%88%D0% B2%D0% B8% D0%BB% D0%B8 %D0%92%D0%B5%D 1%81% D1%82%D0% BD% D0%B8% D0%BA 1953 1.pdf).
56.Халилов Дж.А. Материальная культура Кавказская Албании. Баку, Элм, 1985, 236 с.
