Научная статья на тему 'БУГУНГИ КУН ТАЛАБАСИДА ИНФОРМАЦИОН СТРЕСС ВА СТРЕССГА БАРҚАРОРЛИК МУАММОСИ'

БУГУНГИ КУН ТАЛАБАСИДА ИНФОРМАЦИОН СТРЕСС ВА СТРЕССГА БАРҚАРОРЛИК МУАММОСИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
35
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Стресс / информацион стресс / таълимий стресс / информациялар оқими / вақт танқислиги / информацион ифлосланиш / талаба.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Н.Исмоилова, Ш.Зокиржонова

Ушбу мақолада бугунги кун талабасида информацион стрессни келтириб чиқарувчи омиллар ҳақидаги маълумотлар, талабаларда бу жараённинг физиологик кечишига таъсир кўрсатувчи ҳолатлар ва уларнинг қай тарзда кечиши ҳақидаги назарий маълумотлар назарий жиҳатдан таҳлил қилиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БУГУНГИ КУН ТАЛАБАСИДА ИНФОРМАЦИОН СТРЕСС ВА СТРЕССГА БАРҚАРОРЛИК МУАММОСИ»

БУГУНГИ КУН ТАЛАБАСИДА ИНФОРМАЦИОН СТРЕСС ВА СТРЕССГА БАРЦАРОРЛИК МУАММОСИ

Н.Исмоилова,

ТДПУ, Психология кафедраси доц.в.б., (PhD).

Ш. Зокиржонова,

ТДПУ, Психология кафедраси магистранти.

Аннотация: Ушбу мацолада бугунги кун талабасида информацион стрессни келтириб чицарувчи омиллар уацидаги маълумотлар, талабаларда бу жараённинг физиологик кечишига таъсир курсатувчи уолатлар вауларнинг цай тарзда кечиши уацидаги назарий маълумотлар назарий жщатдан таулил цилиб берилган.

Калит сузлар: Стресс, информацион стресс, таълимий стресс, информациялар оцими, вацт танцислиги, информацион ифлосланиш, талаба.

Аннотация: В данной статье теоретически анализируются сведения о факторах, вызывающих информационный стресс у современного студента, условия, влияющие на физиологическое течение этого процесса у студентов, и теоретические сведения о том, как они происходят.

Rezyume: In this article, the information about the factors that cause informational tiress in today's tiudent, the conditions that affect the physiological course of this process in tiudents, and the theoretical information about how they take place are theoretically analyzed.

Айни кун талаба ёшлари замон билан хамнафас булишга интилишини кондириш максадида жуда куп информациялар окимини узлаштиришга харакат килмокда. Бу интилишлар "вакт танкислиги" ёки "информациялар окимининг нихоятда куплиги" каби омиллар натижаси сифатида талабаларда узига хос холатда психологик (информацион) стресс холатини келтириб чикараётганлиги кузатилмокда.

Информацион стресс ахборотлар окимининг нихоятда куплиги, уларни узлаштириш учун вактнинг танкислиги ёки индивиднинг шахсий когнетив имкониятларининг етишмаслиги натижасида келиб чикади.

Кенгрок маънода оладиган булсак информацион стресс, субъект маълум бир фаолиятни бажариш жараёнида узига юклатилган вазифани уддалаш учун ута зур бериб ишлаши, узига имконияти етмайдиган даражада юкламалар юклаши, бу жараёнда юкори жавобгарлик хиссини сезиши, юзага келган вазиятларни хал килиш ва ечишда туFри карор кабул кила олмасдан сикилиши каби хам организм, хам рухият учун юзага келадиган ортикча зурикиш вазиятида юзага келади.

Бугунги замонавий талабанинг хаёт тарзида узига хос мухим жихатлардан бири - талабанинг психологик экологиясини бузиб, унинг хаёт фаолиятини "информацион ифлосланиши"га олиб келадиган ортикча информацияларнинг мавжудлиги хисобланади. Буларга талабанинг факат тор доирадаги ва укув фаолияти билан боFлик равишда фаол тукнаш келадиган ахборотларни кабул килишигина

эмас, балки кундалик кабул килинадиган ва фойдаланиладиган ОАВлари оркали таркатиладиган ахборотлар хам киради. Хдтто охирги информация турини оммавий ахборот эмас, балки манипулятив ахборот деб аталиши хам маъкулрок. Баъзи ахборотлар очикчасига аудиторияларга сингдириладики, улар талабалар томонидан пассив ёки исталмаган холда булса хам кабул килишини таъминланади. Куйидаги холатларда талабалар ахборотни мажбуран кабул килади:

• талабаларнинг онгига суггестив нутк воситалари таъсиридан фойдаланиладиган яширин психотехник воситалар оркали таъсир утказиш йули оркали узатилганда;

• куп маротаба такрорлаш оркали шартли рефлексларни шакллантириш коидасига амал килган холда маълумотни мажбуран кабул килдириш ва мустахкамлашга харакат килинганда, бу хол маълум бир ОАВ томонидан амалга оширилиши ва айнан кайсидир кизикарли маълумотни кутиб утирилганда реклама тарзида берилиши мумкин, масалан бу хол турли каналлар оркали бир ахборотни турли шаклда узатиш (нашр эттириладиган ёки эфирга бериладиган ОАВ, Интернет) тарзида булиши мумкин;

• ахборотни ва рекламанинг узаро мос келмаслиги ва реалликнинг йуклиги кузатилганда;

• ва нихоят, талабанинг инстинктлари (куркитиш, агрессия ва х.к.) га апелляция йули билан таъсир курсатиш, ёлFOн сенсациялардан фойдаланиш, "пашшадан фил ясаш", мистикани аралаштириш йуллари оркали маълумотлар узатилганда.

Талаба онгига тушаётган информацияларнинг бундай шиддатли окими албатта информацион стрессга олиб келади. Бу эса уз навбатида, олди олинмаса охир-окибат "информацион невроз"га олиб келиши мумкин. Шу уринда информацион стресс ва невроз замонавий талаба хаёт тарзининг ажралмас кисмига айланиб колаверадими ёки уни бартараф этиш мумкинми?, деган савол уртага чикади. Информацион стресснинг урганилиши юзасидан олиб борилган тадкикотларнинг аксарияти компюьтер технологиялари билан ишлайдиган иш уринлари эгалари билан боFлаб олиб борилган ва уларнинг барчасида шахснинг экстремал вазиятларда шахсий хулк-атвор реакцияси хам куриб чикилган. Уларнинг натижаларига кура, тахлил килинса талаба ахборотни ута куп, тез ва масъулиятли тарзда кабул килиб, у билан ишлашга мажбур булган холларда унда информацион невроз пайдо булади. Бунда масъулиятлилик, ахборотнинг ахамиятлилиги, хатоларга йул куймаслик, информацияларга эътибор каратиш омиллари билан боFлик равишда рухий зурикиш келиб чикиши мумкин. Бундай холат талабалар учун купрок сессия пайтида кузатилади. Бу даврда талаба томонидан кабул килинаётган информациянинг хажми хамда уни тахлил этиш тезлиги билан боFлик булган икки омил мухим хисобланади. Аммо шуни хам таъкидлаш жоизки, инсоннинг мияси информацияни кайта ишлашда икки баравар куп иш бажара олиши мумкин (агар ахборот сузлар ёки ракамлар куринишида булмаса). Бундай ахборотга куйидагилар киради: тана сезгиларининг жонли тили, ёркин образлар, хидлар, киска килиб айтганда, табиат билан мулокот килиш учун яратилган табиий "сузсиз" хаёт тили.

Агарда табиий интеллектни сунъий интеллект билан солиштирсак, яъни талабанинг мия тузилишини ва психикасининг функционаллашувини компьютер аналоглари (IT доирада) билан солиштирилса куйидагиларни куриш мумкин: оддий компьютердан фаркли уларок, талабанинг "мия компьютер"идаги алохида блокларни модернизация килиш ёки алмаштиришнинг умуман иложи йук. Шунинг учун баъзи мураккаб фикрлаш жараёнларига талабанинг "мия компьютер "и тулик мослаша олмайди. Чунки бундай операциялар "мия компьютери"дан максимал даражада ишлашни, ундаги барча ресурсларни куллашни талаб килади.

Буни шундай тушуниш мумкин: миянинг фикрлаш яъни, дастурлаш таъминоти мураккаблашади, аммо унинг "техник базаси" аввалгидайлигича колади, натижада уларбир-биригаунчаликмоскелмайди. Талабанингмиясиахборотнибиртомонлама, мантикий, нуткий кайта ишлашга юкори даражада мослашмаган. Аввалига талаба мияси шунга ухшаш амалларни бажаришга анчагина куч сарфлайди, яъни у уз ресурсларини бехудага, керакмас ва узи етарлича мослашмаган маълумотларни узлаштиришга сарфлай бошлайди. Шу сабабли у узида ахборотни кайта ишлаш билан боFлик булган зурикиш реакциясини - информацион стрессни келтириб чикаради.

Н.М.Сандомирскийнинг фикрича, "якин кунларгача биз информацион стресснинг инсоннинг миясига таъсири хакида гапирган булсак, эндиликда информацион стресс бола нуткни узлаштирганидан бошлаб инсон миясини таъкиб эта бошлаши" [4, 56-б] хакидаги маълумотлар хам юзага кела бошлади. Шунинг учун, боланинг миясига сингдирилаётган доимий информацион босим унинг ривожланишига жиддий таъсир курсатишини таъкидлиш лозим. Миянинг ривожланишига курсатиладиган таъсир ундаги фаол информацион юкланиш билан боFлик.

Талабанинг мактаб даври ва ундан кейин хам "таълимий" стресс информацион стрессга кушилиб боради. Информацион стресс натижасидаги карама-каршилик куйидагича: ахборотнинг катта хажми ва уни узлатириш учун вакт танкислиги уртасида номутаносиблик юзага келади. Шунда талаба бу ахборотни нотанкидий узлаштириш йулидан боради, яъни у ахборотни узи мустакил тахлил килмайди. Бошкача айтганда, укувчи ёки талаба мустакил тарзда фикрламасликка урганди. У матнни механик такрорлаш йули билан ёдлайдими, телевизорда курганини мухокама килмасдан кабул киладими, кейинги жараён хакида фикр юритишга эришмайдими, осон йул билан узгаларнинг тайёр фикрини узиники килиб оладими - буларнинг барчаси битта натижага олиб келади - талабанинг фикрлаш кобилияти, яъни уз миясининг имкониятларидан туFри ва кераклича фойдалана олиши шаклланмай колаверади.

Маълумотларда кайд этилишича, реал ёки потенциал хавф-хатар, зарар, йукотиш, кийинчилик каби вазиятлар хакида информацион тасаввурларнинг шаклланиши когнетив жараёнлар ёрдамида амалга оширилади. Маълумотларнинг бу тарзда турли психик жараёнларнинг узаро боFликлиги асосида узлаштирилиши унга нисбатан танлаб муносабатда булишга олиб келадики, бунинг натижасида маълум бир ахамиятга эга булган информациялар танлаб олинади, бу эса хотирада маълумотларнинг узилишига олиб келади.

Фаолиятнинг муваффакияти, унинг фойдалилиги ва функционал ишончлилиги шу фаолият жараёнининг реал мазмуни, адекватлиги, туликлиги, ривожланиш даражаси оркали аникланади. Агар бу холатларда бузилиш содир булса албатта фаолиятнинг бошкарилиши ва бажарилишида кийинчиликлар пайдо булади.

Фаолиятнинг информацион асоси. Фаолиятнинг информацион асоси тушунчаси фаолиятнинг предметли ва субъектив шароитларини тавсифлайдиган хамда фаолиятни "максад-натижа" холатида ташкил этишга имкон берадиган маълумотлар йиFиндиси сифатида тушунилади.

Фаолиятнинг информацион асоси уч хил даражада шаклланади:

1) сенсор-перцептив даража - зарур маълумотларни узида жамловчи сигналларни акс эттирувчи (идрок этувчи) конуниятларга асосланган холда шаклланади;

2) когнитив даража - сигналларнинг функционал ахамиятини бахолаш тарзида, яъни маълумотларнинг ишлаб чикариш фаолиятидаги киммати, шунингдек бу маълумотларни йотиш, саклаш ва улардан фойдаланиш тарзида шаклланади;

3) образли-оператив даража - фаолиятни режалаштириш ва бошкаришни амалга оширадиган маълумотнинг алохида белгиларининг яхлит холатда жамланиши конуниятларига асосланган холда шаклланади [1, 148-б].

Х,ар кандай фаолият давомида бу уч даража узаро алокада ва узаро таъсирда булади. Бу даражалардан исталган бирида содир буладиган бузилишлар талабанинг укув фаолияти давомида ишончсизликни келтириб чикаради ва зурикишни кучайтиради.

Айни кун талабаларида бу холни тахлил этадиган булсак, уларда шу даражаларда бузилишлар содир булиб туриши зурикишларни кучайтириб, информацион стрессни келтириб чикараётганлигини кузатиш мумкин.

Информацион стресс субъектнинг экстремал сигнал ёки вазият давомидаги стресс-таъсирнинг хавфлилигини айнан уз-узича кандай бахолашига боFлик булади. Шуни алохида кайд этиш лозимки, айнан реал стрессли вазиятнинг узигина эмас, балки унинг тасаввур этилиши хам хавф солувчи сифатида кабул килинаверади ва бу хам информацион стрессни келтириб чикаради.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Бодров В. А. Информационний стресс. -М.: Изд-во «Институт психологии РАН», 1997.

2. Бодров В. А. Психологический стресс: развитие и преодоление. -М.: ПЕР_ СЭ, 2006.

3. Васильюк Ф.Е. Психология переживания. -М.: 1994.

4. Сандомирский М.Е. Защита от стресса. Питер, 2008

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.