CC BY
0Impact Factor: SJIF 2021 - 5.81 2022 - 5.94
БИОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ BIOLOGICAL SCIENCES
БУРАБАЙ К0ЛДЕРШДЕ КЕЗДЕСЕТ1Н МОЛЛЮСКАЛАРДЫЦ ПАРАЗИТТЕРМЕН ЗАЛАЛДАНУЫНЬЩ ЖЫЛ МАУСЫМЫНА ТЭУЕЛД1Л1Г1
УТЕБАЕВА БАЛАУАСА ХАНТАЕВНА
А.Байтурсынулы атындагы ^останай ещрлш университет^ биология, экология жэне
химия кафедрасы, ^азакстан
КYPделi тiршiлiк циклiне ие соргыш курттар кеп уакыттан 6epi эртYрлi гельминтологиялык зерттеулер объектi болып келдi. Зерттеушшердщ назарын негiзiнен омырткалы жануарларда паразиттiк жолмен тiршiлiк ететш гермафродиттi урпак (марита) аударды. Себебi олар кептеген зiлдi аурулардыц коздыргышы болып есептеледi. Бiрак сол аурулармен ^ресу Yшiн тек гана гермафродита урпакты Yйрену жеткiлiксiз. Соргыш курттардыц тiршiлiк циклi иелердщ эртYрлi категорияларында тiршiлiк ететш бiрнеше урпактардыц алмасуын ез iшiне камтиды. Бiрiншi аралык иенщ кызметiн моллюскалар орындап, олардыц организмiнде маританыц дернэсiлi болып есептелшетш церкарияларды eршiтетiн партеногенетикалык урпактыц ( спороциста жэне редия ) калыптасуы етедь Бул жагдай моллюскалардыц трематодофаунасын Yйренудщ кажеттiгiн кYн тэртiбiнде бiздщ алдымызга кояды.
Алгаш рет Шортан - Бурабай курортты аймагы моллюскалардагы трематодфаунасы паразитологиялык эдiстермен зерттелдi. Осы аймактагы келдерден соргыш курттардыц дернэсшдершщ 18 тYрi табылып, олардыц морфологиясы аныкталды. Осы паразиттерменен тоспаулудыц залалдану жагдайыныц иенщ жасына, жыл маусымына тэуелдiлiгi зерттелдi. Территорияда трематодтардыц патогендi формалары аныкталды.
Шортан - Бурабай жагдайында улудыц паразитфаунасына жылдыц барлык маусымдары бойынша Yйрену мYмкiндiгi болган жок. Закымдануындагы кейбiр езгерютердщ айырмашылыгын 2023 жылдыц маусым, шiлде, тамыз айларында байкадык. Жаз айларында байкалган залалдану дэрежесiндегi eзгерiстер жайында материалдар 1- кестеде керсетшген.
Кесте 1 - Жыл маусымына байланысты моллюскалардыц залалдану
Маусым Зерттелгеш, дана Кездесу жишш, дана Залалдану дэрежеа, % Паразитердщ тYP саны
Маусым 190 40 21,05 5
Шшде 299 134 44,8 9
Тамыз 382 130 34,03 6
Барлыгы 871 304 34,90 18
Маусымныц бiрiншi жартысында Yлкен тоспа улудыц церкариялармен закымдануы 13,8 % болды, ал элi есеймеген урыктык шарлар бар спороцисталар жэне редиялармен закымдану едэуiр темен болды ( 5,4% ). Шамасы, есейген церкариялары бар улулар жылдыц кысын кыстап шыгып, 2023 жылдыц маусымында есейген церкарияларды ез организмшен шыгара бастаган. ¥лудыц церкариялардыц 2023 жылгы популяциясымен закымдануы маусымныц басына тура келедi. ( 16,2% ). Маусымныц аягы шiлденiц басында улудыц урыктык шарлары бар спороцисталар жэне редиялармен закымдануы 54 % ке жетед^ ал есейген церкариялармен закымдануы бурынгы децгейде болады (18,6% ) . Шшдеде жас редиялар жэне спороцисталармен закымдануы 12,6% -ке дешн темендейд^ ал керiсiнше есейген церкариялармен закымдануы 36,9% -ке дешн кетершедь Бул кезде метацеркариялар кездесе бастайды. Олар шшдеде зерттелген улулардыц 17,4 процентiнен табылды. Шiлденiц
Impact Factor: SJIF 2021 - 5.81 2022 - 5.94
БИОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ BIOLOGICAL SCIENCES
аягында улудыц жас партениттермен закымдануы 10,2% -ке дешн тeмендейдi, церкариялармен закымдануы 60,0%. Метацеркариялармен закымдануы 23,4%-ке дейiн есе бастайды. Тамыз айында жас партениттермен закымдануы 4,8 % -ке, церкариялармен закымдану 54,9% -ке тец болды. Ал метацеркариялар зерттелген улулардыц 30,6% -шен табылды.
Бурабай ауданында улулардыц жаз айларындагы соргыш курттардыц дернэсiлдермен закымдануы шшдешц аягы мен тамыздыц басында ец Yлкен кeрсеткiшке ие болады. Себебi су мен ауаныц температурасы жогарлайды. Сукоймаларда омырткасыз планктондар мен бентоздар кептеп кездесед^ соган сэйкес жагалаулардагы соцгы ие омырткалылардыц кездесуi жишп жогарлайды. Моллюскалардыц соргыштардыц ж^мырткалары жэне дернэсiлдерiмен залалдануына колайлы жагдай туады.
Сонымен моллюскалардыц Шортан -Бурабай аймагыныц жыл маусымына байланысты экологиялык талдау жYргiзу нэтижесiнде залалдану шiлде айында жогары 44,8 % .
Кептеген зерттеушшер осындай уксас зацдылыктарды бакылаган.
Арыстанов Е.А. (1965-1983) Амударияныц сагасында жYргiзген зерттеулерi кезiнде Yлкен тоспа улудыц (L.stagnalis) маусымга байланысты залалдануын шiлде - кыркYЙек айларында байкаган.
Шiлде айында барлык су коймаларда L.stagnalis-тщ орташа залалдануы 50,9%к¥рады. Тамыз айында 80,7%, кыр^йек айында 92,1% тец боп шыкты.
Шiлде айында Yлкен тоспа улуынан церкарийдiц 4 тYрiн жэне метацеркарияныц 3 тYрi табылды. Тамыз айында паразиттердiц тYP кдоамы езгерген жок, сол калыпта калды. ^ыр^йек айында церкарийлердiц тYрi 11 болды. Осы зерттеу барысында Echinostoma revolutum, H.conoideum кYЗ маусымыныц басында пайда болады.
1. Гинецинская Т.А., Добровольский А.А. К фауне личинок трематодпресноводных моллюсков дельты Волги. Астрахань: Труды Астраханского заповедника. 1964. С. 64-77
ПАИДАЛАНГАН ЭДЕБИЕТТЕР
