12AZ3RBAYCAN N3VAi§ÙNASLIGI: NAÎLÎYY3TL3R V3 VeZÎFeLeR
Almaz Ùlvi Binnatova
Filologiya elmlsri doktoru, AMEA Nizami Gsncsvi adina 9dsbiyyat înstitutunun
"Azsrbaycan-Turkmsnistan-Ôzbskistan sdsbi slaqslsr" çôbssinin mudiri,
almazulvi 1960@mail .ru
îki qardaç xalqin dostluq munasibstlsrinin tarixi Xaqani §irvani, Nizami Gsncsvi, îmadsddin Nssimi, Mirzs Ulugbsy, Oliçir Nsvai, Mshsmmsd Fuzuli sbsdiyysti zamanindandir. Bizlsr eyni babanin iki ôvladi qsdsr dogma vs yaxiniq. Ona gôrs ds Azsrbaycan-ôzbsk xalqlarinin dostluq qardaçliq tarixinin konkret rsqsmls demsk mumkun deyil, hstta ssla mumkun deyil!
Csnab Prezidentimiz îlham Oliyevin keçsn ay Ôzbskistana ssfsri zamani hsr iki respublikanin liderlsri Gôysaray iqamstgahinda yeni arzularin rsmzi olaraq birlik-ds agac skdilsr. Dôvlst baççilarinin skdiyi agac iki xalq arasindaki arzularin, xalqlarimizin dostlugunun rsmzi kimi bôyuyscsk, daha da môhksmlsnscsk. Eyni zamanda, Azsrbaycan-ôzbsk elmi-sdsbi slaqslsri yeni bir msrhslsys qsdsm qoydu-guna çahidlik etdik.
înstitutumuzda fsaliyyst gôstsrsn turk xalqlari sdsbiyyati çôbssinin tsdqiqatlarini diqqstls izlsysn vs istiqamstlsndirsn institut rshbsrliyi - akademik îsa Hsbibbsyli yeni bir çôbsnin yaranmasina ehtiyac oldugunu hiss edsn kimi, 2016-ci ilds "Azsrbaycan-Turkmsnistan-Ôzbskistan sdsbi slaqslsr" adli §ôbs yaratmaq qsrarini imzaladi. Bu Qsrar Azsrbaycandan ilk dsfs Herata gedilsrsk Oliçir Nsvainin qsbri ziyarst edilsn ayda gerçsklsçdi. Butun turk xalqlari ils elmi-sdsbi slaqslsrin geniçlsnmssins hsr msnada dsstsk olan îsa musllim, xusussn Ôzbskistanla tarixi slaqslsrimizi uzaqgôrsnlikls dsysrlsndirsrsk bels bir addimi atdi vs uygun mutsxss-sislsri hsmin çôbsys cslb etdi.
Ôtsn alti ilds o qsdsr içlsr gôrulub ki, hsmin siyahini bir saat bels sadalamaq çox uzun bir zaman alacagini diqqstinizs yetirmsk istsrsm. Ona gôrs ds yalniz bszi nailiyystlsrimizi qeyd edirsm. Bu çôbsds sdsbiyyatlarimizi qarçiliqli ôyrsnmskls, tsdqiq etmskls yanaçi kitablar da yazilir, yeni kadrlar hazirlanir. Tarixds ilk dsfs "Azsrbaycanca-ôzbskcs, ôzbskcs-Azsrbaycanca lugst" (23.000 sôz) hazirladiq vs bu lugst Ôzbskistandaki Heydsr Oliyev adina Msdsniyyst Msrkszinin layihssi olaraq i§iq uzu gôrdu.
Bundan slavs, rsqsm etibarils elmi smsyimizin nsticssi,
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-1-265-270
O'zbek tili, adabiyoti va folklori instituti
Alisher Navoiy adabiy va ilmiy merosini o'rganish masalalari
institut Elmi §urasinin Qsrari ils çapa tôvsiys olunan 40-a qsdsr
8-fevral
O'zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi Volume 4 j Conference Proceedings 1 j 2023 O'zbek tili, adabiyoti va folklori instituti Alisher Navoiy adabiy va ilmiy merosini
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-1-265-270 o'rganish masalalari
kitab, bir xüsusi buraxiliçdan, 300-dan çox elmi araçdirmalardan ibaratdir. Bari baçdan tam ssmimi olaraq deyim ki, bütün bu nailiyystlsrin baçinda akademik Îsa Hsbibbsylinin nüfuzu, elmi va qarçiliqli amakdaçliq siyassti, taçkilatçiliq madaniyyati dayanib. Burada qeyd etdiyim 40-a qsdsr kitablarin an vaciblsri Îsa müallimin elmi redaktorlugu va ön sözü ils ns§r olunub.
Öz adimdan deyim ki, takca Oliçir Navai, ümumilikda, özbak adabiyyati bagli 350-э yaxin msqals va 25-э qsdsr kitabin müsllifiysm.
Înstitutumuzun "Müqayisali 9d9biyyat§ünasliq" adli beynalxalq elmi jurnalinin 2020-ci il birinci sayi "Xüsusi buraxiliç" olaraq Azarbaycan-özbak elmi-adabi alaqabrina hasr olunub (elmi jurnallarin naçri tarixinda ilk dafa). Jurnalda alaqalar tariximiza nazar salinib, har iki xalqin qadim zamanlara söykanan dostluq-qardaçliq alaqalari tahlil edilib. 374 sahifalik jurnalda, ümumilikda, 44 maqala (bu maqala-lardan 20-ya qadari 9li§ir Navai irsindan bahs edir). Azarbaycan-özbak adabi alaqalari ayani çakilda fotolar (28 sahifada 55 foto) vasitasila taqdim edilib.
Bakinin gözal bir samtinda müstaqilliyimizi tamsil edan Azadliq prospekti ila böyük Nariman Narimanovun yadigari, ganc yaçinda II Dünya Müharibasinda halak olan Nacaf Narimanov kûçalarinin kasiçmasinda 0li§ir Navainin azamatli heykali ucalir. Artiq neça illardir ki, xüsusan son alti ildir ki, mütamadi olaraq, Înstitut rahbarliyinin t9§9bbüsü va bazan da çaxsan içtiraki ila Özbakistan safirliyi ila birga 9 fevral günü hamin heykalin önüna gül çalangi qoyulur. Ela hamin gün da, ziyaratdan sonra Înstitutumuzda "9li§ir Navai va Azarbaycan" adli beynalxalq elmi konfrans keçiririk. Konfransa öz alimlarimizla yanaçi Özbakistanin taninmiç alimlari -navai^ünaslari davat edilir, onlarin da maruzalari dinlanilir. Hatta pandemiya dövründa da bu эпэпэш onlayn olsa da qoruyub saxladiq. Qarçiliqli olaraq bizim amakdaçlar da Özbakistandaki 9li§ir Navai beynalxalq elmi konfranslarina davat edilir. Ötan il Özbakistanda artiq ananavi olaraq 67-ci dafa keçirilan konfransa 17-ci dafa qatilmaq §ansim olub. 0dabi alaqalar va navai^ünasliqla bagli birga konfranslar keçiririk.
0slinda navai^ünasliq ananasini illar boyu akademik Hamid Arasli, ondan sonra Cannat xanim Nagiyeva davam etdirmiçbr. Hazirda estafet bizim nasildadir. Adlarini qeyd etdiyim har iki alim haqqinda hala da faxrla daniçan özbak alimlari yaninda hamin hörmat-izzati qoruyub saxlamaga bütün vicdanli amayimizta can atiriq.
Maqsud §eyxzada, Hamid Arasli, Cannat Nagiyeva эпэ-nasini Xalil Rza Ulutürk, Îsa Habibbayli, Kamil Valiyev, Nü§aba Arasli, Ataami Mirzayev, Ya§ar Qasimov, Akif Azalp, Ramiz
8-fevral
O'zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi Volume 4 | Conference Proceedings 1 | 2023 O'zbek tili, adabiyoti va folklori instituti Alisher Navoiy adabiy va ilmiy merosini
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-1-265-270 o'rganish masalalari
Oskar, Elman Quliyev, Tarlan Quliyev, Füzuli Bayat, Siracaddin Haci, Zahra Allahverdiyeva, Tahmina Badalova kimi tanmmi§ alimlar davam etdirmi§lar va bu gün da davam edir.
Azarbaycan alimi olaraq Özbakistanin bir fox universitetlarinda - Özbakistan Milli Universitetinda, Oli§ir Navai adina Da§kand Dövlat Özbak dili va Odabiyyati universitetinda, Samarqand, Kokand, Cizzax, Nukus, Urganc, Ondican, Farqana, Buxara, Navai va bir fox §aharlarin ali maktablarinin auditoriyalarinda "Müstaqillik illarinda Azarbaycan-özbak adabi alaqalarinda" "Oli§ir Navai va Azarbaycan" adli mühaziralar oxumu§am. Bunlar da tasadüfi deyil. Qünki adlarini fakdiyim va fakmadiyim bir fox ali maktablar ila bizim institutumuzun rahbarliklari arasinda Omak- da§liq Memorandiumlari imzalanib. Hamin sanad asasan bizim amakda§ligimizin hüquqi bazasini ta§kil edir.
Özbakistanda Oli§ir Navai haqqinda müdafia edilan dissertasiyalarin va onlarin avtoreferatlarina bizdan ray yazib göndarmayi xahi§ edirlar, yeni galan nasla hörmatla bu manada dastayimizi asirgamirik, bu raqam balka da yüz va ya daha foxdur.
ilk dafa Ofqanistanin Herat §aharina - Oli§ir Navainin dogulub va abadiyyata qovu§dugu torpaga gedarak o dahi insanin maqbarasini ziyarat etmi§ik. Bilirsiniz ki, son illar Ofqanistana getmak fox fatin va hayati masuliyyat da§iyan bir safardir. Ofqanistan safirliyi ila institutumuzun qurdugu six va qarda§liq münasibatlari iki dafa (2016 va 2021-ci illarda) bela bir safarin gerfakla§masina vasila olmu§dur. ilk dafa Ofqanistan safirliyi Navai adina kefirdiyimiz konfranslara qatilmi§dir. Hatta yeri galmi§kan, ilk dafa Hindistan safiri, mahz Zahiraddin Mahammad Baburun qalib gal-diyi Ranalarin naslindan olan canab Sanjay Rana institutumuza - Zahiraddin Mahammad Babur konfransina galarak yenilikla dolu maraqli maruza etmi§dir. Biz bu konfranslarda dinladiyimiz maruzalari kitab halinda na§r etmi§ik.
Özbakistanin bir nefa universitetinin Faxri Professoru adina layiq görülmü§ük: Akademik isa Habibbayli va man Özbakistan Prezidentinin xüsusi diqqati ila yaradilmi§ Oli§ir Navai adina Da§kand Dövlat Özbak dili va Odabiyyati universitetinin Faxri Professoru adina layiq görülmü§ük. Oslinda hamin Universitetin rektoru, navai§ünas professor §öhrat Siracaddinov bu taqdimatdan bir nefa ay avval institutmuzun Faxri Professoru diplomuna layiq görülmü§dür va ela bu zalda §axsan taqdim edilmi§dir.
§öhrat Siracaddinov va daha dörd professorun - Oli§ir Navai Fondunun rahbari Alimcan Dövlatov, Nurbay Cabbar, Bakijon Tuxliyev va Nadir Juzaqulovun i§tiraki ila bizim §öbanin
8-fevral
267
nszdinds yerls§sn "8li§ir Nsvai 8dsbiyyat§ünasliq Msrkszi"nin afili§inda i§tirak etdilsr. Bu afili§ 8li§ir Nsvainin 579 illiyi günlsrins tssadüf edirdi.
Qar§idan Oli§ir Nsvaini 580 illiyi gslirdi. Ötsn bir il qar§imizda bizi böyük i§lsr gözlsyirdi. Hsmid Arasli Oli§ir Nsvaini Nizami Gsncsvinin xsmssfilik snsnssinin davamfisi olaraq klassik özbsk §airi kimi tsdqiqata cslb etmi§ss (so-sializm realizm metodu prinsipini gözlsmsk §srtils, ysni Nsvainin ns türkcs yazdigini qabartmamali, ns ds sssrlsrinin giri§ hissslsrinds Allaha, peygsmbsrlsrs, imamlara yazdiqlari poetik tablolari qslsms almadan), Csnnst Nagiyeva Azsrbaycan Olyazmalar Fondunda Nsvai slyazmalari kontekstinds monoqrafiya yazmi§dir.
Amma dövran dsyi§di, sular duruldu.
Dogrudur, 1926-ci il I Baki Türkoloji Qurultayinda 8li§ir Nsvainin türkfülük, dilfilik elmindski xidmstlsri ssslsnmi§di vs els buna görs ds ilk iclasdan sonra onun §srsfins sdsbi msslis kefirildi. Nsvai yaradiciliginin dsrinliyins endikcs o, sdsbiyyat§ünas, dilfi, tszkirs§ünas, tarixfi, ilahiyyatfi, memuarfi kimi diqqstimizi cslb etdi vs onun bu zsngin irsini bütünlükls oxucularimiza fatdirmaq ehtiyacini duy-duq.
Nizami Gsncsvi türk dünyasinin vs ya dünya sdsbiyyatinin Güns§idirss, 8li§ir Nsvai türk dünyasinin Ba§ Tacidir - Türk yazi dilini dünya sdsbi meydanina fixardi. Dünya sdsbiyyati siralarina türkcsni qoydu. Bunlar tarixi xidmstlsrdir. Fikir verin, Nizami sarayda ya§amadi, amma saray pad§ahlarinin sifari§i ils bs§sri sssrlsr yazdi. Nsvai sarayda ya§adi, amma saray sdsbiyyati yazmadi. Zamanlarinin hökmü, taxti-divani bels idi.
8li§ir Nsvai türkcs ilk "Xsmss"ni yazdi, türkcs dörd divan bagladi, türkcs 22 adda nszsri sssrlsr yazdi. "8li§ir Nsvainin ssri vs nssri (elmi-filoloji vs dini-tsssvvüfi sssrlsr)" adli monoqrafiyamin slyazmasi ils hörmstli isa Hsbibbsyli tani§ olub, ona "Azsrbaycan nsvai§ünasliginin yeni sshifssi" adli giri§ sözü yazaraq ns§rs tsqdim etdik.
Bu ns§r sslinds 8li§ir Nsvainin 580 illiyins institutumuz adindan töhfs oldu. Azsrbaycan, Özbskistan, Türkiys vs Ofqanistan diplomat vs alimlsrinin birgsliyi ils tsqdimati kefirildi.
"Nizami Gsncsvi-880" vs "Oli§ir Nsvai-580" illik yubileylsrinin kefirilmssi haqqinda hsr iki ölksnin rshbsrlsri tsrsfindsn imzalanan Ssrsncama ilk reaksiya da bizim institutdan gsldi. "Nizami Gsncsvi vs 8li§ir Nsvai: snsns vs novatorluq" adli iki ölksnin alimlsrinin i§tiraki ils yükssk ssviyysds elmi konfrans kefirdik. Son iki ilds bizim nsvai§ünasliq tsdbirlsrimizs Türkiys
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-1-265-270
O'zbek tili, adabiyoti va folklori instituti
Alisher Navoiy adabiy va ilmiy merosini o'rganish masalalari
g
nsvai§ünaslari da xüsusi müracistls qo§ulurlar ki, bu da bizim
8-fevral
i§lsrimizin sss-soraginin digsr ölkslsrs ds gedib fixdigina i§arsdir. Els bunun nsti-cssidir ki, nsvai§ünasliq mssslslsrins dair i§lsrimizs görs akademik isa Hsbibbsyli 8li§ir Nsvai Qizil medalina layiq görüldü vs I Türk dünyasi Kitab bayraminda hsmin mükafati Beynslxalq Türk Akademiyasinin rssmi nümaysndssi laureata tsqdim etdi. Msnim smsyim iss gümü§ medalla dsysrlsndirildi. Bütün bunlari haysiz-küysüz, özümüzü reklam etmsdsn i§imizi görürük, bu tsltiflsr iss hsr dsfs sürpriz kimi tsqdim olunur. Olbstts sevinirik. Amma bu tsltiflsri almaq üfün qar§imiza msqssd qoyub i§ görmürük, ona görs ds adi sürpriz olur.
Maqsud §eyxzadsnin 8li§ir Nsvaiys hssr etdiyi silsils vs biri-birini tamamlayan elmi tsdqiqatlari - msqalslsri monoqrafiya §sklinds Özbskistanda ns§r edilsn 6 cildlik sssrlsr kitabinin 4-cü cildinds yer almi§dir. Els bilirsm ki, bu sssrin Azsrbaycan dilins tsrcümssi vs ns§ri fox vacibdir. Özbskistanda bütün ms§hur nsvai§ünaslar, eyni zamanda Azsrbaycan elminin, xüsussn Hsmid Araslinin yetirms-lsri olan rshmstliklsr akademiklsr Hsmid Süleyman, Abduqadir Hayitmetov, Natan Mallayev, Lsziz vs Aziz Kayumov qarda§lari, Vahid Abdullayev, Vahid Zahidov, izzst Sultan, Sadircan Erkinov, Ssidsxan Nsrzulayeva, Suyima Gsniyeva, §öhrst Siracsddinov, ibrahim Haqqul, Nurbay Cabbar kimi böyük nsvai§ünaslar Maqsud §eyxzadsni özlsrins hsm ds nsvai§ünas ustad kimi qsbul ediblsr. Bunun da bir ssbsbi o zamanlar Maqsud §eyxzads qslsminds 8li§ir Nsvainin bütün yönlsri ils tsdqiq vs tsqdim edilmssi idi. Milli dü§üncssins görs Özbskistana sürgün edilsn Maqsud §eyx-zads Azsrbaycanda Nsvainin ns qsdsr fox sevildiyinin §ahidi olmu§du, Maqsud §eyxzadsnin gsncliyinds Nsvai Azsrbaycanda daha fox tsdqiq edilsrsk öyrsnilirdi. Bu da ssbsb olmaq §srtils o, özbskcs ilk elmi sssrlsrini Nsvai haqqinda yazdi vs yazdiqlari sslinds orada bir rezonans dogurmu§dur.
Akademiyada magistrlsrimiz üfün 10 saatdan fox 8li§ir Nsvai dsrsi kefdik.
Klassiklsri öyrsndikcs, onlarin sdsbi §sxsiyysti ils yaxindan tani§ olduqca ortaq bir dünyanin sakinlsri olduguna §ahid oluruq. Bu gün bütün türk dövlstlsri istsr rssmi, istsrss ds qeyri-rssmi görü§lsrinds hsr kss öz ana dilinds dani§ir, hami da bir-birini fox gözsl anlayir. Ortaq dilin hasils gslmssinin konkret tarixi hef zaman olmayacaq, zaman-zaman elmi, sdsbi, iqtisadi, siyasi görü§lsr irslilsdikcs hsll olu-nacaq. Zirvsys fatmaq üfün qan-tsr tökürssn, illsrini, ömrünü bu yolda qoyursan, zirvsys fatanda iss hsr §eyin adi bir maraq oldugunu dsrk edirssn.
Bizlsr - Azsrbaycan vs özbsk xalqlari bir-brimizi öyrsnmsk üfün fox da fstinlik fskmirik. Ortaq dsysrlsrimiz foxdur, birdir. Azsrbaycanli gsnc özbsk sdsbiyyatini bir az dsrindsn öyrsnmsk istsss, sonda
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-1-265-270
O'zbek tili, adabiyoti va folklori instituti
Alisher Navoiy adabiy va ilmiy merosini o'rganish masalalari
g
özünü görscsk, elscs ds özbsk gsnci Azsrbaycan sdsbiyyatinin
8-fevral
O'zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi O'zbek tili, adabiyoti va folklori instituti DOI: 10.24412/2181-1385-2023-1-265-270
Volume 4 | Conference Proceedings 1 | 2023
Alisher Navoiy adabiy va ilmiy merosini
dsrinliyins enss, o da sonda ozünü gorscsk. 8li§ir Nsvainin "Lisanut-teyr" sssrinds Simurqu axtaran qshrsmanlar sonda Simurqla üz-üzs gslsnds ozlsrini gordüklsri kimi! "Lisanut-teyr" tsssvvüfi sssrinds bu yol o qsdsr gozsl anladilir ki, son nsticsds hsr §ey sads vs adi hsllinds olur.
Ozbsklsr Füzulini fox sevirlsr, hstta hsr toy msclislsrinds hokmsn Füzulidsn oxuyurlar, bu msnada Füzuli ns qsdsr ozbskdirss, Nsvai ds bir o qsdsr azsrbaycanlidir.
Ssmsd Vurgun 1940-ci ilds elmi sessiyasinda demi§dir: Msn Nsvaini dsrya ils müqayiss etdim vs dedim ki, bizim bszi alimlsrimiz onun sahillsrins taxta qayiqlarda üzmsk istsyirlsr. Msnim zsnnimcs, bu dsryaya müasir elm vs msdsniyyst ssasinda tikilmi§ boyük bir gsmi salmaq lazimdir. Nizaminin boyük §sxsiyysti ils fiyin-fiyins boyük Nsvai dayanmi§dir. "Azsrbaycan-Türkmsnistan-Ozbskistan sdsbi slaqslsr" §obsmizds yaradilmi§ "8li§ir Nsvai 8dsbiyyat§ünasliq Msrkszi" hsmin boyük gsmidir.
