CC BY
11ЭОЖ 551.5 ГТАМР 37.21.29
ЦАЗАЦСТАННЬЩ ШЫГЫСЫНДА АЦЫЗАЦТАРДЬЩ ТАРАЛУ
ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
М.С. Габбасова*1,2, А.С. Нысанбаева2
'«Цазаэронавигация» РМК эуе щозгалысын уйымдастырудыц Орталъщ Цазащстан вщрлт орта-лыгы, Астана, Цазащстан
2эл-Фараби атыцдагы Цазащ улттыщуниверситетi, география жэне табигатты пайдалану факультетi, Алматы, Цазащстан E-mail: [email protected]
Зерттеу жумысында Шыгыс Казацстан аумагында ауыл шаруашылыгына цаушт1 ме-теорологиялыц цубылыс - ацызацтыц таралу ерекшелiктерi царасатырылды. Аталган мацсатца жету Yшiн кепжылдыц мэлiметтер негiзiнде ацызацца цолайлы жагдайлар мен ацызацпен болган кYндер саны есептелдi. Сонымен цатар, Шыгыс Казахстан ещр1 бойынша негiзгi климаттыц керсеткштердщ таралу ерекшелiктерi сипат-талды. Зерттеу нэтижесiне сэйкес жыл iшiнде ацызацца цолайлы метеорологиялыц жагдайлар сэу1р-цараша аралагында цалыптасады, ал ацызац цубылысы мамыр-цы-ркYЙек айларында орын алады. Есептеулер нэтижесiне сэйкес, Казацстаннын, шыгы-сында жылдыц жылы мерзiмiнде орта есеппен ацызацца цолайлы жагдайлар саны 60 ^нге дешн жетедi, ал ацызацпен болган жагдайлар саны 30 ^нге дейiн бай-цалды. Ал, ылгалдылыц тапшылыгы байцалмайтын таулы аудандарда ацызац цу-былысы орын алмайды (МС Марцакел цорыгы, Лениногорск). Ацызац цубылысы жиi байцалатын аудандарга салыстырмалы ылгалдылыцтыц мэнi темен жэне жел жылдамдыгы жогары жазыцтыц жэне аласа таулы аудандар сэйкес келедi (МС Ац-жар, Аягез). Зерттеу жумысы барысында алынган нэтижелер ауыл шаруашылыгы саласында, климатты зерттеуде жэне цаушп агрометеорологиялыц цубылыстар-ды болжау салаларында жумыс атцаратын мамандармен пайдалануы мYмкiн.
Туй1н сездер: ылгалдылыц, ацызац, цуацшылыц, жел жылдамдыгы, цаушт метеорологиялыц цубылыс.
Кабылданды: 26.04.2023 DOI: 10.54668/2789-6323-2023-109-2-52-63
К1Р1СПЕ
Ацызац - ауа температурасы жогары болып, темен салыстырмалы ауа ылгалдылыцтыц орын алуымен цатар Yздiксiз желдердщ нэтижесшде цалыптасатын ауылшаруашыгы саласына кауiптi метеородогиядык цубылыс. Сол себептi аталган цубылыстардыц кещспк жэне уацыт бойынша таралуын зерттеу аса цызыгушылыц тудырады. Жумыстыц езектшп, сонымен цатар республика аумагында соцгы жылдарда орын алган куацшыдыктыц экономиканыц эртYрдi салаларына айцын эсерiмен сипатталады (Засуха..., 2022) жэне жекелеген эюмшшк
аудандарда апатты жагдай жариялануы орын алды (Кызылорда облысы..., 2021). Ацызац куацшылык цубылыстарымен тыгыз байланысты, алайда бул тацырыпта зерттеулер аз жYргiзiлген (Утешов, 1959). Кeбiне Орталыц Азия зерттеулер^ ТМД елдерi бойынша келесщей зерттеулер бар: Казацстанныц СолтYCтiк орманды дала ландшафты бeлгiнде цара топырац пен жауын-шашыныц мeлшерi кеп болгандыцтан цургацшылыц пен ацызац сирек байцалады. Ал, далалыц аймацта eсiмдiктiц алуан-тYрлiлiгi мен царапайым цара топырацты жерде цуацшылыц цубылыстардыц 10...15% кездеседг Ары царай цургац далалы аймац Yлкен болгандыцтан ацызац
пен к;¥Ргак;шылык;тьщ ьщтималдылыгы эдафикалыккецiстiктерeзгергенсайынэртYрлi болады (Мирзадинов, Исаходжаев, 2021).
Ацызактыц к^рга;шылы;тан
непзп айырмашылыгы ол оныц кыска ^рнеше сагаттан бiрнеше KYHre дейiнгi) уакытта пайда болуы. Ацызактыц эсершен топырак ылгалыныц каркынды булануы, eсiмдiктердiц су балансыныц бузылуы жэне eсiмдiк тшдершщ сусыздануы жYредi. Ягни, eсiмдiктер кебедi жэне eледi, тiптi топыракта ылгал жеткiлiктi болса да, тамыр жYЙесi eсiмдiктердiц жер бeлiгiне жеткiлiктi мeлшерде суды жеткiзiп Yлгермейдi. Мысалы, ацызактыц ^нбагыска эсерi бастапкы фазасында eте кауiптi болып табылады, ягни сабагыныц жасыл кезiнде кYрт саргаюна алып келедi (Байшоланов жэне т.б., 2016).
Ацызак негiзiнен кeктем мен жазда Жер шарыныц дала жэне орманды-дала аймактарында байкалады. Ацызак Арктикадан шыккан ауа массаларыныц eзгеруi немесе шeлдi аймактардан ауа массасыныц келуi нэтижесiнде пайда болады (Дзердзеевский, 1957).
^азакстанныц солтYCтiк
облыстары бойынша дайындалган агроклиматтык аныктамаларда
ацызак болган кундер саны карталары
берiлген (Байшоланов жэне т.б., 2017).
Ацызак кубылысын карастырганда непзпнен метеорологиялык кeрсеткiштердiц келесiдей критерийлерi колданылады -желдiц жылдамдыгы 5 м/с-тан жогары, ауа температурасы 25 оС-тан жогары жэне ауа ылгалдылыгы 30% тeмен (Полевой, 1992; Грингоф, Пасечнюк, 2005; Пасечнюк, Сенников, 1983).
Жогарыда аталгандарды
ескере отырып, зерттеу жумысыныц негiзi максаты - Шыгыс ^азакстанда ацызактыц таралу ерекшелiктерiн зерттеу.
ЗЕРТТЕУ ОБЪЕКТ1С1 МЕН ЭД1СТЕР1
Зерттеу объекпа. Зерттеу жумысыныц негiзгi объектiсi - Шыгыс ^азакстан аумагы. Бул аумак республикамыздыц екi облысын (Абай жэне Шыгыс ^азакстан облыстары) камтиды. Аталган аумактыц негiзгi ерекшелiктерiнiц бiрi болып ^азакстандагы суы мол Ертiс eзенi алабыныц болуы табылады. Зерттеу объкпсшщ мацыздылыгы ауылшаруашылык саласыныц майлы дакылдардыц iшiнде кYнбаFыс eсiрумен шуFылдануымен сипатталады.
• Метеостанция _Келдер
Сур. 1. Шыгыс Казахстан аумагыныц физика-географиялыц жэне метеорологиялъщ станциялар орналасуыныц карта-схемасы.
Зерттеу мэлiметтерi. Зерттеу жумысында «^азгидромет» Республикалыц мемлекеттiк кэсшорыныныц (РМК) (www. kazhydromet.kz) Шыгыс ^азацстан аумагында бацылау жYргiзетiн метеорологиялыц станциялардыц (МС) 1981...2020 жж. аралыгында кYнделiктi тYPде жYргiзiлген бацылау мэлiметтерi жинацталды. Бацылау орындары аумац бойынша бiркелкi таралган жэне биiктiк бойынша 195...1372 м. аралыгында орналасцан (кесте 1, сурет 1).
^азацстан Республикасыныц (КР) ¥лттыц атласыныц физика-географиялыц
Метеорологиялыц ста:
провинцияларыньщ шекарасын негiзге ала отырып, ^Р География институтыныц соцгы эзiрлемелерiне сэйкес метеостанцияларды олардыц орналасцан жерi бойынша жYЙелеу орындалды (Национальный Атлас, 2006). ЖYЙелеуге сэйкес, царастырылып отырган аумацтыц территориясы келесiдей физико-географиялыц провинцияларга
белшген: Зайсан (5 МС), Балцаш-Алакел (2 МС), Жезцазган-Аягез (3 МС), ¥сац шоцылы Ощуспк ^азацстан (3 МС), Ощуспк-Батыс Алтай (13 МС), Есш-К^лынды (1 МС), Тарбагатай (1 МС).
Кесте 1
щялар туралы ацпарат
Станцияньщ Бой- Ендiк Бшк- Физико-географиялык Ашылган
№ атауы лык тш, м провинция жылы
1 Акжар 83°41' 47°35' 649 Зайсан 1961
2 Аксуат 82°47' 47°46' 535 Зайсан 1940
3 Актогай 79°40' 46°56' 364 Балкаш-Алакел ауданы 1961
4 Аягез 80°24' 47°58' 657 Жезказган-Аягез 1928
5 Бакты 82°45' 46°40' 441 Балкаш-Алакел ауданы 1927
6 Баршатас 78°39' 48°09' 646 Жезказган-Аягез 1937
7 Дмитриевка 80°49' 50°45' 356 ¥сак шокылы Ощуспк Казакстан 1960
8 Жалгызтебе 81° 14' 49°13' 456 Ощустш-Батыс Алтай 1931
9 Зайсан 84°53' 47°29' 604 Зайсан 1924
10 Маркакел корыгы Кайнар 86°02' 48°47' 1372 Ощустш-Батыс Алтай 1982
11 77°23' 49°12' 840 ¥сак шокылы Ощуспк Казакстан 1950
12 Карауыл 79° 14' 48°57' 614 Жезказган-Аягез 1937
13 Катон-Карагай 85°37' 49°11' 1067 Ощуспк-Батыс Алтай 1926
14 Кекпектi 82°24' 48°45' 510 Ощуспк-Батыс Алтай 1924
15 КYршiм 83°40' 48°33' 433 Зайсан 1936
16 Лениногорск 83°33' 50°19' 809 Ощустш-Батыс Алтай 1928
17 Самарка 83°23' 49°00' 496 Ощустш-Батыс Алтай 1929
18 Селезневка 83°30' 49°37' 396 Ощустш-Батыс Алтай 1967
19 Семей 80° 17' 50°25' 195 ¥сак шокылы Ощустш Казакстан 1957
20 Семиярка 78° 19' 50°54' 148 Есш-Кулынды 1893
21 Теректi 85°45' 48°25' 615 Ощустш-Батыс Алтай 1970
22 Т^гыл 84° 12' 47°45' 396 Зайсан 1962
23 Yлкен Нарын 84°30' 49°13' 403 Ощустш-Батыс Алтай 1937
24 Yржар 81°39' 47°05' 489 Тарбагатай 1933
25 вскемен 82°35' 49°56' 287 Ощустш-Батыс Алтай 1926
26 Шалабай 81°12' 49°42' 365 Ощустш-Батыс Алтай 1934
27 Шар 81°06' 49°35' 338 Ощустш-Батыс Алтай 1931
28 Шемонаиха 81°52' 50°37' 310 Ощустш-Батыс Алтай 1934
Шыгыс ^азакстанныц климаттык жагдайлары. Шыгыс ^азакстан eщрiшц климаты алуан тYрлi болып келедi. Биiк таулар жэне тау бeктерi аталган аумактыц кеп келемш алады. Сонымен катар, жазык дала, шелейт жэне шeлдi зоналарыда кездеседь Жазыкты; пен таулы аймактарыныц климатты; жагдайлары бiр-бiрiнен ауа температурасыныц режимiмен жэне жауын-шашын мeлшершщ айырмашылыгымен ерекшеленедi. ^ысы суык жэне узак болады, ал кацтар айы ец суык ай болып табылады. Ол айда орташа ауа температурасы шамасы -12, -17 °С, кейбiр жерлерде -23, -27 °С, ал ец ысты; ай шiлдеде орташа ауа температурасы 14...24 °С сэйкес келедь Жаздагы ауа температурасыныц таралуы таулардыц
биiктiгiне байланысты болып келедь Жылдык жауын-шашын мeлшерiнiц таралуы бiркелкi емес. Жауын-шашын жылдык мeлшерiнiц ец азы тау аралык ойпаттарда, ец кeбi таулы жэне тау бeктерi аумактарында болады. Жыл шшде Шыгыс ^азакстан ауамагында кeптеген бeлiriнде оцтYCтiк-шыFыс жэне оцтYCтiк желдер басым, оцтYCтiгiнде шыFыс, солтYCтiк шыFыс желдер басым болып келедь АлынFан аумак бойынша орташа жел жылдамдыFы 2...5 м/с, кейбiр аудандарда 15 м/с жэне оданда жоFары желдер болуы мYмкiн (Климат Казахстана по областям, 2022).
Шъ^ыс ^азакстан аумаFы бойынша кeпжылдык ауа температурасы -1,8 °С (Маркакeл корыFы метеостанциясы) жэне 7,0 °С аралаFында eзгередi (кесте 2).
Кесте 2
Шы^ыс ^азакстан аумаFы бойынша 1991...2020 жж. аралыFындаFы орташалаетан айлык жэне жылдык орташа ауа температуарсы (0С)
Метеостанция Айлар Жыл
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Акжар -17,7 -14,7 -5,8 8,0 14,5 20,3 22,1 20,5 13,9 5,9 -5,1 -14,0 4,0
Аксуат -18,4 -15,2 -6,0 8,1 15,1 20,6 22,1 20,6 13,8 5,4 -5,5 -14,5 3,8
Ащотай -13,7 -10,8 -1,6 10,3 16,9 22,9 24,6 22,9 15,9 7,6 -2,1 -9,9 6,9
Аягез -15,7 -13,4 -5,3 7,0 13,6 19,3 21,1 19,5 12,8 4,9 -5,2 -12,8 3,8
Бакты -12,7 -8,8 0,2 10,7 16,2 21,1 23,1 21,7 15,6 8,0 -1,4 -9,5 7,0
Баршатас -14,9 -12,7 -4,4 7,6 14,3 20,2 21,5 20,0 13,4 5,4 -4,7 -12,1 4,5
Дмитриевка -15,3 -13,3 -6,1 6,0 13,7 19,2 20,5 18,5 11,9 4,5 -5,8 -12,3 3,5
Жалгызтебе -14,7 -12,6 -5,1 7,0 14,3 20,2 21,7 19,9 13,1 5,6 -4,8 -11,6 4,4
Зайсан -16,8 -13,4 -4,3 9,2 16,1 21,8 23,7 22,3 15,6 7,3 -4,0 -13,0 5,4
Маркакел корыгы -22,2 -18,2 -10,7 -0,6 6,7 12,7 14,6 13,2 7,8 1,0 -7,8 -17,6 -1,8
^айнар -14,5 -13,1 -5,7 5,2 12,2 17,6 18,9 17,1 10,7 3,4 -6,1 -12,1 2,8
Карауыл -12,8 -11,1 -3,6 6,9 13,9 19,7 21,0 19,1 12,5 5,2 -4,6 -10,3 4,7
Катон-^арагай -13,4 -11,1 -4,7 4,5 10,4 15,4 17,1 15,7 10,0 3,0 -6,0 -11,3 2,5
Кекпектi -20,3 -16,9 -8,1 5,7 13,4 19,0 20,9 19,2 12,2 4,0 -6,7 -15,9 2,2
КYршiм -18,8 -16,0 -6,2 8,0 14,8 20,2 22,1 20,4 13,8 6,1 -4,7 -14,5 3,8
Лениногорск -12,8 -10,6 -4,3 4,6 11,1 15,9 17,5 15,7 9,9 3,4 -5,7 -10,8 2,8
Самарка -17,2 -14,2 -5,6 7,6 14,6 20,2 22,0 20,5 14,1 6,3 -4,2 -13,1 4,3
Селезневка -15,5 -13,6 -6,0 6,7 13,9 19,8 21,4 19,3 12,4 4,9 -5,3 -12,0 3,9
Семей -15,0 -13,2 -5,0 7,5 14,8 20,4 21,7 19,6 12,7 5,4 -4,5 -11,5 4,4
Семиярка -16,3 -14,6 -6,0 7,3 14,9 20,9 22,4 20,3 13,4 5,6 -4,9 -12,2 4,2
Теректi -14,9 -11,9 -4,0 8,5 15,0 20,4 22,2 20,5 14,4 6,7 -4,0 -12,1 5,1
Тугыл -19,7 -16,4 -6,8 6,3 14,6 20,9 22,8 20,9 13,9 5,9 -4,6 -14,8 3,6
Yлкен Нарын -13,8 -12,0 -7,5 10,8 17,1 19,1 21,5 19,5 12,6 4,2 -4,9 -16,8 4,2
Yржар -15,0 -11,7 -3,1 9,5 15,6 20,5 22,4 21,0 14,7 6,8 -2,6 -11,5 5,6
бскемен -15,6 -13,6 -5,6 6,8 13,9 19,1 20,4 18,5 12,2 5,4 -4,7 -11,8 3,8
Шалабай -14,1 -12,2 -5,0 6,9 13,8 19,5 21,2 19,3 12,6 5,5 -4,6 -10,9 4,3
Шар -15,5 -13,6 -6,0 6,7 13,9 19,8 21,4 19,3 12,4 4,9 -5,3 -12,0 3,8
Шемонаиха -15,9 -13,5 -5,8 6,3 13,9 19,2 20,7 18,7 12,2 5,0 -5,2 -12,4 3,6
АлынFан территорияда ец ыстык айы шiлде, ец суык айы кацтар айына сэйкес келедь Ауа температурасы 0
0С-тан туракты eту датасы кeктемде наурыз айыныц басына жэне кYЗде казан айыныныц соцына сэйкес келедi (сурет 2, а).
£
30.0 25.0 20.0 15.0 10.0 5.0 0.0 -5.0 -10.0 -15.0 -20.0 -25.0
70.0 60.0 50.0 40.0 30.0 20.0 10.0 0.0
Айлар
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Айлар
8.0 7.0 6.0 5.0 4.0 3.0 2.0 1.0 0.0
1 2 3 4 5
6 7 Айлар
8 9 10 11 12
100.0 90.0 80.0 70.0 60.0 50.0 40.0 30.0
12345
67 Айлар
8 9 10 11 12
•Зайсан
■Жезвдзган-Аягез • Очтуст!!-Батые Алтай ■ Тарбагатай
Б алкаш- Алаквл ауд*ны
¥сах шокьиы Ощустк Казахстан
Еыл-Е^тынды
Сур. 2. Шыгыс Казацстанныц неггзг провинциалары бойынша метеорологиялыц сипаттамаларыныц жыл 1ш1нде таралу ерекшел1ктер1: а) ауа температурасы (°С), э) жауын-шашын мвлшерг (мм), б) жел жылдамдыгы (м/с), в) салыстырма-
лы ылгалдылыц кврсеткгшг (%).
^азацстанныц территориясындагы станцияларында орташа жылдыц
шыгыс метеорологиялыц жауын-шашын мелшерi 193,2-ден
636,7 мм шамасында болады (кесте 3).
БYкiлi дерлш провинцияларда 1991...2020 жж. аралыгында жауын шашынныц орташа максималды мелшерi жазда - шшде айына келедi. Ал, минималды мелшерi орташа алганда ацпан айында тYседi. Тек цана, Тарбагатай провинциясы бойынша масималдысы цараша айына, минималдысы цыркYЙек айында болады (сурет 2, э).
Желдщ орташа жылдыц таралуында Зайсан, Ощуспк-Батыс Алтай,
Жезцазган-Аягез жэне Есш-^Кулынды провинциаларында наурыздан бастап жазгы айларда желдщ жылдамдыгы 5 м/с
жогары болды. Сонымен цатар, Зайсан жэне Жезцазган-Аягез провинциаларында цазан айына дешн 5 м/с жогары болган (сурет 2, б).
Шыгыс ^азацстан аумагы бойынша салыстырмалы ылгалдылыцтыц жылдыц орташа таралуы бiркелкi, сэуiр-цыркYЙек айларында темен, ал цараша-наурыз айларында жогары болып келедi (сурет 2, в).
Зерттеу эдiсi. Ацызац цубылысын аныцтау мацсатында келесi критерий цолданылады: Бацылау мерзiмдерiнiц бiрiнде желдiц жылдамдыгы 5 м/с-тан жогары, ауа температурасы 25 0С-тан жогары жэне ауа ылгалдылыгы 30 % темен цатарынан 5 ^н жэне одан да бацылануы (Полевой, 1992; Грингоф, Пасечнюк, 2005; Пасечнюк, Сенников, 1983, Правила предоставления информации..., 2021).
э
а
б
в
Кесте 3
Шы^ыс ^азакстан аумаFы бойынша 1991...2020 жж. аралыFындаFы орташаланFан айлык жэне жылдык жауын-шашынныц мeлшерi
Метостанция Айлар Жыл
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Акжар 11,7 9,9 12,3 20,2 25,6 30,3 34,9 22,5 17,1 18,7 20,4 14,7 238,3
Аксуат 9,9 7,5 10,4 14,7 22 33,2 39,5 20,4 14,2 14,7 15,2 13,1 214,8
Актогай 14,6 11,8 12,2 12,7 15,1 16,5 21,1 13,1 11,1 20,1 26,3 18,6 193,2
Аягез 17,8 15,7 16,6 21,5 27,5 31,5 39,9 22,3 13,1 24,9 31,6 24,8 287,2
Бакты 25,5 20 20,3 29,2 28,3 26,5 25,4 19,4 15,8 23 40,9 32,4 306,7
Баршатас 15,6 12,3 12,6 14,5 19,4 25,9 38,2 18,7 8,8 13,5 19,6 18,7 217,8
Дмитриевка 15,3 15,4 20,3 20,4 30,7 43,3 55,2 27,6 22,1 31,2 26,7 22,9 331,1
Жалгызтебе 14,1 12,9 19,8 23,4 29 38,5 50 24,2 19,4 23,4 28 20,1 302,8
Зайсан 15,6 13 18,4 29 41,8 36 42,9 25,8 29,5 29,7 28,5 17,4 327,6
Маркакел корыгы 30,6 28,8 34,2 41,3 49,5 54,2 69,9 63,6 54,2 49,8 47,2 44,6 567,9
Кайнар 5,5 6,4 8,9 21 25,1 36,2 50,6 31,7 12,8 14 13,2 6,3 231,7
Карауыл 8,4 7,4 13 19,5 24,2 35,6 46,3 22,3 14,3 15,1 16,5 11,2 233,8
Катон-Карагай 13 12,7 18,6 39 54,8 62,7 60,6 52,9 41,7 38,4 28,7 19,3 442,4
Кекпектi 29,5 18,8 16,7 19,1 21,6 32,4 37,5 19 12,7 21,6 33,4 34,4 296,7
КYршiм 17,9 14,2 14,9 20 24,2 25,3 25,3 19,4 17,8 26,2 27,7 24,6 257,5
Лениногорск 18,6 21,7 35,1 59,6 74,7 77,7 84,9 63 56 61,9 50,6 32,9 636,7
Самарка 27,1 23 21,3 26,6 30,9 37 49,2 30,2 25,8 34,7 43,2 36 385
Селезневка 10,6 10,5 11,4 18,3 18,1 24,0 29,4 20,9 15,6 18,8 16,8 11,6 209,3
Семей 16,4 17,7 19,8 16,7 27 34,7 50 26,5 16,8 22,5 27,8 24,7 300,6
Семиярка 9,1 10,2 14,4 14,1 19,7 32,3 37,4 21,5 15,2 17,5 16,7 12,7 220,8
Терекп 30,3 22,7 21,6 25,2 25,8 33,6 46 29 24 32,3 47,9 44,3 382,7
Тугыл 11,3 8,2 11,5 16,9 21 19,6 23,7 15 14 19,7 20,4 12,8 194,1
Yлкен Нарын 17,8 14,8 19,9 32,5 43,4 45,1 51 40,6 39,3 37,8 30,5 24,8 397,5
Yржар 46,4 36,8 30,4 33,9 36,2 32,1 32 22,8 19,8 37,1 65,4 59,7 452,6
вскемен 27,7 26,1 30,3 38,4 41,9 48,2 63,5 38,9 30,3 44,4 50,3 38,3 478,3
Шалабай 18,2 17,1 20,9 25 31,8 36,6 51,7 26,7 18,7 28,5 32,2 25,2 332,6
Шар 13,6 15 18,2 20,5 24,4 29,9 52,7 26 16,8 25 28,7 20,9 291,7
Шемонаиха 29,2 27,2 31,9 31,1 37,3 39,2 60,5 44,7 27,1 41,9 46 37,5 453,6
АталFан критерийлер бойынша ацызак болFан жаFдайлар саны аныкталды. Егер жоFарыда ^рсетшген критерийлерге сэйкес ауа-райы жаFдайлары 5 кYн Yздiксiз бакыланса, онда ол жаFдай ацызак кубылысыныц орын алуын бiлдiрдi. ОсыFан сэйкес ^азакстанныц шыFыс ауданы бойынша ацызакпен болFан жаFдайлар саны есептелдi.
ЗЕРТТЕУ НЭТИЖЕЛЕР1
Ацызактыц аныктамасына
сэйкес ацызакка колайлы болFан орташа жаFдайлар саны мен ацызакпен болFан орташа кYндер саны есептелдi (кесте 4).
Ацызактыц орын алу критерийлерш талдау барысында ШыFыс ^азакстан eцiрiнде ацызакка колайлы болFан орташа жаFдайлар саны 1...59 курады. Ацызак болFан жаFдайлар саны шiлде-тамыз айларында ^п байкалады. Ец кeп жаFдай Акжар метеостанциясында (59) жэне ец азы МаркакeлкорыFыстанциясында(1)тiркелген.
Сонымен катар, ацызак кубылысы орын алFан жаFдайлар критерийлерiне сэйкес (Полевой, 1992; Грингоф, Пасечнюк, 2005; Пасечнюк, Сенников, 1983, Правила предоставления информации..., 2021) ацызакпен болFан ^ндер саны есептелшдь Нэтижесiнде ^азакстанныц ШыFыс eцiрiнде ацызакпен болатын кYндер саны 27...30 ^нге дейiн жетуi мYмкiн. Мысалы, Акжар, Аягeз метеостанцияларында 27...30 ^н бойы, ал Маркакeл коры^ы, ^айнар жэне Лениногорск метеостанцияларында мYлде болмаFан.
Егер алынFан метеостанцияларды провинцияларFа бeлiп карастыратын болсак, ец ^п орташа жаFдайлар саны маусым жэне шшде айында Есш-^Кулынды провинциясында,алтамызайындаТарбаFатай провинциясында болды. Сонымен катар, аз болFан орташа жаFдайлар саны барлык айларда усак шокылы ОцтYCтiк ^азакстан провинциясында тiркелген (сурет 3, а).
Кесте 4
Шыгыс ^азацстан бойынша ацызацца цолайлы болган жыл iшiндегi максималды ацызацца цолайлы жагдайлар саны жэне критерийге сэйкес ацызац болган максималды кYндер
№ Станциялар Айлар Жыл
4 5 6 7 8 9 10
1 Акжар 1 (-) 6 (1) 14 (7) 16 (10) 16 (9) 7 (3) - (-) 59 (30)
2 Ацсуат 1 (-) 5 (1) 9 (2) 8 (2) 8 (2) 4 (-) - (-) 35 (7)
3 Ацтогай 2 (-) 8 (1) 12 (4) 14 (4) 13 (3) 6 (1) - (-) 55 (13)
4 Аягез 1 (-) 6 (1) 13 (6) 15 (9) 16 (9) 7 (2) 1 (-) 58 (27)
5 Бацты 2 (-) 6 (2) 9 (3) 11 (6) 14 (7) 6 (2) 1 (-) 49 (19)
6 Баршатас 1 (-) 5 (1) 11 (4) 12 (5) 11 (5) 4 (1) - (-) 44 (16)
7 Дмитриевка 1 (-) 6 (1) 8 (4) 6 (5) 7 (5) 3 (2) - (-) 32 (17)
8 Жалгызтебе 1 (-) 6 (1) 12 (4) 11 (5) 12 (5) 6 (2) 1 (-) 48 (17)
9 Зайсан 1 (-) 6 (1) 13 (6) 14 (7) 15 (7) 7 (2) 1 (-) 57 (23)
10 Марцакел цорыгы - (-) - (-) - (-) - (-) 1 (-) - (-) - (-) 1 (-)
11 Кайнар - (-) 1 (-) 4 (-) 3 (-) 3 (-) 1 (-) - (-) 12 (-)
12 Карауыл 1 (-) 5 (1) 10 (3) 10 (4) 9 (3) 4 (-) - (-) 40 (11)
13 Катон-Карагай - (-) 2 (-) 4 (-) 4 (1) 5 (1) 2 (-) - (-) 16 (2)
14 Кекпектi - (-) 4 (1) 8 (3) 9 (3) 10 (3) 3 (1) - (-) 35 (11)
15 КYршiм 1 (-) 5 (1) 11 (4) 11 (4) 14 (5) 5 (1) 1 (-) 48 (16)
16 Лениногорск - (-) 1 (-) 2 (-) 1 (-) 2 (-) 1 (-) - (-) 8 (-)
17 Самарка 1 (-) 6 (1) 10 (4) 11 (4) 13 (6) 6 (3) 1 (-) 47 (19)
18 Селезневка - (-) 1 (-) 3 (1) 3 (-) 4 (-) 1 (-) - (-) 12 (1)
19 Семей 1 (-) 7 (1) 11 (4) 9 (3) 9 (2) 5 (1) 1 (-) 42 (11)
20 Семиярка 1 (-) 8 (2) 14 (6) 13 (5) 12 (5) 5 (1) - (-) 53 (19)
21 Теректi 1 (-) 4 (1) 9 (3) 10 (4) 12 (4) 4 (-) - (-) 40 (12)
22 Тугыл - (-) 3 (-) 8 (2) 8 (2) 7 (1) 2 (-) - (-) 28 (5)
23 Yлкен Нарын 1 (-) 5 (1) 7 (2) 8 (2) 10 (3) 4 (1) - (-) 34 (9)
24 Yржар 2 (-) 7 (2) 10 (4) 12 (4) 15 (7) 8 (3) 1 (-) 53 (19)
25 вскемен 2 (-) 7 (1) 8 (3) 7 (2) 10 (4) 5 (1) 1 (-) 40 (11)
26 Шалабай 1 (-) 3 (-) 7 (2) 7 (2) 8 (2) 3 (-) - (-) 29 (6)
27 Шар 1 (-) 5 (-) 11 (4) 10 (4) 11 (4) 5 (-) 1 (-) 44 (13)
28 Шемонаиха 1 (-) 6 (1) 7 (1) 5 (-) 7 (1) 4 (-) 1 (-) 31 (4)
Ескерту - () критерийге сэйкес ацызацпен болг;
Ацызац болган кYндер саны мамыр мен цыркYЙек айлар аралыгында болган. Алынган территория бойынша максималдысы маусым айында Есш-^улынды (6), шшде айында Жезцазган-Аягез (6) жэне тамызда Тарбагатай (7) провинциясында болды. Ал, минималдысы кебшесе усац шоцылы ОцтYCтiк ^азацстан провинциясында болган (сурет 3, э).
Ацызацца цолайлы жыл шшдеп максималды жагдайлар саны жэне ацызацпен болган максималды ^ндер санын бiлу цолданбалы мацсатта аса мацызды. Сол себептi, барлыц берiлген
кYндер саны мен жылдыц орташа кундер саны бацылау орындары бойынша, жыл iшiндегi максималды жагдайлар саны жэне ацызацпен болган максималды ^ндер саны есептелiндi (кесте 5).
Кестеде ацызацца цолайлы болган жыл шшдеп максималды жагдайлар саны 9-бен 127 арасында байцалган. Оныц iшiнде ацызац болган максималды ^ндер 0 жэне 111 арасында езгередг Максималды жагдай саны Бацты (133) станциясында болган, максималды жагдайлар саны мен максималды ^ндер саны Yржар, Бацты, Ацтогай станцияларында тiркелген, ал минималдысы Марцакел цорыгында аныцталды.
^ у v
Айлар
^ 2
!
✓ ✓ s
Айлар
Сур. 3. Ацызацца цолайлы болган орташа жагдайлар саны (а) жэне ацызац болган орташа KYHdep саны (э).
Кесте 5
Шыгыс ^азацстан бойынша ацызацца цолайлы болган жыл шшдеп максималды ацызацца цолайлы жагдайлар саны жэне критерийге сэйкес ацызац болган максималды ^ндер
8
7
6
5
4
3
1
0
I TQUTTTJŒTTQn Айлар Жыл
3 4 5 6 7 8 9 10
Акжар - (-) 5 (-) 18 (14) 23 (21) 27 (25) 27 (21) 13 (10) 2 (-) 115 (91)
Ащсуат - (-) 6 (5) 17 (9) 27 (24) 21 (21) 23 (21) 10 (6) 3 (-) 107 (86)
Ащтогай - (-) 8 (6) 21 (16) 25 (23) 25 (23) 24 (19) 13 (8) 3 (-) 119 (95)
Аягез 1 (-) 3 (2) 17 (14) 24 (22) 26 (24) 26 (22) 14 (11) 3 (-) 114 (95)
Ба;ты 2 (-) 10 (9) 20 (15) 24 (20) 25 (24) 28 (28) 17 (10) 7 (5) 133 (111)
Баршатас - (-) 5 (-) 18 (13) 24 (20) 24 (22) 23 (21) 12 (8) 2 (-) 108 (84)
Дмитриевка - (-) 4 (-) 13 (8) 21 (15) 20 (11) 16 (8) 9 (1) 3 (-) 86 (43)
Жалгызтебе - (-) 5 (-) 17 (11) 25 (23) 24 (18) 26 (22) 15 (10) 3 (-) 115 (84)
Зайсан - (-) 6 (1) 14 (10) 23 (19) 23 (19) 24 (20) 14 (10) 2 (-) 106 (79)
Мар;акел ;орыгы - (-) - (-) 1 (-) 1 (-) 2 (-) 4 (-) 1 (-) - (-) 9 (-)
Кайнар - (-) 2 (-) 5 (-) 12 (5) 9 (5) 14 (-) 5 (-) - (-) 47 (10)
Карауыл - (-) 3 (-) 12 (8) 22 (21) 25 (16) 21 (19) 10 (7) 3 (-) 96 (71)
Катон-Карагай - (-) 2 (-) 7 (6) 14 (7) 11 (6) 15 (10) 8 (-) 1 (-) 58 (29)
Кекпекп - (-) 5 (-) 17 (9) 24 (16) 20 (16) 22 (18) 12 (6) 1 (-) 101 (65)
КYршiм - (-) 5 (-) 17 (11) 24 (19) 23 (19) 23 (17) 14 (10) 3 (-) 109 (76)
Лениногорск - (-) 3 (-) 6 (1) 11 (5) 7 (-) 12 (5) 5 (-) 1 (-) 45 (11)
Самарка - (-) 8 (6) 19 (11) 23 (15) 24 (24) 25 (21) 14 (14) 3 (-) 116 (91)
Селезневка - (-) 3 (-) 10 (5) 15 (5) 12 (6) 12 (8) 6 (-) - (-) 58 (24)
Семей - (-) 5 (-) 17 (9) 20 (15) 19 (11) 19 (12) 11 (9) 4 (-) 95 (56)
Семиярка 1 (-) 7 (5) 18 (10) 27 (25) 23 (19) 24 (18) 15 (10) 3 (-) 118 (87)
Теректi - (-) 5 (5) 18 (11) 23 (22) 26 (26) 23 (16) 12 (5) 3 (-) 110 (85)
Тугыл - (-) 3 (-) 13 (6) 21 (12) 19 (10) 17 (7) 6 (3) 2 (-) 81 (38)
Yлкен Нарын - (-) 5 (-) 17 (14) 24 (21) 26 (23) 23 (21) 11 (6) 2 (-) 108 (85)
Yржар 1 (-) 5 (5) 21 (18) 22 (21) 29 (25) 27 (24) 17 (15) 5 (3) 127 (111)
©скемен - (-) 5 (-) 18 (13) 24 (19) 19 (14) 25 (22) 13 (13) 3 (-) 107 (81)
Шалабай - (-) 4 (-) 17 (3) 19 (12) 20 (17) 24 (24) 8 (3) 2 (-) 94 (59)
Шар - (-) 4 (-) 15 (10) 22 (21) 23 (21) 22 (14) 10 (5) 3 (-) 99 (71)
Шемонаиха - (-) 4 (-) 17 (10) 19 (10) 16 (6) 17 (9) 11 (9) 3 (-) 87 (44)
Ескерту - () критерийге сэйкес ацызацпен болган максималды кундер саны мен жылдыц саны
35 30 25 20 15 10 5
а
о'
/ ¿syss/s
Айлар
30 25 20 15 10
£ 5
а
и
G*
«г ^
Ас
Iii
1.1
Айлар
0
0
Зайсав -Еащаш-Алаювл ауд!ны
— Жен^зган-Аягеу ¥сак шокьиы Очгустк Казахстан
Одтустц-Батыс Алтай — Еал-Е^лынды
Тарбагатан
Сур. 4. Ацызаща цолайлы болган максималды жагдайлар саны (а) жэне KYHdep саны (э).
Провинциялар бойынша максималды ацызак болган жагдайлардьщ саны мен максималды ^ндер саныныц ец Ke6i наурыз-мамыр айларында Балкаш-Алакел провинциясында, маусымда Есш-Кулынды провинциясында жэне шiлде-караша айларында Тарбагатай провинциясында болды. Ал, ецазболганмаксималдыжагдайлар саны уса; шокылы Ощуспк ^азакстан провинциясында екенi аныкталды (сурет 4).
ЦОРЫТЫНДЫ
Берiлген жумыста, ^азакстанныц Шыгыс аумагында орналаскан ^азгидромет РМК мемлекетпк бакылау желiсi мэлiметтерi негiзiнде ауылшаруашылыгы саласына кауiптi ацызак кубылысыныц кещспкпк жэне маусымдык таралу ерекшелiктерi карастырылды.
Шыгыс ^азакстан аумагы бойынша ацызакка колайлы жагдайлар саны (максималдысы) 1...59 (9...133) жэне ацызак болган ^ндер саны (максималдысы) 0...30 (0...111) аралыгында езгерген.
Ацызак кубылысы шшде-тамыз айларында кеп тiркелген. Ец кеп ацызакка колайлы жагдайлар саны Акжар метеостанциясында (59) жэне ец
азы Маркакел корыгы станциясында (1) аныкталды. Ацызак болган ец кеп ^ндер саны Акжар метеостанциясында (30), ал Маркакел корыгы, ^айнар жэне Лениногорск метеостанцияларында мYлде тiркелмейдi. Ягни, Шыгыс ^азакстан eцiрiнiц солтYCтiк бeлiгi таулы аудандарда орналаскан метеостанцияларда ацызак аныкталмады жэне аумактыц ощуспк, оцтYCтiк шыгыс бeлiгiнде орналаскан метостанцияларда ацызактыц кeбiрек болганы аныкталды.
Алынган нэтижелер аумактыц климатын зерттеуде жэне каушт метеорологиялык кубылыстардыц таралу ерекшелiктерiн карастырганда пайдалы мэлiмет болып табылады. Ацызактыц кецiстiктiк жэне маусымдык таралуы эсiресе ауыл шаруашылыгы Yшiн ете мацызды.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Засуха в Казахстане: причины и последствия. (Электрондык ресурс). URL: https://24.kz/ru/tv-projects/ekotrend/ item/543293-zasukha-v-kazakhstane-prichiny-i-posledstviya-ekologika
2. ^ызылорда облысы Арал ауданында куацшылыкка байланысты тетенше жагдай жарияланды (Электрондык ресурс).
URL: https://www.azattyq.Org/a/31357444.html
3. Утешов А.С. Климат Казахстана.
- Л.: Гидрометеоиздат, 1959. - 117 б.
4. Мирзадинов Р., Исаходжаев Р. Ситуационный анализ. Засуха в Центральной Азии. (Электрондык ресурс). URL: https://carececo.org/publications/zasuha/ Russian/c1r/C1R%20-%20Drought%20-%20 %D0%A1%D0%B8%D1%82%D1%83% D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D 0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%B9%20 %D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%B B%D0% B8%D0%B7 %20%D0%BF% -D0%BE%20%D0%B7%D0%B0%D1%81%D 1%83%D1%85%D0%B5%20%D0%B2%20 %D0%A6%D0%90%20(Russian%20only).pdf
5. Байшоланов С.С., Муканов Е.Н., Чернов Д.А., Жакиева А.Р. Агроклиматические особенности вегетационного периода в Акмолинской области // Гидрометеорология и экология. № 2. Алматы, 2016. С. 27-37.
6. Байшоланов С.С., Клещенко А.Д., Мусатаева Г.Б., Габбасова М.С., Жакиева А.Р., Муканов Е.Н., Акшалов К.А., Чернов Д.А. Агроклиматические ресурсы Акмолинской области: научно-прикладной справочник. Астана, 2017. 133 с. (http:// kazneb.kz/site/catalogue/view?br=1596528).
7. Полевой А.Н. Сельскохозяйственная метеорология. Санкт-Петербург: Гидрометеоиздат, 1992. - 424 б.
8. Грингоф И.Г., Пасечнюк А.Д. Агрометеорология и агрометеорологические наблюдения. Санкт-Петербург: Гидрометеоиздат, 2005. -525 б.
9. Пасечнюк, Л.Е., Сенников В.А. Агроклиматическая оценка суховеев и продуктивность яровой пшеницы.
- Л.: Гидрометеоиздат, 1983. - 126 б.
10. Национальный Атлас Республики Казахстан. Том 1: Природные условия и ресурсы. Алматы, 2006. - 125 б.
11. Климат Казахстана по областям. (Электрондык ресурс) URL: https://www.kazhydromet.kz/ru/ klimat/klimat-kazahstana-po-oblastyam
12. Об утверждении Правил предоставления информации Национальной гидрометеорологической службой.
(Электрондык ресурс). URL: https:// adilet.zan.kz/rus/docs/V2100023716 13. Дзердзеевский Б.Л.Суховеи, их происхождение и борьба с ними. М.: Изд-во АН СССР, 1957. - 370 с.
REFERENCES
1. Zasuha v Kazahstane: prichiny i posledstvija. (Jelektrondy; resurs). URL: https://24.kz/ru/tv-projects/ekotrend/ item/543293-zasukha-v-kazakhstane-prichiny-i-posledstviya-ekologika
2. ^yzylorda oblysy Aral audanynda KuaHshylyKKa bajlanysty tetenshe zhardaj zharijalandy (Jelektrondy; resurs). URL: https://www.azattyq.org/aZ31357444.html
3. Uteshov A.S. Klimat Kazahstana. - L.: Gidrometeoizdat, 1959. - 117 р.
4. Mirzadinov R., Isahodzhaev R. Situacionnyj analiz. Zasuha v Central'noj Azii. (Jelektrondy; resurs). URL: https://carececo. org/publications/zasuha/Russian/c1r/C1R%20 -%20Drought%20-%20%D0%A1%D0%B8% D1%82%D1%83%D0%B0%D1%86%D0%B 8%D0%BE%D0%BD%D0%BD%D1%8B% D0%B9%20%D0%B0%D0%BD%D0%B0% D0%BB%D0%B8%D0%B7%20%D0%BF%-D0%BE%20%D0%B7%D0%B0%D1%81%D 1%83%D1%85%D0%B5%20%D0%B2%20 %D0%A6%D0%90%20(Russian%20only).pdf
5. Bajsholanov S.S., Mukanov E.N., ChernovD.A., ZhakievaA.R. Agroklimaticheskie osobennosti vegetacionnogo perioda v Akmolinskoj oblasti // Gidrometeorologija i jekologija. № 2. Almaty, 2016. р. 27-37.
6. Bajsholanov S.S., Kleshhenko A.D., Musataeva G.B., Gabbasova M.S., Zhakieva A.R., Mukanov E.N., Akshalov K.A., Chernov D.A. Agroklimaticheskie resursy Akmolinskoj oblasti: nauchno-prikladnoj spravochnik. Astana, 2017. 133 р. (http:// kazneb.kz/site/catalogue/view?br=1596528).
7. Polevoj A.N. Sel'skohozjajstvennaja meteorologija. Sankt-Peterburg: Gidrometeoizdat, 1992. - 424 р.
8. Gringof I.G., Pasechnjuk A.D. Agrometeorologija i agrometeorologicheskie nabljudenija. Sankt-Peterburg: Gidrometeoizdat, 2005. -525 р.
9. Pasechnjuk L.E., Sennikov V.A. Agroklimaticheskaja ocenka suhoveev i produktivnost' jarovoj pshenicy. -L.: Gidrometeoizdat, 1983. - 126 р.
10. Nacional'nyj Atlas Respubliki Kazahstan. Tom 1: Prirodnye uslovija i resursy. Almaty, 2006. - 125 р.
11. Klimat Kazahstana po oblastjam. (Jelektrondyrç resurs) URL: https:// www.kazhydromet.kz/ru/klimat/
klimat-kazahstana-po-oblastyam
12. Ob utverzhdenii Pravil predostavlenija informacii Nacional'noj gidrometeorologicheskoj sluzhboj. (Jelektrondyrç resurs). URL: https:// adilet.zan.kz/rus/docs/V2100023716
13. Dzerdzeevskij B.L. Suhovei, ih proishozhdenie i bor'ba s nimi. M.: Izd-vo AN SSSR, 1957. - 370 р.
ОСОБЕННОСТИ РАСПРОСТРАНЕНИЯ СУХОВЕЕВ НА ВОСТОКЕ КАЗАХСТАНА М.С. Габбасова*1,2, А.С. Нысанбаева2
1РГП «Казаэронавигация» Центрально-Казахстанский региональный центр организации воздушного движения, г. Астана, Казахстан
2 Казахский национальный университет им. аль-Фараби, факультет географии и природопользования, Алматы, Казахстан E-mail: [email protected]
В исследовательской работе рассмотрены особенности распространения опасного для сельского хозяйства метеорологического явления - суховея на территории Восточного Казахстана. Для достижения данной цели на основе многолетних данных были рассчитаны благоприятные для суховея условия и количество дней, прошедших с суховеем. Кроме того, были описаны особенности распределения основных климатических показателей по Восточно-Казахстанскому региону. Согласно результатам исследования, в течение года благоприятные для суховея метеорологические условия формируются в период с апреля по ноябрь, а явление суховей происходит в мае-сентябре. Согласно результатам расчетов, в среднем за теплый период года на востоке Казахстана количество благоприятных для суховея условий достигает 60 дней, а количество случаев с суховеем до 30 дней. А в горных районах, где не наблюдается дефицит влажности, суховей не наблюдается (МС Маркакольский заповедник, Лениногорск). Районам, где чаще всего наблюдается явление суховей, соответствуют равнинные и низкогорные районы с низким значением относительной влажности и высокой скоростью ветра (МС Акжар, Аягоз). Результаты, полученные в ходе работы, могут быть использованы специалистами, работающими в области сельского хозяйства, изучения климата и прогнозирования опасных агрометеорологических явлений.
Ключевые слова: влажность, суховей, засуха, скорость ветра, опасное метеорологическое явление.
FEATURES OF THE DISTRIBUTION OF DRY WINDS IN THE EAST OF
KAZAKHSTAN М^. Gabbasova *V, A.S. Nysanbayeva2
1 Republican State Enterprise «Kazaeronavigation» Central Kazakhstan Regional Center for Air Traffic Management, Astana, Kazakhstan
2 Kazakh National University named after Al-Farabi, Faculty of Geography andEnvironmental Management, Almaty, Kazakhstan
E-mail: [email protected]
rudpoMemeopoxoauM u экoxoгuм №2 2023
In the research work, the peculiarities of the spread of a meteorological phenomenon dangerous for agriculture - the dry wind in the territory of Eastern Kazakhstan are considered. To achieve this goal, on the basis of long-term data, favorable conditions for the dry wind and the number of days that have passed with the dry season were calculated. In addition, the features of the distribution of the main climatic indicators in the East Kazakhstan region were described. According to the results of the study, during the year favorable meteorological conditions for dry wind are formed in the period from April to November, and the phenomenon of dry wind occurs in May-September. According to the results of calculations, on average, during the warm period of the year in the east of Kazakhstan, the number of favorable conditions for dry wind reaches 60 days, and the number of cases with dry wind reaches 30 days. And in mountainous areas, where there is no shortage of humidity, dry wind is not observed (MS Markakolsky Reserve, Leninogorsk). The areas where the dry wind phenomenon is most often observed correspond to flat and low-mountainous areas with low relative humidity and high wind speed (MS Akzhar, Ayagoz). The results obtained during the research work can be used by specialists working in the field of agriculture, climate research and forecasting of dangerous agrometeorological phenomena.
Keywords: humidity, dry wind, drought, wind speed, dangerous meteorological phenomenon.
