Научная статья на тему 'БЮДЖЕТНИ БОШҚАРИШДА СИФАТ МАСАЛАЛАРИ'

БЮДЖЕТНИ БОШҚАРИШДА СИФАТ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

69
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
бошқарув ҳисоби / бюджет / бюджетлаштириш / даромад ва харажатлар бюджети / молиявий натижа / сотиш харажатлари / маҳмурийбошқарув харажатлари / фойда / солиқ тўлангунга қадар фойда / соф фойда

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Гулшад Нурмаматовна Турдикулова

Мақолада бюджет тизимлари ҳолатининг турли жиҳатларини ўрганиш, мамлакат иқтисодиѐтининг ўзгариши, иқтисодий вазият ва молия тизимининг беқарорлиги шароитида ҳудудларнинг бюджет салоҳиятини ўрганишнинг муҳим масалалари қаламга олинган. Ишнинг мақсадлари бюджетни бошқариш сифатини аниқлаш ва ривожланишга тўсқинлик қилаѐтган муаммоли соҳаларни аниқлашдан иборат. Мақолада статистик маълумотларни таҳлил қилиш ва тизимли ѐндашув орқали бюджетни режалаштириш натижалари кўриб чиқилади, капитал бюджет қўйилмаларининг улуши тахмин қилинади, бюджет ижроси ритми даражаси ва бюджет маблағлари ажратмаларининг ривожланиш даражаси ўрганилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БЮДЖЕТНИ БОШҚАРИШДА СИФАТ МАСАЛАЛАРИ»

БЮДЖЕТНИ БОШЦАРИШДА СИФАТ МАСАЛАЛАРИ

Гулшад Нурмаматовна Турдикулова

Термиз давлат университети магистранти

АННОТАЦИЯ

Маколада бюджет тизимлари холатининг турли жихатларини урганиш, мамлакат иктисодиётининг узгариши, иктисодий вазият ва молия тизимининг бекарорлиги шароитида худудларнинг бюджет салохиятини урганишнинг мухим масалалари каламга олинган. Ишнинг максадлари бюджетни бошкариш сифатини аниклаш ва ривожланишга тускинлик килаётган муаммоли сохаларни аниклашдан иборат.

Маколада статистик маълумотларни тахлил килиш ва тизимли ёндашув оркали бюджетни режалаштириш натижалари куриб чикилади, капитал бюджет куйилмаларининг улуши тахмин килинади, бюджет ижроси ритми даражаси ва бюджет маблаFлари ажратмаларининг ривожланиш даражаси урганилган.

Калит сузлар: бошкарув хисоби, бюджет, бюджетлаштириш, даромад ва харажатлар бюджети, молиявий натижа, сотиш харажатлари, махмурий-бошкарув харажатлари, фойда, солик тулангунга кадар фойда, соф фойда.

КИРИШ

Бюджет-солик сиёсати, айникса, геосиёсий ва геоиктисодий вазиятнинг узгариши даврида худудий тизимларнинг баркарор иктисодий усиши учун шароит яратишда асосий рол уйнайди. Шу сабабли, хозирги вактда бюджетлаштириш ва бюджет жараёнини бошкариш муаммоси айникса долзарбдир. Сунгги бир неча йил ичида мамлакатимизда бюджет жараёнини амалга ошириш пандемия инкирози ва ундан кейинги окибатларни бартараф этишда содир булди. Шу муносабат билан бюджетнинг молиявий баркарорлиги ва даромад базаси баркарорлиги, солик салохиятини таъминлаш ва мустахкамлаш, бюджетнинг харажатлар кисмини оптималлаштириш махаллий давлат хокимияти органларининг асосий вазифалари хисобланади.

Кейинги йилларда иктисодиёт тармокларидаги таркибий, мулкий ва хукукий узгаришлар хужалик юритувчи субъектлар фаолиятини ривожлантиришда режалаштириш жараёнини

бюджетлаштириш билан тулдириб боришни такозо этмокда.

March, 2022

117

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Купгина иктисодчи олимлар бюджетлаштиришга турлича ёндашишади, масалан - молиявий режалаштириш жараёни [1], молиявий назоратни оптималлаштириш воситаси [2], бошкарув хисоби воситаси [3], корхона фаолиятини режалаштириш ва назорат килиш воситасида бюджетларни ишлаб чикиш жараёни [10], оператив бошкарув услуби [4].

Республикамиз иктисодчи олимларидан Б.А.Хасанов ва А.А.Хашимовларнинг фикрича, "бюджетлаштириш - корхонанинг маълум даврга мулжалланган молиявий-хужалик фаолиятини режалаштириш хисобланади" [4, 165].

Тадкикот ишида кузатиш, умумлаштириш, гурухлаш, таккослаш, индукция, дедукция каби усуллар кулланилди.

Тадкикотнинг асосий масаласи даромад ва харажатлар бюджетини тузишда юзага келадиган ташкилий, методологик ва дастурий -техник муаммоларни бартараф этиш йуналишларини ишлаб чикиш хисобланади.

Тадкикот натижасида ишлаб чикилган тавсиялар даромад ва харажатларнинг оптимал бюджетини тузиш, харажатларни кискартириш, фойда ва рентабеллик даражасини ошириш имконини беради.

ТАХЛИЛ ВА НАТИЖАЛАР

Маълумки, сифат менежменти тизимидан ташкарида бюджетлаштириш амалиёти харажатларнинг турли сохаларини молиялаштиришда асоссиз бузилишларга олиб келади.

Хорижий фан ва амалиётда миллий усишнинг харакатлантирувчи кучи ва худуд, жамият ва иктисодиётни таркибий тузилиш элементлари сифатида каралади [2, 8].

Иктисодиёт ва умумий бошкарув назариясида "менежмент" атамаси икки жихатдан кулланилади. Биринчи холда, у бошкарув тизимини унинг функцияси сифатида, иккинчисида эса - жараён сифатида англатади. Шу муносабат билан бюджет жараёнини бошкариш сифати сезиларли даражада назорат харакатларига боFлик булади. У худуднинг бюджет жараёнини бошкаришда иктисодий механизм ва алгоритм сифатида такдим этилиши керак. Тизимли нуктаи назардан, бюджетни бошкариш - бу бюджет аппаратининг бюджет тизимига максадли таосирини таоминлайдиган тизим (бюджет маблаFлари туплами).

March, 2022

118

Шуни таокидлаш керакки, амалиётда кулланиладиган бюджет механизми мамлакат ривожланишининг хар бир боскичининг иктисодий ва ижтимоий муаммоларини хал килишга бюджет муносабатларининг узига хос йуналишини акс эттиради ва учта асосий компонентни уз ичига олади.

1. Даромад механизми (даромадларни бошкариш) худудий солик базасини ривожлантириш консепсиясини ишлаб чикишни уз ичига олади; солик карзларининг хажми ва таркибини тахлил килиш; солик имтиёзларини бериш натижасида бюджет йукотишлар даражасини бахолаш; вилоят хокимлигининг вилоят бюджетларига солик тушумларининг салмокли кисмини ташкил этувчи йирик корхоналар билан ишлаш самарадорлигини ошириш.

2. Харажатлар механизми (харажатларни бошкариш) масалалар буйича уз вактида ва самарали карор кабул килишни назарда тутади. Бюджет маблаFларидан фойдаланиш ва куйидаги боскичларни уз ичига олади: бюджет сиёсатининг ишлаб чикилган йуналишлари асосида бюджетдан молиялаштириш максадларини, шунингдек уларга эришиш учун молиявий ресурсларнинг зарур хажмини аниклаш; молиявий ресурсларни таксимлаш; вазифаларнинг самарали бажарилишини назорат килиш.

3. Бюджетлараро узаро муносабатларни тартибга солиш механизми иккита компонентни уз ичига олади. Биринчидан, бюджетлараро муносабатлар тизимини режалаштириш, прогнозлаш, хисобга олиш, бахолаш ва назорат килишнинг узаро таосири ва узаро боFликлиги жараёни сифатида ифодаланиши мумкин булган ташкилий механизм. Иккинчидан, иктисодий механизм бюджетлараро муносабатлар тизимини шакллантиришга таосир килувчи иктисодий дастаклар (бюджетлараро тартибга солиш воситалари) мажмуи сифатида [2].

Мамлакат субъектининг бюджети моддий ишлаб чикариш сохасида яратилган ялпи ички махсулот ва миллий даромаднинг харакати ва кайта таксимланиши билан узвий боFликдир.

Вилоят иктисодиётининг иктисодий сектори ишлаб чикариш, сотиш ва фойда хажмларига, демак, бюджет тизимининг барча даражадаги марказлаштирилган фондларига соликлар ва туловлар даражасига боFлик. Бундан ташкари, даромадларни йиFиш канчалик юкори булса, худудий хокимият органлари бюджет пул окимларини халк хужалигининг зарур тармокларини ривожлантиришга йуналтириш, шунчалик окилона ва максадли вазифаларни бажариш имкониятига эга булади.

March, 2022

119

Бундан келиб чиккан холда шуни таъкидлаш мумкинки, хужалик юритувчи субъектларнинг бекарор холатида, хатто иктисодий жихатдан хам.

Бюджетни бошкариш сифатини бахолаш биринчи навбатда бюджетни режалаштириш натижаларини тахлил килишни уз ичига олади.

Бюджетларнинг харажатлар кисмининг режалаштирилган параметрлари бажарилишини тахлил килиш натижалари шахар туманлари томонидан фойдаланилмаётган маблаFлар микдорини аниклаш имконини берди.

Таъкидлаш жоизки, бюджет маблаFларининг узлаштирилмаслигининг асосий омили харажатларни молиялаштиришнинг тартибсизлиги хисобланади.

Тулов кобилияти маълум даражада махаллий бюджетларнинг даромад манбалари сифатидаги трансфертлар билан белгиланадиганлиги сабабли, уларни уз вактида утказиш масаласи айникса мухим хисобланади.

Биринчидан, буджетни режалаштириш натижаларини тахлил килиш натижасида тузатилган суммалар асосан кам бажарилганлиги аникланди.

Урганиш натижалари вилоят маркази бюджетини бошкариш сифатининг пастлиги туFрисида хулоса чикариш имконини беради, бу эса якин келажакда, шунинг учун узок муддатли истикболда бюджет маблаFларини бошкаришга имкон бермайди. Х,исоб сиёсатининг асосий коидаларини тушунмаслик окибатида менежерлар молиявий хисобот маълумотларини, даромад ва харажатлар бюджети маълумотларини талкин килади.

Даромад ва харажатлар модели бюджетлаштириш молиявий моделининг мухим элементи хисобланади. Даромад ва харажатлар модели ёрдамида корхона фаолияти самарадорлигини аниклаш мумкин. Шу боисдан даромад ва харажатлар суммаларини уларнинг операцион бюджетлар даромад ва харажатлари билан боFликликда текшириш керак.

Даромад ва харажатлар бюджетини тасдиклаш учун аввало пул маблаFлари харакати бюджети ва баланс моддалари вараFи (бюджети) махсулотларини умумлаштириш керак.

Маълумки, ушбу бюджетларнинг курсаткичлари катъий лимитга эга эмас. Ушбу бюджетлар курсаткичларини тахлил килган холда кредит олиш туFрисида карор чикариш мумкин.

ХУЛОСА

Шундай килиб, бюджетларни ижро этиш буйича окилона ишлаб чикилган методология бошкарув хисобининг воситаси сифатида корхонанинг даромад ва харажат

March, 2022

120

натижаларини киёслаш ва башорат килиш, максадли курсаткичларини белгилаш имконини беради.

REFERENCES

1.Ананькина Е.А., Данилочкин С.В., Данилочкин Н.Г. Контроллинг как инструмент управления преприятием. - М.: Аудит, ЮНИТИ, 2009. -297 с.

2. Pardayev A.X., Pardayeva Z.A. Boshqaruv hisobi. -Toshkent, G.Gulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2014. 318 bet.

3. Васильев А.А. Бюджетирование деятельности промышленных предприятий. -Волгоград: ВГТУ, 2002. - 143 с.

4. Xasanov B.A., Xashimov B.A. Boshqaruv hisobi. Darslik. -T.: Cholpon nomidagi NMIU, 2013. -312 bet.

March, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.