4BUGUNGI KUNDA OLIY TA'LIM MUASSASALARI TALABALARI MUS-TAQIL TA'LIM OLISH ORQALI TA'LIM SAMARADORLIGINI
OSHIRISH KO'NIKMALARI
Gulchehra Rustam qizi Agzamxanova
Maktabgacha va boshlang'ich ta'limda xorijiy til (ingliz tili) 3-kurs talabasi Chirchiq davlat Pedagogika universiteti Ilmiy rahbar: Sh.D.Razakova
ANNOTATSIYA:
Talabalarning mustaqil ta'lim faoliyatini tashkil qilishda alohida yondashuvni amalga oshirish muhim ahamiyatga ega, bunda shaxsiy yondashuv, ko'pincha, taklif etilgan vazifalar mazmuni orqali tanlov asosida amalga oshiriladi. Ushbu maqolada muallif tomonidan bugungi kunda oliy ta'lim muassasalari talabalari mustaqil ta'lim olish orqali ta'lim samaradorligini oshirish, ularning bilish qobiliyatlarini rivojlantirish borasida fikr yuritilgan.
Kalit so'zlar: mustaqil ta'lim, mustaqil faoliyat, mustaqil ish, oliy ta'lim, natija, analiz, tajriba, ta'lim tizimi, uzluksizlik, talaba.
MODERN UNIVERSITY STUDENTS HAVE THE SKILLS TO
INCREASE THE EFFECTIVENESS OF EDUCATION THROUGH
INDEPENDENT LEARNING
Gulchehra Rustam qizi Agzamxanova
3rd year student of preschool and primary education, foreign language (English) at Chirchik State Pedagogical University scientific adviser Sh.D.Razakova
ABSTRACT:
It is important to implement a special approach in the organization of independent educational activities of students, in which the personal approach is often carried out on the basis of selection through the content of the proposed tasks. In this article, the author reflects on the improvement of educational efficiency and the development of cognitive abilities of students of higher educational institutions today through independent education.
April 23-24, 2024
738
Keywords: independent education, independent activity, independent work, higher education, result, analysis, experience, educational system, continuity, student.
KIRISH
Jahon ta'lim sohasidagi rivojlanish tendensiyalari axborotlashgan jamiyatda o'qitishning zamonaviy tizimini kengroq joriy etish va ularning samaradorligini yanada oshirishning dolzarbligini ko'rsatmoqda. Yevropa mamlakatlariga xos global ta'lim muhitini shakllantirishga ilmiy yondashuvlar shuni ko'rsatadiki, ta'limning uzluksizligi va amaliy yo'nalganligini ta'minlash, mustaqil ta'lim olish, ijodiy rivojlanishga yo'naltirish, o'qitishning yangi formatlarini faol rivojlantirishda zamonaviy ta'lim tizimini yaratish va ulardan foydalanish mexanizmlarini takomillashtirish alohida ahamiyat kasb etmoqda.
Rivojlangan davlatlar ta'lim tizimining asosiy talablaridan biri zamon talablariga javob bera oladigan, har tomonlama yetuk, raqobatbardosh, qo'yilgan muammoni mustaqil hal qilish layoqatiga ega, o'z ustida ijodiy ishlab boradigan mutaxassislar tayyorlashdir. Bu xususiyatlarga ega bo'lgan kadrlarni tayyorlashda mustaqil ish tayyorlash alohida o'rin tutadi, chunki axborot va bilimlar doirasi jadal sur'atlar bilan rivojlanib borayotgan hozirgi kunda hamma ma'lumotlarni faqat dars mashg'ulotlarida berib bo'lmaydi.
Qo'yilgan muammo va vazifalar bo'yicha ma'lum yechimga kelish hamda uning optimal variantini tanlash uchun kerakli bo'lgan mustaqil fikrlash ko'nikmasi mustaqil ijodiy ishlash jarayonida shakllanadi va mustahkamlanib boradi. Yuqori malakali kadrlar tayyorlashning muhim omillaridan biri - bu ta'lim sifati va samaradorligini oshirishdir. Ta'lim sifati va samaradorligini oshirishda o'qitishning zamonaviy usullari, shakl va vositalari, muammoli o'qitish, xususan, mustaqil ishning noan'anaviy metodlari ham muhim o'rin egallaydi. Zamonaviy ta'lim jarayoni bu talabalarga faqat bilim berish, ularda fikrlash qobiliyatini rivojlantirish, olingan bilimlardan foydalanish bo'yicha o'quv ko'nikmalarini shakllantirishdan iborat bo'lmay, balki ularga mustaqil bilimlarni qidirib topish, o'zlashtirish shakllari, usullari, vositalarini o'rgatishdan iborat.
O'quv faoliyati metodi sifatida mustaqil ta'lim hozirgi davrda shaxsning zarur turini shakllantirish vositasidir. Mustaqil ta'lim jarayonida o'qitishning maqsadi-ob'ektiv voqelikni yetarli darajada aks ettiruvchi faoliyat ko'rsatuvchi o'z-o'zini rivojlantiruvchi bog'lanishlar tizimini shakllantirish har bir talabaning shaxsiy maqsadiga aylanadi.
Dinamik tizimni shakllantirish ishlari har bir talabaningg ongida bajarilishi kerak va uni hech kim bajara olmaydi. Lekin bu ish o'ta murakkab va talabadan ko'p
April 23-24, 2024
739
energiya talab qiladi. Shuning uchun uning muvaffaqiyati o'qituvchining malakali yordamini talab qiladi.
Uning mazmuni va tuzilishida talabaning bilish mustaqilligini, didaktik maqsadlarni mustaqil hal etish zaruratini shakllantirishga qaratilgan tobora murakkab vazifalar tizimidir.
Mustaqil ta'lim jarayonida mustaqil ish ta'lim vositasi va o'qitish shakli hamda ilmiy bilim sifatida didaktik ziddiyat shakllari va vositalari qo'yilgan.
Bu ikki tomonning to'liq birligiga erishish har bir mustaqil ish aniq bilish vazifasini shakllantiradigan bo'lsa, u holda o'rganish asosan o'zining rivojlantiruvchi va o'rgatish vazifalarini yo'qotadi.
Vazifani hal etish o'qituvchiga talabaning o'quv jarayonini maqsadga muvofiq boshqarish va kerakli nazoratni amalga oshirish imkonini beradi.
Mustaqil ta'limni biz shunday ta'lim vositasi deb hisoblaymiz:
❖ didaktik tizimga mos keladi;
❖ O'qituvchining bilimdan bilimgacha bo'lgan harakatining har bir bosqichida bilim vazifalarining muayyan auditoriyaini hal qilish uchun zarur bilim, ko'nikma va malakalar hajmi va darajasini shakllantiradi va shunga mos ravishda aqliy faoliyatning past darajasidan yuqori darajalariga o'tadi;
❖ talabalarning bilim mustaqilligi va faoliyatiga psixologik munosabatni rivojlantiradi;
❖ talabalar o'zlari tomonidan amalga oshiriladi,
❖ o'quv jarayonida individual yondashuvni amalga oshirish imkonini beradi.
O'quv jarayonida mustaqil ta'lim faoliyatni faollashtirish vositasi vazifasini bajaradi va quyidagi vazifalarni bajaradi:
o Mustaqil ta'lim ijodiy bilimlarni ongli o'zlashtirish, chuqurlashtirish va kengaytirish uchun yordam beradi;
o Mavzuni ijodiy o'rganish bo'yicha mavjud ko'nikmalar takomillashtiriladi va yangilari ishlab chiqiladi,
o Talabaning mustaqil harakatlari muayyan fanning ilmiy bilish usullarini anglaydi, ijodiy bilishning zarur ko'nikmalarini egallaydi.
Bu o'quv bilimlarining eng boshlang'ich bosqichi bo'lib, unda tafakkur va bilimlar dastlabki munosabatga kirishadi. Bu holda talabalarning faolligi past bo'lib, bilim mustaqilligi faqat eng past darajada - qayta ishlab mustaqillik darajasida shakllanishi mumkin. Ilgari egallangan bilimlarni tanlab aktuallashtirish zarur bo'lgan vaziyatlarda tafakkur va bilimlarning o'zaro bog'liqlik darajasi yuqori bo'ladi.
April 23-24, 2024
740
Bunday hollarda barcha mavjud bilimlardan kelib chiqib, talaba aynan shu bilimlarni, shuningdek, bir qator individual yuksak rivojlangan, lekin u tomonidan amalga oshiriladigan tor ko'nikmalami masalalar yechish jarayonida amalga oshiriladigan harakatlar ketma-ketligi va yo'l-yo'riqlariga muvofiq amalga oshiradi. Darhaqiqat, talaba topshiriq va bilimlarni o'zaro bog'laydi, topshiriq shart-sharoitlarini tahlil qiladi, muayyan bilimning potensial imkoniyatlarini muammoni hal yetish usuli sifatida ochib beradi, bu esa uning faolligini yuqori darajada ta'minlaydi.
Topshiriq shartlarining, uning talablari va bilimlarining mos kelishi kognitiv ziddiyatni ochib bersa, talaba tomonidan anglash ilmiy haqiqatni izlashga "jalb etish samarasi" bo'lsa, talabaning faolligi yanada ortadi. Faoliyatning bu darajasi faqat muammoli vaziyatlar yaratish va olingan muammolarni hal qilish sharoitidagina mumkin. Bunday holatda talabaning tanqidiy tafakkuri mahsuldor bo'lib, odatda, mavzu ichi va mavzulararo bog'lanishlarga asoslangan bilimlarni keng Kross-tizimga o'tkazish bilan birga olib boriladi. Shu bilan birga, bilim mustaqilligi yuqori darajalarda (qisman-izlanish va ijodiy mustaqillik) talabalarning bilish faoliyatini muvaffaqiyatli shakllantirish, bir faoliyatning ikkinchisi bilan almashinishining alohida sharti sifatida shakllanadi. Bu esa talabalarning bilim va bilish faoliyati usullarini o'zlashtirishining reproduktivligi va ijodiy xususiyatiga asoslanadi. Real ta'lim jarayonida bilish faoliyatining bu komponentlari o'rtasidagi munosabatlar dialektikasi juda murakkabdir. U bilish ob'ektidan ham, sub'ekt nerv sistemasining psixofiziologik xususiyatlaridan ham kelib chiqadi, bu esa faoliyat jarayonlarida psixofiziologik funksiyalarning almashinishini o'zgarishini nazarda tutadi. Bu tamoyilning buzilishi talabalarda salbiy ruhiy holatlarning paydo bo'lishiga olib keladi, bu ularning ishlashiga va bilimlarining sifatiga ta'sir qiladi.
Shu bilan birga, bir qator nashrlar mustaqil ta'limning o'ziga xos xususiyatlarini aniqlashga harakat qilib, uning o'quv jarayonini aktivlashtirishdagi katta rolidan kelib chiqadi. Tadqiqotchilar mustaqil ta'limning o'ziga xos xususiyatlarini harakatlantiruvchi kuchlar deb biladilar va unda talabalarning o'z motivlari harakat qiladi [1, 3]. O'quv, ijtimoiy va mehnat faoliyatining turli turlarida mustaqillikni shaxs sifati sifatida shakllantirish masalasini hisobga olib, ular talabalarning o'z faoliyatining ulkan rolini ta'kidlaydilar.
Mustaqil ta'lim quyidagi vazifalarni hal etishga hissa qo'shadigan ko'p o'lchovli hodisa sifatida qaraladi: bilim o'zlashtirishning ongi va kuchini oshirish; har bir mavzu dasturiga muvofiq ko'nikma va malakalarni shakllantirish va turli manbalardan mustaqil bilim olish, ularni chuqur tushunish va tizimga kiritish; olingan bilim, ko'nikma va malakalarni hayotda qo'llash muammosini hal qilish, ijtimoiy
April 23-24, 2024
741
foydali ish-sanoat va ichki; talabalarning bilish qobiliyatlarini rivojlantirish, kuzatish, inkvizitivlik, mantiqiy fikrlash, bilim olishda ijodiy faollik va boshqalar.; aqliy va jismoniy mehnat madaniyatini shakllantirish; maqsadga yerishishda mustaqillikni tarbiyalash; samarali mustaqil ishlash ko'nikmalarini shakllantirish.
Talabalarning mustaqil ta'lim bilish faoliyatining asosiy vazifasi hisoblanadi. Uni auditoriya-amaliy mashg'ulotlarda tashkil etish mustaqil ishlarning har xil turlari va turlaridan foydalanib amalga oshiriladi.
Talabalarning mustaqil ta'limi-axborot olishga, bilim va tajribani shakllantirishga qaratilgan ongli faoliyatdir. Uni to'g'ri tashkil etish o'qituvchi ishining natijasi va talabalar muvaffaqiyatiga bevosita ta'sir ko'rsatadi. O'qituvchining bu faoliyatni tashkil etish va boshqarish qobiliyati uning pedagogik mahoratining asosiy ko'rsatkichlaridan biridir. Har bir talabaning qobiliyatlari va ularning imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda, o'qituvchi o'qitishning shunday usullari, metodlari va texnologiyalarini tanlay olishi kerakki, bu belgilangan ta'lim-tarbiya maqsadlariga erishish imkonini beradi. Guruxda ayrim talabalar doimo faol, tez va qiziqish bilan o'qituvchining har qanday bilim va vazifalarini bajaradilar, boshqalari yesa o'qitishga inert va befarq bo'ladilar.
Nima uchun? Dunyoning yetakchi o'qituvchilari o'quv jarayonini shunday tashkil etish mumkinki, barcha talabalarning bilim qiziqishi va faolligi yuqori bo'ladi. Buning uchun faoliyatda, eng avvalo, o'qitishda rivojlanadigan va shakllanadigan bilishga qiziqishni shakllantirish lozim. Bilish qiziqishlarini shakllantirish shu imkoniyatni beradigan o'quv predmetlarining mazmuni orqali hamda talabalarning mustakil ishlashlarni tashkil etish orqali yuzaga keladi. Shuning uchun o'quv materialining mazmunini puxta tanlash, ilmiy bilimlar tarkibidagi boyliklarni ko'rsatish juda muhimdir. Hayratlanish-bilishga kuchli rag'bat, uning birlamchi elementidir. Qiziquvchanlik bilish jarayonini boshqaradi, qiziquvchanlik qiziquvchanlikni hosil qiladi. Ijobiy his-tuyg'ular va kuchli irodali harakatlar faol bilishning kelib chiqishida. Kognitiv qiziqish va qiziquvchanlik bilimlarni faol egallash, qiziqtirgan savollarga faol javob topish va tajriba orttirishning psixofiziologik jarayonlarini o'z ichiga oladi. Aqliy va amaliy o'quv-bilish jarayoni esa qanchalik faol bo'lsa, uning natijasi shunchalik samarali bo'ladi.
Mustaqil ta'limni faollashtirish tamoyillari bugungi kunda dinamik, intensiv, maksimal darajada mustaqil, samarali pedagogik usul va texnologiyalarga asoslangan ta'lim jarayonining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda belgilanishi lozim. Bugungi kunda eng dolzarbi talabaning o'quv faoliyatidagi shaxsiy mavqeiga asoslanganlardir. Mustaqil ishlarni tashkil etishning turli shakllari, talabalarning mustaqilligini rivojlanishiga ta'sir yetuvchi o'qitish usullari va metodlarini izlab
April 23-24, 2024
742
topish o'qituvchining asosiy vazifalaridan biridir. Muayyan tarbiya usullarini tanlashda unumli natijaga intilish kerak.
Mustaqil ta'limni faollashtirish usullarini tanlash dars turi, uning ta'limiy va rivojlantiruvchi maqsad va vazifalari hamda dars mazmuniga ham bog'liq. Rag'batlantirish usullari guruhi katta kichik guruhlarga bo'linadi.
Mustaqil ta'lim haqida so'z yuritar yekanmiz, demak: talabaning unga bo'lgan qiziqishi va istagi, topshiriqlarni bajarishga tayyorligi va ongi, shaxsiy saviyasini oshirish istagi, tizimli o'rganish. Lekin bilish faoliyati mustaqilliksiz mumkin emas. Bilish faoliyati va mustaqillik bir-biridan ajralmasdir, faol talabalar odatda mustaqildirlar; talabaning o'z-o'zini faolligi pastligi uni boshqalarga qaram qiladi va mustaqillikdan mahrum qiladi.
Talabalar faoliyatini boshqarish an'anaviy ravishda faollashtirish deb ataladi. Mustaqil ish talabalarni baquvvat, maqsadga muvofiq o'qishga, passiv va stereotipik faoliyatni yengishga, aqliy ishda pasayish va turg'unlikka undashning doimiy davom etadigan jarayoni sifatida belgilanadi. Faollashtirishdan asosiy maqsad-talabalar faol-ligini shakllantirish, ta'lim jarayoni sifatini oshirishdir. Institutimizdagi pedagogik amaliyotimizda talabalarning bilish faoliyatini faollashtirish uchun turli usullardan foydalanamiz. Ular orasida asosiylari xilma-xil shakl, metod va o'qitish vositalari, yuzaga keladigan vaziyatlarda ularning faolligi va mustaqilligini rag'batlantiruvchi shunday birikmalarni tanlashdir. Eng katta faollashtirish ta'siri talabalar o'zlari shakllantirish va munozara va munozaralarda ishtirok o'z fikrlarini himoya kerak bo'lgan vaziyatlarda tomonidan beriladi; savollar berish, baholash va ularning do'stlari javob ko'rib; auditoriyada o'zaro tekshirishlar davomida mutaxassis sifatida harakat; mustaqil ravishda auditoriyadan tashqari ishlar uchun mumkin bo'lgan vazi-fani tanlash; o'z-o'zini baholash va shaxsiy yutuqlari tahlil o'tkazish; bilim muam-molarga bir necha mumkin bo'lgan yechimlar topish; professional muammolarni hal qilish uchun turli yo'llarini izlang.
Talabalarning o'quv jarayonida mustaqil ta'limini faollashtirish talabaning shaxsiy sifatlarini hisobga olishda muvaffaqiyatli davom etadi, bu esa birinchi pedagogik shart sifatida belgilanishi mumkin. Bu pedagogik shartning samaradorligi ta'lim jarayonida turli tarbiyaviy vazifalardan foydalanish orqali ta'minlanadi, bu esa talabalarning individual xususiyatlariga tayanish imkonini beradi.
Qaysi sohada bo'lmasin bilimlarni mustaqil ravishda egallashga intilish - talaba faoliyatining ta'lim muassasasidagi eng ajralib turadigan xususiyati, mustaqil o'qib, bilim orttirish asosi hisoblanadi. Ta'lim tizimida mustaqil bilim olish, nazorat qilish mustaqil ta'lim olishning asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Mustaqil bilim olishda avvalo, talabalarda mustaqil ishlashga, erkin, ijodiy faoliyat yuritishga va eng
April 23-24, 2024
743
asosiysi mustaqil fikrlashga ehtiyojni shakllantirish lozim. Umuman olganda, fanning o'quv-uslubiy jihatdan qo'llab-quvvatlanishi, oliy o'quv yurtining o'quv jarayoniga raqamli ta'lim resurslarini joriy etishalohida o'quv ta'limini rivojlantirishga, tala-balarni mustaqil yo'naltirishga imkoniyat yaratadi va oliy ta'lim muassasalari o'quv jarayonlarida talabalar mustaqil ta'limining ulushini oshirish zarur.
REFERENCES
l.Sh.M. Mirziyoev. "Ilm-fan yutuqlari - taraqqiyotning muhim omili". O„zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 30 dekabr kuni mamlakatimiz etakchi ilm-fan namoyandalari bilan uchrashuvidagi nutqi. Xalq so„zi: 2016 yil 31 dekabr. № 259 (6694)
2.Sh.M. Mirziyoev. "Jadal rivojlanayotgan iqtisodiyot uchun zamonaviy kadrlar kerak". O„zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 24 oktyabr kuni oliy ta"lim sohasini yanada rivojlantirish, kadrlar tayyorlash sifatini oshirish, ilm-fan va ishlab chiqarish integratsiyasini kengaytirish masalalariga bag'ishlangan yig„ilishdagi nutqiToshkent: president.uz/uz/lists/view/2107.
3. Widdowson H.G. Aspects of Language Teaching. Oxford: Oxford University Press, 2002.
4.Hayitova M., Mirzaahmedov M. Basic problems in the teaching of English for kindergarten children. // "Мировая наука" №9 (30). 2019. [Electronic Resource]. URL https://science-j.com/domains_data/files/30/Hayitova.pdf/ (date of access: 13.02.2020).
744
April 23-24, 2024
