Научная статья на тему 'БУХОРО – ҚАРШИ САВДО ЙЎЛИДА ЖОЙЛАШГАН САРДОБАЛАР'

БУХОРО – ҚАРШИ САВДО ЙЎЛИДА ЖОЙЛАШГАН САРДОБАЛАР Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Бегалиев Н

Ўзбекистон ҳудудининг ўзига хосликларидан бири шундаки, бу ерда воҳалар бепоён чўллар билан туташиб кетган. Чўлларни кесиб ўтиш орқалигина бир воҳадан иккинчи воҳага бориш мумкин бўлган. Бироқ чўлларни кесиб ўтиш бир мунча оғир кечган. Зеро, сувсиз чўл ҳудудларида карвонларнинг қатновини таъминлаш осон бўлмаган. Шу сабабли ҳам аждодларимиз карвон йўллари ўтган чўлларда, карвонлар хавфсизлигини таъминлаш мақсадида сув сақланадиган иншоотлар – сардобалар барпо этишган. Ўрта асрларда кенг фойдаланилган карвон йўллари Шимолий Уструшонага, сўнгра эса Сирдарё воҳасига, Шошга ёки Ўтрорга олиб борган. Бу йўллар бўйлаб бир неча карвонсарой, работ ва қалъалар, уларнинг айримлари ёнида қудуқлар ёки сардобалар бўлгани аниқланган.[1:42-44] Тадқиқотлар X-XII асрларда бу йўналишдаги карвон йўлидан анча самарали фойдаланилганидан далолат беради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БУХОРО – ҚАРШИ САВДО ЙЎЛИДА ЖОЙЛАШГАН САРДОБАЛАР»

БУХОРО - КАРШИ САВДО ЙУЛИДА ЖОЙЛАШГАН САРДОБАЛАР

Бегалиев Н.

ШДПИ ижтимоий фанлар

факулътети уцитувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.11147705 Узбекистан худудининг узига хосликларидан бири шундаки, бу ерда вохалар бепоён чуллар билан туташиб кетган. Чулларни кесиб утиш оркалигина бир вохадан иккинчи вохага бориш мумкин булган. Бирок чулларни кесиб утиш бир мунча огир кечган. Зеро, сувсиз чул худудларида карвонларнинг катновини таъминлаш осон булмаган. Шу сабабли хам аждодларимиз карвон йуллари утган чулларда, карвонлар хавфсизлигини таъминлаш максадида сув сакланадиган иншоотлар - сардобалар барпо этишган.

Урта асрларда кенг фойдаланилган карвон йуллари Шимолий Уструшонага, сунгра эса Сирдарё вохасига, Шошга ёки Утрорга олиб борган. Бу йуллар буйлаб бир неча карвонсарой, работ ва калъалар, уларнинг айримлари ёнида кудуклар ёки сардобалар булгани аникланган. [1:42-44] Тадкикотлар X-XII асрларда бу йуналишдаги карвон йулидан анча самарали фойдаланилганидан далолат беради.

Амир Темур ва темурийлар даврида мамлакат пойтахти Самаркандни Мовароуннахр ва Хуросоннинг йирик шахарлари билан богловчи йуллар минтакадаги ички савдо йуллари тизимининг бош бугинини ташкил этарди. Карвон йулларида хавфсизликни таъминлаш сохасида олиб борилган тадбирлар, куплаб йулбуйи иншоотлари (карвонсаройлар, сардобалар, куприклар ва бошкалар) барпо этилиши, ички ва ташки савдони ривожлантиришнинг давлат сиёсати даражасига кутарилгани Амир Темур давлати ижтимоий-иктисодий сиёсатининг асосий йуналишларидан эди.

Бухородан Балхга утувчи карвон йулининг биринчи кисмини Бухоро -Карши йуналиши ташкил этиб, Коровулбозор, Куш сардоба, Бузачи, Какир, Хужа Муборак, Косон оркали утган. Бу йуналишдаги биринчи йирик бекат Коровулбозор булиб, бу ерда XVI асрнинг охирларида Абдуллахон II томонидан курилган катта карвонсарой ва махаллий ахоли гумбаз деб атаган сардоба мавжуд булган.[2:26] Кейинги бекатлар, XIX асрнинг 80-йилларида вайрон булиб кетган Куш сардоба[3:26] хамда Коровулбозордан 16 верст (1 верст 1,6 чакирим) узокликда жойлашган Бузачидаги работ ва сардобадан иборат булган. [4:30] Манбаларда "Какир" деб аталган кейинги бекатда хам работ ва сардоба мавжуд булган. Работ XVII асрда Бухоро хони саройида дастурхончи мансабини эгаллаб турган Зокир бий исмли киши маблагига

[5:32], сардобаси эса XIX асрнинг биринчи ярмида Амир Насрулло томонидан курилган [6:78].

Бухоро - Карши йули уртасида жойлашган Хужа Муборакда [7:43] карвонсарой ва кичик бозор мавжуд булиб, Бухородан келувчи карвон йули шу ерда иккига ажралган. Йулнинг асосий тармоги Косон оркали Каршига келган. Иккинчи йуналишда Бегичак сардоба ва Якка сардоба оркали Каспи кургонига борилиб, бу ердан Каршига ёки тугри Амударё кечувларига томон кетиш мумкин булган. Каспи якинидаги сардоба зиёратчилар, махаллий ахоли ва савдо карвонларини сув билан таъминлашда катта урин тутган.

Карши шахридан Гузор - Окробот - Термиз оркали ёки Амударёнинг урта окимидаги жойлашган Келиф ёки Керке кечувлари оркали Балхга кетиши мумкин булган. Сунгги урта асрларда Каршидан Амударё кечувлари - Керки ва Келифга кетувчи йуллардан самарали фойдаланилган. Бу йулларнинг ахамиятини яхши англаган Абдуллахон II Карши ва Амударё оралигидаги чулда куплаб сардобалар барпо эттирди. Бир-биридан бир кунлик масофада (25-30 км.) жойлашган бу сардобалар ХХ асрнинг 30-йилларида кисман урганиб чикилган булиб [8:23], улар Карши - Керки ва Карши - Келиф савдо йулининг йуналишини аниклаштиришда катта урин тутади. Каршидан Керки кечувларига олиб борган карвон йули Эски Нишон ва Сангир сувлок сардобаси оркали утган. XIX аср рус харбийлари хисоботларига кура, Карши ва Нишон оралигидаги масофа 27 верст булган. [9:56] Эски Нишонда Абдуллахон II томонидан курилган сардоба ва работ XIX асрнинг 60-йилларида вайрона холга тушиб колган верст (1 верст 1,6 чвкирим) [10]. Сардоба эса XX асрнинг 60-йилларида бутунлай бузиб ташланган булиб, унинг харобалари, биз туплаган маълумотларга кура, Эски Нишон кишлогидан 3-4 км. ча жануби-шаркда жойлашган.

Бу йуналишдаги кейинги бекат Усти очик сардоба, махаллий чупонлардан олган маълумотимизга кура, хозирги пайтда Таллимаржон сув омбори тагида колиб кетган. Карши - Керки йулидаги энг йирик иншоот булган Сангир сувлок сардобаси Туркманистондаги эски Таллимаржон кишлогининг жануби-шаркида жойлашган. Бу сардоба хакида А. Вамбери хам маълумот колдирган. XIX аср охирида бу сардоба ёнида Керки беги буйруги билан карвонсарой барпо этилган булиб [11:7], у бизнинг давримизгача етиб келмаган. Сангир сувлок сардобасида Каршидан келувчи йул иккига ажралиб, биринчи йуналиш Кирккудук оркали Керкига, иккинчиси Бутош сардобаси ва Йулгуногиз оркали Келиф кечувига олиб борган.

Мир Иззатулло Каршидан Коратепа, Каркинчак, Кизкудук, Шуркудук ва Сардоба (бу Сардоба Абдуллахон иккинчи даврида барпо этилган

сaрдобaлaрдaн бири бyдсa керaк) орк^и Kедиф кечyвигa кедyвчи йулни кдйд этaди. ^рши - Kедиф сaвдо йyдидa ЮСУФ сaрдобa, Урaси сaрдобa, Исфaнтyдa, Aбдyддaхон сaрдобaси Ba ^лиф як;инидaги Угуз сaрдобaлaри бyдгaн. Кaршидaн Kедифгa Kерки кУрFOни орк^и хдм бориш мумкин булиб, бу йул Aмyдaрёнинг унг кирFOFи бyйдaб утган. Kедиф кечyвидaн сaвдо йули ШибирFOн Ba Бaлхгa х1aмдa Kобyд шaхри оркдли Х,индистоннинг сaвдо шaх1aрдaриra кaрaб кетгaн.

^рши шaхридaн сaвдо кaрвонлaри Янгикент кишдоFи - Fyзор - Окрaбот - Темир Дaрвозa оркдли Сурхон вохдсиra, бу ердaн Шеробод Ba Термиз орк^и Бaлхгa, AфFOнистон Ba Х,индистоннинг бошкд сaвдо шaх1aрдaриra кетишгaн. Fyзордaн Окрaботгa кетгaн йул Karra Ba ^чик Урaдaрёдaр кУшидaдигaн жойдa тaрмоклaниб, бир йyнaлиши Aнорбyдок дегaн жойдa Kaлтaминор йyдигa кушилган бyдсa, иккинчиси Гyдaбyдок тепaлиги орк^и Тaнraхдромra, бу ердaн yнчa татта бyдмaгaн Якaрчa довони оркдли Чaшмaи Хaфизжон (Гaбзон)гa олиб чиккдн. Окрaботдa Шaхрисaбздaн кедyвчи Kaлтaминор йули билaн кушилиб, Темир дaрвозa, Шуроб Ba Шеробод оркдли Сурхон вох1aсиra чикдлган. Бу йyнaлиш Шеробод якднидaги сaрдобa оркдли yтгaн. XIX aср охирлaридa бу йyддaрни yргaниб чикдан рус хдрбий рaзведкaчидaри Fyзордaн Темир дaрвозaгaчa бyдгaн тоF йулини, Чaшмaи хaфизжондaн 10 верстчa Faрбдa жойдaшгaн дaрa йули бироз текисдaнсa, aрaвaлaр юриши учун кyдaйдигини кдйд этишгaн .

Kелифдaн Fyзор Ba ^ршига yтyвчи йyддaрдaн сунгги yртa aсрдaрдa изчил фойдaлaнилгaн. Kедифдaн Хyжa кдшдоFи (28 версть), КУйтaн кишдоFи (38 версть), Беклaр кудук Ba МaликтоFдaги Учмyллa (Kaрчaк бел) довони оркдли Aбдyллaхон рaботигa (16 версть) кедингaн. Бу ердa йул тaрмоклaниб, бири Fyзоргa, икккинчиси ^ршига кaрaб кетгaн. Мaнбaлaрдa Кyйтaн KишдоFи Kедиф - Fyзор йyдидaги ягонa бозор бyдaдигaн жой сифaтидa эсдaтидиб, бу кдшдокдaн Шерободга хдм йул утиши кдйд этилaди. Kaрчaк KишдоFи якинидa эсa Aбдyллaхон томонидaн курилган бир нечa рaботлaр Ba сaрдобa бyдгaни бу йyнaлишнинг сунгги yртa aсрдaрдaн бошдaб изчил фaолият кyрсaтгaндигини биддирaди.

Бу дaврдa Сaмaркaнддaн ^рши оркдли Хуросон Ba Эроннинг сaвдо шaх1aрдaриra борyвчи кaрвон йyддaридaн фойдaлaниш дaвом этди. Сaмaркaндaн ^ршига икки йyнaлишдa йул келган. Биринчиси Aжирим, Шурбозор, Aйритом орк&ли yтгaн. Шурбозор XVII aср бошдaригa тегишли мaнбaлaрдa Сaмaркaнд Ba Кдрши орaлиFидaги мухдм мaнзид сифaтидa кдйд этидaди. Биз тyпдaгaн мaъдyмотдaргa кyрa, Шyркyдyкдa сaрдобa мaвжyд булиб, y утган aсрнинг 60-йиддaригa келиб бутунтай бузилиб кетгaн.

Махаллий ёзма манбаларда хам, бу худудлардаги йулларни урганиб чиккан рус харбийлари асарларида хам бу сардоба хакида маълумот учрамайди. Бу эхтимол, ХУ1-ХУШ асрларда анча кенг фойдаланилган мазкур йуналиш XIX-XX аср бошларида уз ахамиятини йукотиб, Жом оркали утувчи йулнинг ахамияти ошиб бориши билан изохланиши мумкин.

Адабиётлар:

1. Немцева Н.П. Караванными дрогами голодной степи // Вехи времен. Рассказы о памятниках истории и культуры Узбекистана. - Ташкент, 1989, - С. 42-44

2. Массон М.Е. Проблема изучения цистерн-сардоба. - Ташкент, 1935. -С. 26-27

3. Мавлонов УМ. Позднесредневековые транзитные дороги Кашкадарьинского оазиса // Культурное наследие Средней Азии. - Ташкент, 2002. - С. 156.

4. Яворский И.Л. Путешествие русского посольства по Афганистану и Бухарскому ханству в 1878-1879 годах. Т. 2. - СПб.,

5. Авский. Сардоба Абдуллахана // Журн. Разведчик, 1893. - № 120. - С. 82-83.

6. Еврейнов. Рекогносцировка пути через Джамский перевал на гузар и на Карши 1887 г. Генерального Штаба полковника Еврейнова // СМА. - СПб.: Военная типография, 1888. Вып. XXXVI. - С. 115, 118.

7. Маев Н. Очерки Гиссарского края // Материалы для статистики Туркестанского края. Ежегодник.- СПб., 1879. Вып. У. - С. 144-145.

8. Мавлонов У., Аминов Б. Мир Иззатулло ва унинг Урта Осиёга саёхати // Жамият ва бошкарув. - Тошкент, 2006. - № 4. - Б. 20-22.

9. Арандеренко Г.А. Цистерны в Каршинской степи // Досуги в Туркестане. -СПб., 1883. - С. 248.

10. Вамбери А. Путешествие по Средней Азии / Перевод с немецкого с примечаниями В.А. Ромодина. - СПб., 2005. - С. 190.

11. Мавлонов УМ. Позднесредневековые транзитные дороги Кашкадарьинского оазиса // Культурное наследие Средней Азии. - Ташкент, 2002. - С. 156.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.