Научная статья на тему 'БЮДЖЕТ ТАШКИЛОТЛАРИНИНГ МОЛИЯВИЙ ҲИСОБОТЛАРИ ИЧКИ АУДИТИ'

БЮДЖЕТ ТАШКИЛОТЛАРИНИНГ МОЛИЯВИЙ ҲИСОБОТЛАРИ ИЧКИ АУДИТИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
358
45
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ахборот / бюджет ташкилоти / ички аудит / молиявий ҳисобот / ҳисобот даври.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Х.Исканов, А.Норқучқоров, А.Болиев

Мазкур мақолада бюджет ташкилотлари томонидан тузиб тақдим этиладиган молиявий ҳисоботлар, уларнинг таркиби, молиявий ҳисоботларни шакллантириш ва тақдим этишнинг назарий-услубий масалалари баён қилинган. Молиявий ҳисоботларни тузиш ва тақдим этиш тартибига риоя қилиш билан боғлиқ ички аудит жараёнида ўрганилиши зарур бўлган жиҳатлар келтирилган. Молиявий ҳисоботларнинг ахборот имкониятларини оширишда ички аудит хизматининг ўрни ва ролини кучайтириш масалалари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БЮДЖЕТ ТАШКИЛОТЛАРИНИНГ МОЛИЯВИЙ ҲИСОБОТЛАРИ ИЧКИ АУДИТИ»

БЮДЖЕТ ТАШКИЛОТЛАРИНИНГ МОЛИЯВИЙ ^ИСОБОТЛАРИ

ИЧКИ АУДИТИ

Х.Исканов

ТМИ кафедра доценти в. б. А.Норкучкоров ТМИ катта укитувчиси А.Болиев ТМИ магистранти https://doi.org/10.5281/zenodo.7370948

Аннотация: Мазкур маколада бюджет ташкилотлари томонидан тузиб такдим этиладиган молиявий хдсоботлар, уларнинг таркиби, молиявий хдсоботларни шакллантириш ва такдим этишнинг назарий-услубий масалалари баён килинган. Молиявий хдсоботларни тузиш ва такдим этиш тартибига риоя килиш билан боглик ички аудит жараёнида урганилиши зарур булган жихдтлар келтирилган. Молиявий хисоботларнинг ахборот имкониятларини оширишда ички аудит хизматининг урни ва ролини кучайтириш масалалари ёритилган.

Калит сузлар: ахборот, бюджет ташкилоти, ички аудит, молиявий хдсобот, хдсобот даври.

Аннотация: В данной статье рассмотрены финансовые отчеты, составляемые и представляемые бюджетными организациями, их состав, а также теоретические и методологические вопросы формирования и представления финансовых отчетов. Перечислены аспекты, которые необходимо изучить в процессе внутреннего аудита, связанные с соблюдением порядка составления и представления бухгалтерской отчетности. Освещены вопросы усиления места и роли службы внутреннего аудита в повышении информatsiонных возможностей финансовой отчетности.

Ключевые слова: информация, бюджетная организация, внутренний аудит, финансовая отчетность, отчетный период.

Abstract: This article describes the financial reports prepared and presented by budget organizations, their composition, and the theoretical and methodological issues of forming and presenting financial reports. Aspects that need to be studied in the internal audit process related to compliance with the procedure for the preparation and presentation of financial statements are listed. Issues of strengthening the place and role of the internal audit service in increasing the information capabilities of financial reports are highlighted.

Key words: information, budget organization, internal audit, financial reporting, reporting period.

Кириш

Иктисодиётининг ривожланиши ва ахоли фаровонлигини таъминлашда нафакат, хусусий сектор, балки, бюджет тизими хам мухим ахамиятга эга хисобланади. Бюджет тизими давлатнинг жамият олдидаги вазифаларини бажариш ва хизматлар курсатиш, иктисодиётни рагбатлантириш, тартибга солиш ва назорат килиш, ахоли бандлигини таъминлаш каби катор нотижорат фаолиятларни молиялаштиришни амалга ошириш максадларида хизмат килади.

Халкаро валюта жамгармасининг 2020 йил апрель ойидаги хисоботида келтирилган маълумотларга эътибор каратадиган булсак, «пандемия ва глобал иктисодий инкироз шароитида ривожланган мамлакатлар давлат харажатларини ялпи ички махсулот (ЯИМ)нинг 40 фоизига кадар оширганлигини куришимиз мумкин. Бюджет ташкилотларининг катта кисми ижтимоий сохада фаолият юритиши ахоли бандлигини таъминлашда юкори потенциалга эга иш берувчи хисобланиб, уларни молиялаштиришни кенгайтириш ижтимоий ва иктисодий баркарорликни таъминлашга хизмат

30

килади» .

Республикамизда бюджет тизимини ислох этишда «бюджет хисоби тартибини Давлат секторида халкаро молиявий хисобот стандартларига

31

(IPSAS) уйгунлаштириш» , халкаро стандартлар талабаларидан келиб чикиб бюджет ижросига оид ахборотларнинг очиклигини таъминлаш, бюджет тизимида маблагларнинг сарфланиши буйича хисобдорликни кучайтириш, бюджет ижроси жараёнида замонавий ахборот тизимларини куллаш куламини кенгайтириш, аудит тадбирларини кенгайтиришни талаб этмокда.

Адабиётлар та^лили

Бюджет ташкилотларининг молиявий хисоботларини тузиш, такдим этиш хамда ички аудитининг назарий хамда услубий асосларини яратиш ва уни такомиллаштириш буйича бир катор хорижлик иктисодчи олимлар илмий тадкикотлар олиб борган. Andreea Cirstea давлат секторида молиявий хисоботларни консолидация килишнинг зарурлиги, хусусиятлари муаммолари буйича тадкикот олиб борган хамда халкаро стандартлар асосида консолидациялашган молиявий хисоботларни тузишни такомиллаштириш

32

юзасидан таклифлар ишлаб чиккан .

Fernando Ве1фо бухгалтерия хисоби ахборот тизимида анъаналар ва ривожлантириш йуналишларида тадкикот олиб борган. Анъанавий бухгалтерия

30 International Monetary Fund (IMF). 2020. Fiscal Monitor: Policies to Support People During the COVID-19 Pandemic. Washington, April

31 Узбекистан Республикаси Президентининг 2018 йил 22 августдаги «Бюджет маълумотларининг очиклигини ва бюджет жараёнида фукароларнинг фаол иштирокини таъминлаш чора-тадбирлари ту^рисида»ги ПК,-3917-сон К,арори

32 Andreea Cirstea. The Need for Public Sector Consolidated Financial Statements. Procedia Economics and Finance. Volume 15, 2014, Pages 1289-1296.

хисобини ракамли технологиялар ёрдамида ривожлантириш оркали молиявий

33

хисоботларнинг ахборот таъминоти кенгайтириш юзасидан таклифлар берган .

Мамлакатимиз иктисодчи олимларидан С.У.Мехмонов бошчилигидаги олимлар бюджет ташкилотларини молиялаштириш манбалари буйича молиявий хисоботларни тузиш ва такдим этишнинг назарий масалаларини

34

ёритган .

А.Остонокулов "бюджет ташкилотларида мол етказиб берувчилар ва харидорлар билан хисоб китоблар жараёнини урганиш оркали бухгалтерия хисобини юритиш ва молиявий хисоботлар курсаткичларини

-5 С

шакллантиришнинг хусусиятлари" ни очиб берган. Мол етказиб берувчи ва харидорлар билан хисоблашувлар хисоби хамда хисоботини ракамли технологиялар оркали такомиллаштиришга оид таклифлар ишлаб чиккан.

А.Туйчиев, А.Остонокулов, К.Ибрагимов ва А.Турсуновлар бюджет ташкилотларида молиявий хисоботлар, уларнинг таркиби, молиявий хисоботларни тузишнинг назарий масалалари, молиявий хисоботларни такдим этишнинг даврийлиги, ахборот курсаткичлари, молиявий хисоботларнинг узаро богликлиги каби жихатларни очиб берган36.

З.Хамидова бюджет ташкилотларида ички аудит ва молиявий назорат хизматлари фаолиятининг назарий асослари, услубий масалалари, амалий жихатлари тадкик этилган. Бюджет ташкилотларида ички аудит ва молиявий назоратни самарали ташкил этишни ривожлантириш масалаларини очиб

-ун

берган .

Таъкидлаш зарурки, юкоридаги иктисодчи олимларнинг илмий асарларида айнан бюджет ташкилотларида молиявий хисоботларнинг ички аудити алохида тадкикот объекти сифатида кенг эътибор каратилмаган хамда амалдаги меъёрий хужжатларнинг бюджет тизимини ислох килиш шароитига мувофик узгариб бориши ушбу сохада чукур илмий изланишлар олиб бориш лозимлигидан далолат беради. Тадкикот усуллари

Тадкикот давомида иктисодий вокелик жараёнларини урганишнинг илмий усуллари - кузатиш, танлаш, умумлаштириш, гурухлаштириш, таккослаш, тахлилнинг мантикий ва таккослама усуллари, индуксия ва дедуксия, абстракт-

33 Fernando Belfo, Antonio Trigo Accounting Information Systems: Tradition and Future Directions. Procedia Technology. Volume 9, 2013, Pages 536-546.

34 Ме^монов С.У., Кулибоев А.Ш. Бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташк,ари жамfармалари ^исоби. Укув кулланма, «Иктисод-молия» 2018. 186 б.

35 Ostonokulov Azamat Abdukarimovich. Improving Accounting of settlements with Suppliers and Buyers in Public Sector Institutions. American Journal of Economics and Business Management. ISSN: 2576-5973. Vol. 4, № 2, 2021.

36 Tuychiyev A.J., Ostonokulov A.A., Ibragimov K.Sh., Tursunov A.S. (2019) "Budget Accounting in Budget Organizations" Textbook, "ECONOMICS-FINANCE" p.429.

37 Хамидова З.У. Бюджет ташкилотларида ички аудит ва молиявий назорат хизматлари фаолиятини самарали ташкил к,илиш масалалари. Монография. - Т.: "VNESHINVESTPROM" 2021. 183 б.

мантикий фикрлаш, киёсий тахлил, истикболли прогнозлаш, монографик кузатув ва бошка усуллардан фойдаланилган.

Тахлил ва натижалар

Бюджет ташкилотларида бухгалтерия хисобини юритишнинг асосий максади бюджет ташкилотининг барча хужалик муомалаларини расмий равишда хисобда акс эттириш ва маълум бир даврларда фойдаланувчиларга зарурий ахборотларни етказиб бериш хисобланади. Бунда, фойдаланувчиларга такдим этиладиган ахборотлар молиявий хисобот шаклида такдим этилади.

Молиявий хисоботларнинг максади бюджет ташкилотининг молиявий ахволи, унинг фаолияти ва пул маблаглари харакати буйича маълумот беришдан иборат булиб, у фойдаланувчиларнинг кенг гурухига иктисодий карорлар кабул килиш хамда тахлил килишлари учун зарурдир.

Молиявий хисобот борасида изланиш олиб борар эканмиз дастлаб, унинг туб мазмунига эътибор каратиш максадга мувофик. «Молиявий хисобот -бухгалтерия хисоби субъектининг хисобот санасидаги молиявий холати, хисобот давридаги фаолиятининг молиявий натижаси ва пул маблагларининг

38

харакати тугрисидаги тизимлаштирилган ахборотдан иборатдир» .

Х,ар кандай шакл ва мазмундаги ахборотлар ёки маълумотлар молиявий хисобот саналмайди. Молиявий хисобот маълум бир давр учун катъий белгиланган шакл асосида узаро богликликдаги курсаткичларни тизимлаштириб тугалланган ахборот куринишида такдим этилади.

«Молиявий хисобот ташкилотда хужалик муомалалари хусусияти ва мохияти жихатидан уларни гурухларга тузилмавий бирлаштириш натижаси

39

хисобланади» . Умумлаштириш ва тасниф килиш жараёнининг якуний боскичи бу туркумларга ажратилган жуда киска ахборотни такдим этишдир. Чунки, молиявий хисоботлар банд сифатида ва изохларда берилган булади. Молиявий хисоботлар, шунингдек, ташкилот имкониятларини рахбарият томонидан бошкарилишини амалга ошириш натижаларини хам курсатади.

«Молиявий хисоботни тузиш ва ундаги ахборотларни шакллантириш билан боглик умумкабул килинган принцип (тамойил)лар мавжуд. Яъни, молиявий хисобот ва унинг курсаткичлари узлуксизлик, ишончлилик, курсаткичларнинг киёсланувчанлиги»40 каби принцип (тамойил)лар асосида шакллантирилган булиши зарур.

Молиявий хисоботдаги курсаткичлар биринчи навбатда, узлуксиз тарзда юритилган хисоб маълумотлари асосида шакллантирилиши зарур. Иккинчидан, молиявий хисобот курсаткичлари бюджет ташкилоти фаолияти давомийлигига

38 Узбекистан Республикасининг «Бухгалтерия ^исоби тyfрисида»ги Конуни (2016 йил 13 апрель, УРК,-404-сон)

39 Каримов А.А. ва бошкалар. Бухгалтерия ^исоби: Дарслик. Т.: Шарк. 2004. 230-б.

40 Узбекистан Республикасининг «Бухгалтерия ^исоби тyfрисида»ги Конуни (2016 йил 13 апрель, УРК-404-сон)

параллел холда даврий бир-бирини тулдириши ва узвий богланган булиши шарт. Шундагина, молиявий хисоботнинг ахборотлари ишончли саналиб, уларни тугри тахлил килиш оркали бошкарув карорларини кабул килиш ва прогноз курсаткичларини шакллантириш мумкин булади.

Молиявий хисобот курсаткчилари бухгалтерия хисобининг аналитик ва синтектик хисоб маълумотлари билан асосланиши, хисобот давридаги барча муомалаларнинг хужжатлаштирилганлиги ва хисобда тулик акс эттирилганлиги, хисоб объектларининг хакконий бахоларда ифодаланганлиги унда келтирилган ахборотларнинг ишончлилигини таъминлайди. Бухгалтерия хисоби ва бюдджет ижросига оид конунчилик хамда бюджет хисоби стандартлари хам молиявий хисоботларни ушбу принцип (тамойил) асосида тузиш зарурлигини белгилайди.

Курсаткичларнинг киёсланувчанлиги. Молиявий хисоботларда келтириладиган курсаткичларнинг вакт нуктаи назаридан узлуксизлиги уларнинг даврий узгаришини таккослаш ёки киёслаш оркали тахлил килиш имконини беради. Шунингдек, молиявий хисобот шаклларидаги курсаткичларнинг узаро мувофиклиги ёки бир-бири билан богликлиги хисобот давридаги маълум бир курсаткичнинг бошка курсаткчиларга таъсирини таккослаш ёки киёслаш натижасида уларнинг узгаришини тахлил килишга шароит яратади.

Бюджет ташкилотларида маблагларнинг шаклланиш манбалари ва уларнинг сарфланиш йуналишлари, амалга оширилган хисоб-китоблар хамда маблагларнинг харакати билан боглик узгаришлар тугрисидаги ахборотларни вакти-вакти билан фойдаланувчиларга молиявий хисобот шаклида такдим этиш талаб килинади. Негаки, ташкилотларнинг маблаглардан фойдаланиш холатини урганиш, уларни бошкариш, назорат килиш, тахлил ва прогноз килишда ишончли ахборотларга эхтиёж сезилади. Ахборотларга булган ушбу эхтиёж бюджет ташкилотларида бухгалтерия хисобини ташкил этиш ва юритиш хамда молиявий хисоботларни тузиш оркали таъминланади.

«Бюджет ташкилотлари давлат функсияларини амалга ошириш учун белгиланган тартибда давлат хокимияти органларининг карорига кура ташкил этилиб, Давлат бюджети маблаглари хисобидан саклаб туриладиган нотижорат ташкилот хисобланади. Бюджет ташкилотларини молиялаштириш шартлари хамда уларнинг бюджет хисобини юритиш тартиби Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан белгиланади»41.

Бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташкари маблаглари харакати тугрисидаги молиявий хисоботларнинг шакллари, уларни тузиш ва такдим

этиш тартиби хамда муддатлари хам молия органи томонидан белгиланган тартиб асосида амалга оширилади.

Узбекистон Республикасининг «Бухгалтерия хисоби тугрисида»ги ^онунига кура, «бюджет ташкилотларининг бухгалтерия хисоби ва молиявий хисоботини тартибга солиш бюджет хисоби стандартлари хамда бошка конун

42

хужжатлари асосида амалга оширилади» .

Бюджет ташкилотлари томонидан бюджетдан ташкари маблаглар харакати тугрисидаги хисоботлар ва бошка хисобот шакллари «Бюджет ташкилотлари ва бюджет маблаглари олувчиларнинг даврий молиявий хисоботларини тузиш, тасдиклаш хамда такдим килиш буйича коидалар» асосида белгиланган тартибда тузиб такдим этилади.

«Бюджет ташкилотлари учун 1 январь — 31 декабрь календарь йили йиллик молиявий хисоботнинг хисобот давридир. 1 январдан бошлаб даврий молиявий хисобот тузилаётган даврнинг хисобот санасини хам камраб олган давр календарь йил мобайнида тузиладиган даврий молиявий хисобот учун хисобот давридир. Бюджет ташкилотлари чораклик молиявий хисоботлари хисобот йилининг 1 апрель, 1 июль ва 1 октябрь холатига, йиллик молиявий хисоботлар эса, келгуси хисобот йилининг 1 январь холатига кура тузилади»43.

«Бюджет ташкилотлари ва бюджет маблаглари олувчиларнинг даврий молиявий хисоботларини тузиш, тасдиклаш хамда такдим килиш буйича коидалар»га асосан «бюджет ташкилотларининг молиявий хисоботлари таркиби баланс (1-сон шакл), молиявий фаолият натижалари тугрисида хисобот, харажатлар сметасининг ижроси хакидаги хисобот (2-сон шакл), дебиторлик ва кредиторлик карзлар тугрисидаги маълумот, бюджет ташкилотини ривожлантириш жамгармасининг пул маблаглари харакати тугрисидаги хисобот, тиббиёт ташкилотларининг моддий рагбатлантириш ва ривожлантириш жамгармасининг пул маблаглари харакати тугрисидаги хисобот, таълим муассасаларида укитишнинг тулов-контракт шаклидан тушган маблаглар харакати тугрисидаги хисобот, бошка бюджетдан ташкари маблаглар харакати тугрисидаги хисобот, товар-моддий захиралар ва номолиявий активлар харакати тугрисидаги хисобот, бюджет ташкилотини чет эл валюта маблагларининг харакати тугрисидаги хисобот». Мазкур хисоботлар такдим килиш даврийлигидан келиб чикиб, чораклик ва йиллик хисоботларга ажратилади.

1-жадвал

42 Узбекистон Республикасининг «Бухгалтерия ^исоби т^рисида»ги Конуни (2016 йил 13 апрель, УРК,-404-сон)

43 Узбекистон Республикасининг Бюджет кодекси (2013 йил 26 декабрь, УРК-360-сон)

Бюджет ташкилотлари томонидан тавдим этиладиган молиявий хисоботлар таркиби ва уларнинг даврийлиги44

№ Молиявий хисобот Чораклик Йиллик

1. Баланс (1-сон шакл) + +

2. Харажатлар сметасининг ижроси хакидаги хисобот (2-сон шакл) + +

3. Дебиторлик ва кредиторлик карзлар тугрисидаги маълумот + +

4. Бюджет ташкилотини ривожлантириш жамгармасининг пул маблаглари харакати тугрисидаги хисобот + +

5. Тиббиёт ташкилотларининг моддий рагбатлантириш ва ривожлантириш жамгармасининг пул маблаглари харакати тугрисидаги хисобот + +

6. Таълим муассасаларида укитишнинг тулов-контракт шаклидан тушган маблаглар харакати тугрисидаги хисобот + +

7. Бошка бюджетдан ташкари маблаглар харакати тугрисидаги хисобот + +

8. Жорий йилнинг молиявий натижалари тугрисидаги хисобот +

9. Номолиявий активлар харакати тугрисидаги хисобот +

10. Бюджет ташкилотини чет эл валюта маблагларининг харакати тугрисидаги хисобот + +

Жадвалдан куришимиз мумкинки, йиллик молиявий хисоботлар таркибига баланс (1-сон шакл); харажатлар сметасининг ижроси хакидаги хисобот (2-сон шакл); дебиторлик ва кредиторлик карзлар тугрисидаги маълумот; бюджет ташкилотини ривожлантириш жамгармасининг пул маблаглари харакати тугрисидаги хисобот; тиббиёт ташкилотларининг моддий рагбатлантириш ва ривожлантириш жамгармасининг пул маблаглари харакати тугрисидаги хисобот; таълим муассасаларида укитишнинг тулов-контракт шаклидан тушган маблаглар харакати тугрисидаги хисобот; бошка бюджетдан ташкари маблаглар харакати тугрисидаги хисобот; Жорий йилнинг молиявий натижалари тугрисидаги хисобот; номолиявий активлар харакати тугрисидаги хисобот;

бюджет ташкилотини чет эл валюта маблагларининг харакати тугрисидаги хисоботлар киради.

Чоралик молиявий хисоботлар таркибига эса, баланс (1-сон шакл); харажатлар сметасининг ижроси хакидаги хисобот (2-сон шакл); дебиторлик ва кредиторлик карзлар тугрисидаги маълумот; бюджет ташкилотини ривожлантириш жамгармасининг пул маблаглари харакати тугрисидаги хисобот; тиббиёт ташкилотларининг моддий рагбатлантириш ва ривожлантириш жамгармасининг пул маблаглари харакати тугрисидаги хисобот; таълим муассасаларида укитишнинг тулов-контракт шаклидан тушган маблаглар харакати тугрисидаги хисобот; бошка бюджетдан ташкари маблаглар харакати тугрисидаги хисобот; бюджет ташкилотини чет эл валюта маблагларининг харакати тугрисидаги хисоботлар киради.

Бюджет ташкилотини ривожлантириш жамгармасининг пул маблаглари харакати тугрисидаги хисобот бюджет ташкилотлари томонидан хисобот даври мобайнида хисобот чорагининг сунгги иш куни охирида харажатлар сметаси буйича тежалган маблаглар, фаолият ихтисослиги буйича товарларни (ишларни, хизматларни) реализатсия килишдан олинадиган даромадлар, бюджет ташкилоти балансида турган мол-мулкни ижарага беришдан олинган маблагларнинг бир кисми, белгиланган тартибда бюджет ташкилотлари тасарруфида колдирилган маблаглар, хомийликдан олинган маблаглар харакатини акс эттириш лозим.

«Бюджет ташкилотини ривожлантириш жамгармасининг пул маблаглари харакати тугрисидаги хисобот шаклини тузишдан олдин ташкилотлар:

хисобот чорагининг сунгги иш куни охирида харажатлар сметаси буйича тежалган маблаглар;

фаолият ихтисослиги буйича товарларни (ишларни, хизматларни) реализатсия килишдан олинган даромадлар;

бюджет ташкилоти балансида турган мол-мулкни ижарага беришдан олинган маблагларнинг бир кисми;

белгиланган тартибда бюджет ташкилотлари тасарруфида колдирилган маблаглар;

хомийликдан олинган маблагларга доир дастлабки хужжатларнинг туликлигини шахсий газна хисобвараклардан (хисоб ракамлардан) олинган кучирмаларни ва тегишли хисоб регистрлари маълумотларининг тугрилигини текшириб чикиши зарур»45.

«Тиббиёт ташкилотларининг моддий рагбатлантириш ва ривожлантириш жамгармасининг пул маблаглари харакати тугрисидаги хисоботни тузишдан олдин тиббиёт ташкилотлари:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

45 «Бюджет ^исоботи» номли 3-сон Бюджет ^исоби стандарти (2019 йил 18 январь, 3124-сон)

"ТаЩш уа tadqiqotlar" ilmiy-uslubiy jurnali

№13

тиббиёт ташкилотларининг моддий рагбатлантириш ва ривожлантириш жамгармаси маблагларининг шаклланиш манбалари ва сарфланишига доир бирламчи хужжатларнинг туликлигини;

шахсий газна хисобвараклардан (хисоб ракамлардан) олинган кучирмаларни ва бошка тегишли хисоб регистрларини текшириб чикиши

46

зарур» .

Таълим муассасаларида укитишнинг тулов-контракт шаклидан тушган маблаглар харакати тугрисидаги хисобот таълим ташкилотларидаги укитишнинг тулов-контракт буйича тушган маблаглар харакати тугрисидаги маълумотларни акс эттириш учун мулжалланган.

тушган маблагларнинг шаклланиши ва сарфланишига оид барча дастлабки хужжатларнинг туликлиги

аналитик хисоб маълумотларининг тегишли синтетик хисоб маълумотларга мувофиклиги

тегишли хисоб регистрлари маълумотларининг тулик ва тугри акс эттирилганлиги

1-расм. Бюджет ташкилотлари молиявий хисоботларини тузишда бажарилиши зарур булган амаллар47

Таълим ташкилотлари мазкур хисоботни тузишдан олдин укитишнинг тулов-контракт шаклидан тушган маблагларнинг шаклланиши ва сарфланишига оид барча дастлабки хужжатларнинг туликлиги; аналитик хисоб маълумотларининг тегишли синтетик хисоб маълумотларга мувофиклиги; тегишли хисоб регистрлари маълумотларининг тулик ва тугри акс эттирилганлигини текшириб чикиш зарур.

«Бошка бюджетдан ташкари маблаглар харакати тугрисидаги хисобот куйидаги бюджетдан ташкари маблагларининг харакати тугрисидаги маълумотларни умумлаштириш ва тахлил килиш учун мулжалланган:

Пенсия жамгармасининг ижтимоий нафакаларни тулаш учун маблаглари; утган йиллар дебиторлик карзларининг тушган суммаси; мактабгача таълим ташкилотларида болалар таъминоти учун ота-оналардан тушадиган тушумлар;

мактабдан ташкари муассасаларда болалар таъминоти учун ота-оналардан тушадиган тушумлар (мусика ва санъат мактаблари);

«Бюджет ташкилотлари ва бюджет мабла^лари олувчиларнинг даврий молиявий ^исоботларини тузиш, тасдиклаш ^амда такдим килиш буйича кридалар». 2018 йил 26 декабрь, 2971-сон

Муаллифлар томонидан тузилган

ходимлардан, улар ишлаётган жойида овкатланганлиги буйича хисоб-китоблардан тушадиган тушумлар;

мактаб-интернатлар ва лицейларда болаларнинг таъминоти учун ота-оналардан тушадиган тушумлар;

вазирликлар, давлат кумиталари ва идораларнинг бюджетдан ташкари жамгармалари;

умумтаълим ташкилотларида дарсликлар ижараси туловидан тушган бюджетдан ташкари маблаглар;

капитал куйилма маблаглари буйича депозитлар;

тургун даволаш-профилактика ташкилотларида даволанаётган беморлардан овкатланиш учун ундириладиган туловлар;

таксимланиши назарда тутилган тушумлар;

бошка таълим ташкилотларида (шу жумладан, баркамол авлод марказлари) болалар таъминоти учун ота-оналар тулайдиган туловлар;

бошка маблаглар буйича депозитлар;

грантлар, инсонпарварлик ёрдами ва техник кумаклашиш воситалари;

48

кредит ва ссудалар» .

Х,исоботни тузишдан олдин бюджет ташкилотлари куйидагиларни текшириши керак:

хисобот чораги мобайнидаги барча мазкур бюджетдан ташкари маблагларининг шаклланиш манбалари ва сарфланишига доир бирламчи хужжатларнинг туликлигини;

шахсий газна хисобвараклардан (хисоб ракамлардан) олинган кучирмаларни ва бошка тегишли хисоб регистрларини.

Бюджет ташкилотларида молиялаштириш манбалари турлари ва уларнинг хажмларидан катъий назар ягона баланс шакллантирилади. Балансда хисобот йили бошига ташкилотнинг маблаглари ва унинг манбалари холати келтирилиб, уларнинг хисобот даври давомидаги узгаришлари натижасида хисобот даври охиридаги холати тугрисида ахборотлар берилади. Мазкур ахборотлар ташкилот айнан хисобот даври бошидаги холати билан хисобот даври охиридаги холатни таккослаш оркали тахлил килиш имконини беради.

Хулоса ва таклифлар

Бюджет ташкилотларининг молиявий хисоботлар шакллари ва уларни тузиш тартиби, хисоботларнинг таркиби ва курсаткичларнинг шакллантирилиши, хисоботларнинг даврийлиги, такдим килиш тартиби ва муддатлари Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан белгиланади.

48 «Бюджет ташкилотлари ва бюджет маблаглари олувчиларнинг даврий молиявий ^исоботларини тузиш, тасди^лаш ^амда такдим к,илиш буйича кридалар». 2018 йил 26 декабрь, 2971-сон

Бюджет ташкилотлари ривожлантириш жамгармасининг пул маблаглари харакати, тиббиёт ташкилотларининг моддий рагбатлантириш ва ривожлантириш жамгармасининг пул маблаглари харакати, таълим муассасаларида укитишнинг тулов-контракт шаклидан тушган маблаглар харакати, бошка бюджетдан ташкари маблаглар харакати тугрисидаги хисобот шакллари ташкилотлар томонидан тузилади хамда молия органига такдим этилади.

Бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташкари маблаглари харакати тугрисидаги хисоботлар уз номланиши жихатдан пул маблаглари харакатига асосланган холда тузилади. Х,исобот шакллари асосида бюджетдан ташкари маблагларнинг йил бошига колдиги, хисобот даври давомидаги пул маблаглари тушумлари ва уларнинг таркиби, хисобот давридаги касса харажатлар, яъни пул маблагларининг сарфи ва уларнинг таркиби, хисобот даври якунидаги пул маблаглари колдигига оид ахборотларни очиб беришга каратилган. Шу билан бирга, хисобот шакллари таркибида харажатларнинг тасдикланган режаси, хисобот давридаги амалга оширилган хакдкдй харажатлар тугрисида хам курсаткичлар шакллантирилади.

^исобот шаклларидаги ахборотларнинг имкониятларини тахлил килиш натижасида бюджетдан ташкари пул маблаглари харакатига оид курсаткичлар, яъни хисобот йили бошига пул маблаглари колдиги, хисобот давридаги пул маблаглари тушуми ва сарфи, хисобот даври охиридаги пул маблаглари колдигини узаро богликликда урганиш ва тахлил килиш мумкин. Хдсоботда келтирилган хисобот давридаги хакдкдй харажатлар ва касса харажатлар курсаткичларини таккослаш оркали хар бир харажат гурухлари ва турлари буйича дебиторлик ва кредиторлик мажбурятларнинг холатини тахлил килиш имконияти мавжуд.

Бюджетдан ташкари маблаглар харакати тугрисидаги хисобот шакллари пул маблаглари харакатига асосланган булсада, унда бир вактнинг узида даромадлар ва харажатларни тан олиш буйича бухгалтерия хисобининг касса ва хисоблаш методлари элементини куриш мумкин. Пул маблагларининг тушуми ва сарфланиши (касса харажатлар) касса методига хос жихат хисобланса, хакдкдй харажатларга оид курсаткичлар бевосита хисоблаш методига хос жихат саналади.

Шу уринда алохида кайд этиш керакки, бир ваткнинг узида хисоботда харажатларга оид касса ва хакдкдй харажатлар курсаткичлари мавжуд. Аммо, даромадларга оид курсаткичлар мавжуд эмас, балки, хисоботларда пул маблагларининг тушумлари буйича ахборотлар шакллантирилади. Бу эса, бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташкари маблаглари харакатига оид

хисобот шакллари номлари хамда улардаги ахборотлар билан боглик услубий жихатларни такомиллаштириш зарурияти мавжудлигидан далолат беради.

Бюджет конунчилигига кура, бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташккари жамгармалари бюджет тизими бюджетлари таркибига киритилади. Шу сабабдан хам, бюджет маблагларини таксимловчилар, худудий молия органлари ва республика микёсида бюджет ташкилотларининг бюджетдан таш;ари маблагларига оид молиявий хисобот курсаткичларини умумлаштириш оркали жамланма ахборотларни шлакллантириш зарурияти мавжуд.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикасининг Бюджет кодекси (2013 йил 26 декабрь, УРК-360-сон)

2. Узбекистон Республикасининг «Бухгалтерия хисоби тугрисида»ги Конуни (2016 йил 13 апрель, УРК-404-сон)

3. Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 22 августдаги «Бюджет маълумотларининг очиклигини ва бюджет жараёнида фукароларнинг фаол иштирокини таъминлаш чора-тадбирлари тугрисида»ги ПК-3917-сон Карори

4. «Бюджет ташкилотлари ва бюджет маблаглари олувчиларнинг даврий молиявий хисоботларини тузиш, тасдиклаш хамда такдим килиш буйича коидалар». 2018 йил 26 декабрь, 2971-сон

5. «Бюджет хисоботи» номли 3-сон Бюджет хисоби стандарти (2019 йил 18 январь, 3124-сон)

6. Интернатионал Монетарй Фунд (ИМФ). 2020. Фиссал Монитор: Полисиес то Суппорт Пеопле Дуринг тхе СОВИД-19 Пандемис. Wашингтон, Април

7. Андрееа Орстеа. Тхе Неед фор Публис Сестор Сонсолидатед Финансиал Статементс. Проседиа Эсономисс анд Финансе. Волуме 15, 2014, ПаГЭС 1289-1296.

8. Фернандо Белфо, Антонио Триго Ассоунтинг Информатион Сйстемс: Традитион анд Футуре Дирестионс. Проседиа Течнологй. Волуме 9, 2013, ПаГЭС 536-546.

9. Каримов А.А. ва бошкалар. Бухгалтерия хисоби: Дарслик. Т.: Шарк. 2004. 230-б.

10. Мехмонов С.У., Кулибоев А.Ш. Бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташкари жамгармалари хисоби. Укув кулланма, «Иктисод-молия» 2018. 186 б.

11. Остонокулов Азамат Абдукаримович. Импровинг Ассоунтинг оф сеттлементс wrn^ Супплиерс анд Буйерс ин Публис Сестор Институтионс.

Америсан Жоурнал оф Эсономисс анд Бусинесс Манагемент. ИССН: 25765973. Вол. 4, № 2, 2021.

12. Туйчийев А.Ж., Остонокулов А.А., Ибрагимов К.Ш., Турсунов А.С. (2019) "Будгет Ассоунтинг ин Будгет Организатионс" Техтбоок, "ЕСОНОМИСС-ФИНАНСЕ" п.429.

13. Хамидова З.У. Бюджет ташкилотларида ички аудит ва молиявий назорат хизматлари фаолиятини самарали ташкил килиш масалалари. Монография. - Т.: "ВНЕШИНВЕСТПРОМ" 2021. 183 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.