Научная статья на тему 'ТУРИЗМ СОҲАСИДА ИННОВАЦИОН ФАОЛЛИКНИ ОШИРИШ ТАМОЙИЛЛАРИ'

ТУРИЗМ СОҲАСИДА ИННОВАЦИОН ФАОЛЛИКНИ ОШИРИШ ТАМОЙИЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Прочие социальные науки»

CC BY
149
36
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
туризм / туризм соҳаси / туризм индустрияси / инновация / тадбиркорлик субъектлари / туристик маҳсулот / туристик хизматлар / инновацион фаоллик / омиллар. / туризм / сфера туризма / индустрия туризма / инновации / хозяйствующие субъ­ екты / туристский продукт / туристские услуги / инновационная деятельность / факторы.

Аннотация научной статьи по прочим социальным наукам, автор научной работы — Хаитов Охунжон Номоз Ўғли

Ушбу мақолада туризм соҳасида инновацион фаолликни амалга оширишнинг ўзига хос хусуси­ ятлари, соҳада инновацияларни жорий қилишга назарий қарашлар ва ёндашувлар, туризмда инно­ вациялар таснифи, туризм соҳасида инновацион фаолликни ошириш омиллари тадқиқ қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПРИНЦИПЫ ПОВЫШЕНИЯ ИННОВАЦИОННОЙ АКТИВНОСТИ В СФЕРЕ ТУРИЗМА

В данной статье изучены особенности осуществления инновационной деятельности в сфере туризма, теоретические взгляды и подходы к внедрению инноваций в сфере, классификация инно­ ваций в туризме, факторы повышения инновационной активности в сфере туризма.

Текст научной работы на тему «ТУРИЗМ СОҲАСИДА ИННОВАЦИОН ФАОЛЛИКНИ ОШИРИШ ТАМОЙИЛЛАРИ»

Хаитов Охунжон Номоз угли,

Шароф Рашидов номидаги Самарканд давлат университети "Инсон ресурсларини бошк,ариш" кафедраси тадк,ик,отчиси

ТУРИЗМ СО^АСИДА ИННОВАЦИОН ФАОЛЛИКНИ ОШИРИШ ТАМОЙИЛЛАРИ

УДК: 338.48

DOI: 10.34920/EIF/VOL_2022_ISSUE_9_7

ХАИТОВ О.Н-У. ТУРИЗМ СОЦАСИДА ИННОВАЦИОН ФАОЛЛИКНИ ОШИРИШ ТАМОЙИЛЛАРИ

Ушбу мак,олада туризм сох,асида инновацион фаолликни амалга оширишнинг узига хос хусуси-ятлари, сох,ада инновацияларни жорий килишга назарий карашлар ва ёндашувлар, туризмда инно-вациялар таснифи, туризм сох,асида инновацион фаолликни ошириш омиллари тадк,ик, килинган.

Калит сузлар: туризм, туризм сох,аси, туризм индустрияси, инновация, тадбиркорлик субъектлари, туристик мах,сулот, туристик хизматлар, инновацион фаоллик, омиллар.

ХАИТОВ О.Н-У. ПРИНЦИПЫ ПОВЫШЕНИЯ ИННОВАЦИОННОЙ АКТИВНОСТИ В СФЕРЕ ТУРИЗМА

В данной статье изучены особенности осуществления инновационной деятельности в сфере туризма, теоретические взгляды и подходы к внедрению инноваций в сфере, классификация инноваций в туризме, факторы повышения инновационной активности в сфере туризма.

Ключевые слова: туризм, сфера туризма, индустрия туризма, инновации, хозяйствующие субъекты, туристский продукт, туристские услуги, инновационная деятельность, факторы.

HAITOV О.Н-U. PRINCIPLES OF INNOVATIVE ACTIVITY INCREASING IN THE SPHERE OF TOURISM

In the article is discussed the features of the innovative implementation activities in the field of tourism, theoretical views and approaches to the introduction of innovations in the field, the classification of innovations in tourism, factors of innovative activity increasing in the field of tourism.

Key words: tourism, tourism industry, tourism industry, innovations, business entities, tourism product, tourism services, innovation activity, factors.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 9(157)

Кириш (Introduction).

Хозирги вактда туризм сох,аси куплаб ривожланаётган давлатларнинг асосий даро-мад манбаи сифатида хизмат килмокда. Тури-стик ма^сулотлар ва хизматларни экспорт цилиш миллий ицтисодиётда цушимча талаб юзага келтириб, а^оли бандлиги даража-сини ошишини ва хорижий валюта тушу-мини купайишини таъминлайди. Шунга кура, туризм со^аси ижтимоий-ицтисодий ривожла-ниш ва барцарорликни таъминлашда му^им роль уйнайди.

Жах,онда глобаллашув жараёнининг чукурлашуви ва илмни куп талаб килувчи тех-нологияларга асосланган ишлаб чикаришнинг устувор ривожланиши х,ар кандай мамлакат-нинг иктисодий усиши ва турмуш сифати ошиши-нинг зарурий шарти булмиш инновацион фаол-лик билан белгиланади. Инновацион фаоллик, уз навбатида, давлатнинг иктисодий ва илмий-техник имкониятлари, унинг инновацияга оид сиёсати ва салох,ияти, шунингдек, жамиятнинг маънавий х,олатига боFлик.

Туризм сох,асида инновацион фаолият фан техника тараккиёт йуналишлари, ижодий ва амалий ишланмалар х,амда тадкикот натижаларини бево-сита амалиётга жорий килишга йуналтирилган жараён сифатида намоён булади. Сох,ада инновацион фаолият кенг куламли булиб, нафакат илмий-техникавий, технологик янгиликлар ва ишланма-лардан амалиётда фойдаланишни уз ичига олади, туристик хизматлар ракобатбардошлигини оши-риш, мех,нат жараёни, маркетинг, туристик фаоли-ятни ташкил этиш х,амда бошкарув жараёнидаги узгаришларни х,ам камраб олади х,амда туризм ва рекреация сох,асини интенсив ривожланишига олиб келади.

Илмий муаммонинг цуйилиши.

Туризм сох,асини ривожлантириш, ушбу сох,ада иктисодий фаолиятни амалга ошириш омил-лари ва хусусиятларига баFишланган куплаб тадкикотлар амалга оширилган булиб, уларда туристик товарлар ва хизматларни реализация килиш жараёнлари буйича турлича ёндашув-лар ишлаб чик,илган. Шунга кура, туризм хизмат-лари бозорида талаб ва таклиф уртасида бозор мувозанатига эришиш мух,им ах,амиятга эга. Биз, ушбу хулосаларга асосланган х,олда, бу борада айрим муаллифларнинг фикр ва мулох,азаларини

тадкик этиб, уларнинг натижаларини умумлашти-риб, туризм ва рекреация сох,асида инновацион фаолликни ошириш буйича карашларимизни кискача баён киламиз. М.Т.Алимова "Худудий туризм бозорининг ривожланиш хусусиятлари ва тенденциялари" номли докторлик диссерта-циясида туризм бозори ривожланишининг хусусиятлари, туризм индустриясини шакллантириш-нинг ташкилий-иктисодий механизмларини тако-миллаштириш, туристик кластерни шакллантириш борасида мулох,азалар юритилади1. Шунингдек, МДХ олимлари В.Ф.Архипова, А.Девизовлар аса-рида туризм бозори ва унинг самарали ривожланиши, инновацион фаолият мох,ияти ва маз-муни, функциялари, туризм индустрияси субъект-лари, туризм бозорини тартибга солиш механизм-лари, туризм сох,асида амалга оширилаётган сиё-сат билан боFлик1 масалалар буйича тадкикотлар олиб борган2. Муаллифлар уз асарларида туризм сох,асида иктисодий фаолиятни амалга ошириш-нинг асосий омиллари, туристик харажатларнинг амалга ошириш даври ва хусусиятларига кура тас-нифига етарлича эътибор бермаганлар.

Республикамизда тадкикот олиб бораётган Н.Н.Сафарова фикрича, миллий иктисодиётнинг баркарор ривожланишига туризмнинг таъ-сирини истикболлаштиришда унинг асосий йуналишларидан бири сифатида ах,оли даро-мадларини ва давлатлар уртасида масофа ва виза масалаларини енгиллаштиришга эътибор каратилган3. Бу бир томонлама ёндашувга асосланган булиб, туристик хизматлар сифати ва инфратузилманинг ривожланиш х,олатига етарлича эътибор каратилмаган. М.Т.Хайдаров ва Р. Отажонова уз тадкикотларини Узбекистан Респу-бликаси туризм индустриясини ривожлантириш-нинг иктисодий механизмларига баFишланган булиб, бунда кабул килинган, туризм сох,асини ривожлантиришга каратилган меъёрий-хукукий тизим куриб чикилган. Туризм сох,асида корона-

1 Алимова М.Т. Худудий туризм бозорининг ривожланиш хусусиятлари ва тенденциялари (Самарканд вилояти мисолида) // И.ф.д. дисс. - Самарканд: СамИСИ, 2017. 25-26-б.

2 Архипова В.Ф., Девизов А.С. Об инфраструктуре как определяющем факторе развития туризма в регионе. URL:http://www.roman.by/r-78201.html

3 Сафарова Н.Н. Миллий иктисодиёт баркарор ривожланишига туризм сох,аси таъсирини про-гнозлаштириш услубиятини такомиллаштириш. Иктисодиёт фанлари фалсафа доктори (PhD) диссер-тацияси автореферати.Тошкент 2018 й. -19-21 б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 9(157)

вирус туфайли юзага келган муаммолар ёритил-ган1.

С.Тухлиев, Р.Хайитбоев, Б.Ш.Сафаров, Г.Р.Турсуновалар томонидан олиб борилган тадк,ик,отларнинг асосий йуналишлари республи-камизда туризм сох,асини ривожлантириш, туризм индустриясини баркарор шаклланишини таъмин-лаш, туристик-рекреацион хизматларни кенгай-тиришга каратилган булиб, унда туризмда рекре-ацион хизматларни ривожлантириш масалалари тадк,ик, этилган2.

Н.Г.Муминов узининг изланишларида туризм сох,асида давлат бошк,арувини ривожланиши истикболларини тадк,ик, этган3.

Бизнингча, ушбу йуналишдаги тадк,ик,отларнинг кулами кенг булиб, туризм сох,асида амалга оши-рилаётган сиёсат билан боFлик1 муаммоларни х,ал этишга каратилган ва унда сох,ада иннова-цион фаолликни ошириш йуналишларининг айрим жих,атлари тадк,ик, килинган. Келтирилган тадк,ик,отлар натижаларига таянган х,олда эътироф этиш лозимки, ушбу сохдда х,али к,атор ечилмаган мавзулар бор, ва булар каторида туризм сох,асида инновацион фаолликни амалга оширишнинг узига хос хусусиятлари, сох,ада туризм сох,асида инновацион фаолликни ошириш омиллари борасида тадк,ик, килишнинг к,атор илмий ва методологик масалалари уз ечимини кутмокда.

Тадцицот методологияси (Research Methodology)

Тадк,ик,от ишида туризм сох,асида инновацион фаолликни оширишда кейинги йил-ларда иктисодиётда юз бераётган трансфор-мацион узгаришларни х,исобга олиш ва туризм сох,асини комплекс ривожлантириш омили сифа-тида урганиш методологияси кулланилиб, ушбу йуналишда мутахассислар фикрларига таянган х,олда иктисодий тизимлар ва нисбатларни урганишга диалектик ва тизимли ёндашув, куза-

1 Хайдаров М.Т., Отажонова Р. Экономические механизмы поддержки сферы туризма в Узбекистане и пути повышения его эффективности. Иктисод ва молия 2022, №3 8-13 бетлар.

2 Тухлиев И.С., Хайитбоев Р., Сафаров^Б.Ш., Тур-сунова Г.Р. Туризм асослари. Дарслик. Узбекистан Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазир-лиги. - Т.: «Fan va texnologiya», 2014. 151-б.

3 Муминов Н.Г. Перспективы развития государственного управления в сфере туризма в Узбекистане // Экономика и финансы (Узбекистан), 2022 г,

№5, С.2-10.

тиш, киёслаш, эмпирик тадк,ик,от х,амда к,иёсий тах,лил каби усуллари орк,али туризм инфрату-зилмасининг таркибий кисмлари элементлари ривожланишининг йуналишларини белгилаб бериш усули таклиф этилган.

Мацоланинг мацсади. Ик,тисодиётнинг трансформациялашиш шароитида туризм сох,аси мох,иятини тавсифловчи назарий ёнда-шувларни илмий жих,атдан тах,лил этиш, туризм сох,асида инновацион фаолликнинг шаклланиши ва ривожланишининг хусусиятлари ва омилла-рини аниклаш х,амда туризм сох,асида инновацион фаолликнинг ривожланиш даражалари буйича таклифлар ишлаб чик,ишдан иборат.

Та^лил ва натижалар.

XXI аср инновацион ик,тисодиёт - янги турдаги иктисодиётнинг шаклланиши билан тавсифланади. Замонавий дунёда рак,обат мух,итида инновация-лар хужалик юритувчи субъектларнинг ривожла-нишида х,ам, миллий рак,обатбардошликни таъ-минлашда, ах,оли фаровонлигини оширишда, турмуш сифатини яхшилашда х,ам асосий урин тутади. Республикамиз ик,тисодиётининг баркарор ривожланиши, унинг рак,обатбардошлиги ва интенсивлигини ошириш учун инновацион жара-ёнларни фаоллаштиришга утиш зарур. Бунинг учун инновация ва инновацион фаолиятни дав-лат томонидан х,ар томонлама куллаб-к,увватлаш талаб этилади.

Жах,онда глобаллашув жараёнининг чукурлашуви ва илмни куп талаб килувчи тех-нологияларга асосланган ишлаб чик,аришнинг устувор ривожланиши х,ар к,андай мамлакатнинг иктисодий усиши ва турмуш сифати ошишининг зарурий шарти инновацион фаоллик билан бел-гиланади. Инновацион фаоллик, уз навбатида, давлатнинг ик,тисодий ва илмий-техник имко-ниятлари, унинг инновацияга оид сиёсати ва салох,ияти, шунингдек, жамиятнинг маънавий х,олатига боFлик14.

Узбекистан Республикаси Президентининг 2022 йил 6 июлдаги «2022-2026 йилларда Узбекистан Республикасининг инновацион ривожланиш стра-тегиясини тасдиклаш стратегияси туFрисида»ги ПФ-165-сон Фармонига мувофик, сунгги беш йил-лик ислох,отлар натижасида республикада таълим

4 Эрназаров О.Э. Инновациялар асосида саноат корхоналари самарадорлигини ошириш // Дисс. PhD. - Т.: ТДТУ, 2021. 13-14-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 9(157)

1-жадвал. «Инновацион фаолият» тушунчасининг мох,иятини аник,лашга ёндашувларни умумлаштириш1

№ Муаллиф Объект Предмет Субъект Максад

1. А.С. Чернова Инновацион фаолият Инновацион салох,иятни сафарбар килиш Иктисодий субъектлар

2. Р.А. Фатхутдинов Бозорга таклиф килинадиган товарлар ёки хизматлар Ижодий фаолият Товар ёки хизматлар ишлаб чикарувчиси Талабга асосланган янгиликка эришиш

Инновацион фаолият Инновацияларни узгартириш буйича х,аракатларнинг интенсивлиги Фирма Технологик инновацион жараённинг рационаллиги

3. А.Н. Плотников, Д.М. Сычева Янги техно-логиялар, такомиллашган мах,сулотлар Иктисодий ривожланиш буйича фаолият Иктисодий субъектлар

4. А.В. Карпенко Илмий, технологик, ташкилий, молиявий ва тижорат фаолияти Инновацияларни амалга ошириш: мах,сулотлар, ташкилий узгаришлар, ходимлар Корхона мамлакати

5. О.С. Ноговицына Инновацион фаолият Инновацион салох,ият ва инновацион иклимни шакллантириш Компания Бозорда баркарорликни таъминлаш

6. В.М. Трофимов Инновацион фаолият Инновацион фаолиятнинг узгариш ва инновацион салох,иятни куллаш даражаси Баркарор ривожланиш

7. И.В. Матузова Инновацион фаолият Янги ёки такомиллашган мах,сулотларни я рати ш, мех,натни ташкил этиш ва бошкарувнинг янада замонавий шаклларини жорий этиш Тадбир-корлик субъектлари Тижорат имтиёзлари ва тижорат афзалликларини олиш

1 Манба: муаллиф томонидан мавжуд ёндашувларни умумлаштириш асосида тузилган.

сифати ва камровини ошириш хамда ривожлан-тириш, кадрлар тайёрлаш тизимининг иктисодиёт эхтиёжларига мослашувчанлигини таъминлаш, илмий-инновацион фаолиятни х,ар томонлама куллаб-кувватлаш ва ривожлантириш, мам-лакатнинг инновацион салохиятини шакллан-тириш ва янада такомиллаштириш учун кулай шарт-шароитлар яратиш буйича самарали меха-низмларни ишлаб чикишга каратилган норматив-хукукий асослар ишлаб чикилди ва тубдан янги-ланди1.

Сунгги йилларда республикамизда инновацион фаолиятни куллаб-кувватлаш буйича курилаётган катта хажмдаги чора-тадбирларга карамай, туризм сохасида инновацион фаолликни ошириш буйича салбий тенденциялар мавжуд. Умуман тадбиркорлик фаолиятини, хусусан, инновацион фаолиятни давлат томонидан тартибга солиш-нинг хозирги холати сохада тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш, туристик инновацион мухитни шакллантириш, инновацияларга талаб ва таклифни раFбатлантириш, туризм бозорида ракобат мухитини шакллантириш хамда туристик махсулотлар ва хизматлар сифатини ошириш билан боFлик вазифаларни хал килишни назарда тутади.

Шунга карамай, кейинги йилларда мамлакати-миз томонидан инновацион ривожланишга катта эътибор каратилаётгани, инновацион фаолиятни раFбатлантиришга каратилган чора-тадбирлар фаол ишлаб чикилиб, хаётга татбик этилаёт-ганлигини алохида таъкидлаш лозим. Бирок, бу чора-тадбирларнинг катта кисми моддий ишлаб чикариш сохасига йуналтирилган.

Бизнинг фикримизча, инновацион фаолият инновацион жараёнларни амалга ошириш буйича аник харакатлар мажмуини уз ичига олади ва инновацион фаолият инновацион фаолиятда иштирок этиш интенсивлиги даражасини акс эттиради. Агар инновацион фаолиятни мутлак курсаткичларда улчаш мумкин булса: жорий этилган инновациялар сони, хисобот даврида укитилган ходимлар сони ва бошкалар, у холда инновацион фаоллик нисбий курсаткичларда улчанади ва инновацион фаолиятнинг мутлак кийматларининг усиш суръатини акс эттиради.

1-жадвалда «инновацион фаолият» тушун-часини таърифлаш буйича русча ёндашувлар-

1 https://lex.uz/docs/6102462

нинг кискача тавсифи келтирилган. Ушбу жад-вал шуни курсатадики, инновацион фаолият объ-екти буйича ёндашувларнинг аксарияти бевосита инновацион фаолиятни тушунади. Бунда инновацион фаолиятнинг предмети булиб, инновацион фаолиятни ривожлантириш ва инновацион салохиятни ошириш хисобланади. Баъзи муаллифлар (Р.А.Фатхутдинов, А.Н.Плотников, Д.М.Сйчева, А.В.Карпенко) инновацион фаолият объектини батафсил баён килиб, уни махсулот, ходисалар, технологиялар сифатида тушунади-лар. Бундай холда инновацион фаолиятнинг предмети инновацияларни жорий этиш, яъни, инновацион фаолият. Бизнинг фикримизча, бу ёндашув «инновацион фаолият» категориясининг таъри-фига купрок мос келади.

Юк,оридаги барча ёндашувларда инновацион фаолият субъектлари тадбиркорлик субъект-лари хисобланади. Аммо баркарор ривожланиш мак,садини аник,лашга ёндашувлар бир-биридан фарк килади ва куйидагиларни уз ичига олади: талабга асосланган янгиликка эришиш, инновацион жараён технологиясининг рационаллиги, бозор баркарорлигини таъминлаш, баркарор ривожланиш, тижорат фойдалари ва тижорат афзалликларини кулга киритиш. Бизнинг нуктаи назаримиздан, инновацион фаолиятнинг асосий мак,сади узок муддатли истик,болда аник баркарор ривожланишдир, бу киска муддатли эмас, балки узок муддатли тижорат афзалликларини таъмин-лайди.

Демак, туризм сохасида инновацион фаолият янги туристик махсулотни яратиш ёки мавжудла-рини такомиллаштириш, туризм ва тегишли хиз-матларни такомиллаштириш, илFор техника ва технологияларни (шу жумладан, ахборот ва телекоммуникация), ташкил этиш ва бошкаришнинг замонавий шаклларини жорий этишга каратилган.

Ушбу тадкикот доирасида биз тизимли ёнда-шувга риоя килишни ва дам олиш ва туризм сохасини «туризм» ва «рекреация» категориялари тизими сифатида куриб чикишни таклиф киламиз: ноишлаб чикариш сохаси иктисодиётининг бир тармоти, корхоналар ва туристларнинг моддий ва номоддий хизматларга булган эхтиёжларини, шу жумладан соFлом, аммо чарчаган одамнинг нор-мал саломатлиги ва мехнат кобилиятини тиклаш эхтиёжларини кондирадиган ташкилотлар.

Умумлаштириш асосида бундай фаолиятнинг объекти, предмети, ва максадини хисобга олган

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 9(157)

1-расм. «Туризм со^асида инновацион фаолият»нинг илмий-назарий талк,ини\

х,олда «туризм сох,асида инновацион фаолият» категориясини илмий-назарий талк,ин килиш асо-сида «фаолият», «инновацион», «туризм сох,аси» тушунчаларини аниклашга ёндашувларни умум-лаштирдик (1-расм).

Туризм со^асида инновацион фаолият -рекреация ва туризм сох,асидаги ташкилотлар-нинг (шу жумладан х,окимият органлари, тадбир-корлик тузилмалари ва давлат сектори ташкилот-лари) куйидагилар билан боFлик кенг куламли инновацияларни яратиш, ривожлантириш ва

1 Манба: Муаллиф томонидан ишлаб чикилган

таркатиш буйича фаолияти: туризм мах,сулотлари ва хизматлар, глобаллашув шароитида баркарор ракобатдош устунликларга эришиш учун туризм ресурслари, туризм индустриясидаги бизнес жара-ёнлари, туризм индустриясининг институционал мух,ити, туризм сох,асида ишлаб чикариш, мех,нат ва бошкарувни ташкил этиш кабилар киради. Таклиф этилаётган таърифнинг узига хос хусуси-яти дам олиш ва туризм сох,асидаги инновацион фаолият объектининг узига хослиги х,амда бун-дай фаолият максадининг аниклиги х,исобланади. Таклиф этилаётган ёндашувдан дам олиш ва туризм сох,асидаги инновациялар турларини

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 9(157)

инновацион фаолият объектлари буйича тас-нифлаш, шунингдек, алохида объектларни тахлил килиш оркали туристик минтак,анинг инновацион фаолиятини бахолаш учун фойдаланиш мумкин.

Туризмдаги инновацияларнинг табиати ва тур-ларини аник,лашга ёндашувларни умумлаштириш туризмдаги инновацияларнинг куйидаги тасни-фини шакллантириш имконини берди1:

1. Махсулот инновацияси туризм бозо-рига янги тур, хизмат ёки махсулотни такдим этади. Туристик махсулотнинг янгилиги нафакат ишлаб чикарувчилар ва етказиб берувчиларга, балки истеъмолчилар ва рак,обатчиларга хам аён булиши керак. Янги тадбирлар (форумлар, фести-валлар, шоу ёки спектакллар), янги турлар, хиз-матларнинг янги турлари янги махсулот сифатида харакат килиши мумкин. Махсулот инновация-лари янги транспорт ва навигация воситалари, туристик ускуналарининг янги вариантлари ва дизайнлари булиши мумкин.

2. Жараён инновацияси туристик хизматлар курсатиш жараёнига янги ёки сезиларли дара-жада такомиллаштирилган техника ва техноло-гияларни жорий килади. Жараён янгиликлари махсулот инновациялари билан бирлаштири-лиши мумкин. Янги ускуналар, масалан, бино-ларни тозалаш учун янги курилмалар, брон к,илиш ва кузатиш тизимлари технологиялари, автомат-лаштирилган бошкарув ва сотиш тизимлари ва бошкалар булиши мумкин.

3. Бошк,арувдаги инновациялар янада такомиллаштирилган ташкилий ва ишлаб чикариш тузилмаларини, компания фаолиятини лойихалаш ва иш жойларини ташкил этишда янгича ёндашувларни жорий этади. Бошкарув инновациялари хам жараён ва махсулот инновациялари билан бир-лаштирилади.

4. Бизнес моделининг инновацияси - бу бизнесни юритишда унинг киймати ва истеъ-мол кийматини ошириши мумкин булган янгича ёндашувлар, корхоналараро коммуникациялар ва мижозлар билан муносабатларга янги ёндашувларни ишлаб чикиш ва жорий этиш имконини беради. Мижозларнинг маълумотлар базалари янги бизнес моделлари булиб хизмат килиши

1 Рудченко, В.Н. Инновации в туризме и построение подхода по их оценке / В.Н. Рудченко // Ученые записки Санкт-Петербургского университета технологий управления и экономики. - 2014. - № 4 (48). - С. 60-69.

мумкин, бу сизга мижозларга индивидуал ёнда-шиш, турли иттифокларга кушилиш ва логистикага янги ёндашувларни куллаш имконини беради.

5. Маркетинг инновацияси - бу корхонада маркетинг фаолиятини ташкил этишда янги ёнда-шувдир (таклиф ва раFбатлантиришнинг Интернет технологияларидан, электрон тулов усулла-ридан устун даражада фойдаланиш).

6. Логистика сохасидаги инновациялар - бу тизимлар ва таъминот занжирлари, таркатиш ва етказиб беришдан иборатдир. Инновациялар сифатида хаблар, дестинацияларнинг интеграция-лашган ахборот тизимлари, узаро хисоб-китоблар учун клиринг тизимлари ва бошкаларни куриш мумкин. Туризм индустриясига нисбатан логистика инновациялари С.А.Уваров асарида атроф-лича ёритилган. Муаллиф интеграциялашган логи-стикадан SCM ёндашувига утишнинг долзарбли-гини таъкидлайди, у логистика билан бир к,аторда функционал фаолиятни хам уз ичига олади2.

7. Институционал инновациялар туризм хамда турдош тармоклардаги янги стандарт-лар, меъёрлар, коидалар ва туризмда тартибга солиш тизимлари; хокимият, бизнес сектори ва туристик худудларда жамоатчилик уртасида хамкорликнинг янги схемаларини уз ичига олади. Бунга туристик-рекреацион турдаги зоналар, турли хил кунгилочар уйинлар зоналарини яра-тиш, туроператорларнинг молиявий жавобгар-лиги механизмини жорий этиш мисол була олади.

8. Ресурс инновациялари - туристик фаолиятни ташкил этиш ва махсулот инновацияларини ривожлантириш учун янги турдаги ресурслардан фойдаланишни ифодалайди.

9. Концептуал инновациялар - туризмда хиз-матларга нисбатан янги тушунчаларни яратиш ва уларни реализация килиш; туристик хизматлар истеъмолчиларини к,оник,тирувчи янги фор-матлар, меъморий, мухандислик ва технологик ечимлар. Концептуал инновациялар янги курилиш материаллари ва фаолиятнинг асосий сохалари булиши мумкин.

Туризмдаги инновацияларни таснифлаш буйича ёндашувларни умумлаштириш натижа-сида инновацион фаолият объектига к,араб туризм

2 Стародубова, А.А., Мисбахова, Ч.А. Оценка инновационной активности отдельных видов экономической деятельности / А.А. Стародубова // Экономический анализ: теория и практика. - 2016. - № 7 (454). - С. 175-184.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 9(157)

2-жадвал. Туризм со^асидаги инновацияларнинг таснифи1

№ Инновацион фаолият объекти Инновация тури Тавсифи

1. Туристик махсулотлар ёки хизматлар Концептуал Принцпиал жихатдан янги технологиялар ва усулларни жорий этиш

Жорий Мавжуд хизматларнинг янги комбинацияси

2. Туристик ресурслар Ресурс Туристик ресурсларнинг янги турларидан фойдаланиш

3. Туризм индустриясидаги бизнес жараёнлари Маркетинг Маркетинг фаолиятини ташкил этишда янгича ёндашувлар

Логистика Таъминот, таркатиш ва таъминот занжирларида янги ечимлар

4. Туризм индустриясидаги институционал мухит Меъморий Туризм фаолиятини амалга ошириш тузилмаси, модели ва коидаларини узгартириш

5. Туризм индустриясида ишлаб чикариш, мехнат ва бошкарувни ташкил этиш Бошкарувчи Ходимларнинг малакасини ошириш, хизматлар сифатини ошириш, мехнат унумдорлигини ошириш

сохасидаги инновацияларни таснифлашга муал-лифлик ёндашуви ишлаб чикилди (2-жадвал).

Инновацияларни комплекс ривожлантириш тенденциялари ва конуниятларини урганиш, ижобий натижаларни режалаштириш ва уларни бошкариш туризм сохасидаги мураккаб методо-логик муаммо булиб, биринчи навбатда инновацияларни таснифлаш билан боFлик. Туризм-даги инновацияларнинг мохияти ва мазмунини аниклаш учун мухим хисобланган куйидаги таснифлаш белгилари ажратилди:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- Fоянинг манбаи (туристларнинг эхтиёжлари, кашфиётлар, ихтиролар);

- инновация тури (тракторлар, туризм инфратузилмаси, туристик махсулот, туристик махсулот/хизматларни таксимлаш усуллари ва воситалари, бошкарув, ишлаб чикариш омил-лари);

- янгилик даражаси (такомиллаштириш, ютук);

- таъсирнинг кенглиги, кулами, боFлик1лиги (махаллий, глобал, тизимли);

инвестиция мазмуни (капитал талаб килмайдиган, кам капитал талаб киладиган, капитал талаб киладиган).

Туризм сохасидаги инновацияларга сифат жихатдан янгиликка эга булган ва ^удудда соханинг баркарор фаолият юритиши ва ривож-ланишини таъминловчи ижобий узгаришларга

1 Манба: муаллиф томонидан мавжуд ёндашув-ларни умумлаштириш асосида ишлаб чикилган

олиб келадиган тизимли ходисалар сифатида каралиши лозим.

Туризмда инновацион жараён узига хос-дир. Одатда, у бир томондан, туризм бозори ва мижозларнинг коникиш даражаси оркали, иккинчи томондан, асосан, туризм ташкилотлари, худуддаги махаллий давлат хокимияти органлари томонидан кушма карорлар кабул килиниши сабабли тан олинади. Факатгина инновацион жараённинг барча элементлари (субъектлари ва объектлари)нинг шундай узаро таъсири туризм секторининг ривожланиши сифатида ифодалан-ган мухим синергик самаранинг пайдо булишига олиб келиши мумкин.

Туризм сохасининг инновацион ривожланиш механизми бозор тамойиллари асосида шакллан-тирилиб, инновацион фаолликни ошириш, сохада инновацияларга талаб ва таклиф уртасидаги мувофикликка эришиш, туристик махсулотлар ва хизматларни ишлаб чикишда интенсивликни таъминлаш хамда сифатни ошириш жараёнларига йуналтирилгандир. Шунга кура, бизнинг фикри-мизча, туризмда инновацияларнинг асосий тамойиллари куйидагилардан иборат:

1. Илмийлик тамойили. Туристларнинг эхтиёжларини кондирадиган инновацияларни амалга ошириш учун илмий билим ва усуллар-дан фойдаланишдан иборат.

2. Барк,арорлик тамойили. Худудда туризм сохасини инновацион ривожлантириш буйича ишлаб чикилган стратегияда одамларнинг дам

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 9(157)

олишга булган эхтиёжларини кондириш учун зарур булган омиллар ва шарт-шароитларни хисобга олиш; худуднинг ресурс имкониятлари (иктисодий, молиявий, кадрлар ва бошкалар); жамиятга ижтимоий таъсир; экологик омиллар кабилар назарда тутилади.

3. Инновацияларни туристлар эх,тиёжларига мослаштириш тамойили. Тури-стик ташкилот томонидан ишлаб чик,арилиши ва амалга оширилиши мумкин булган янгиликлар эмас, балки мижозга хак,ик,атан хам керак булган янгиликлар таклиф этилади.

4. Ижобий натижаларга эришиш тамойили. Биринчи навбатда турист учун хавфли булиши мумкин булган инновацияларни асоссиз, уйламасдан яратиш ва жорий етишнинг олдини олишдан иборат булган ижобий натижаларга эришиш тамойили; иккинчидан, маълум бир корхона учун; учинчидан, биосфера ва бутун жамият учун ижобий булишини назарда тутиши.

5. Инвестиция жараёнларига ички мойил-лиги тамойили. Зарурий тадкикотлар утказиш, инновацияларни ишлаб чикиш ва моддийлаш-тириш учун инвестиция ресурсларидан фойда-ланилади, уларнинг самарадорлиги инновация-ларнинг ахамияти ва кулами билан белгиланади.

6. Инновацион фаолият ва унинг натижалари (инновациялар)нинг жамият тарак,к,иёти даража-сига мос келиши тамойили.

7. Узвийлик тамойили. Инновацион жараён бозорда махсулотнинг пайдо булиши билан якун-ланади, бу унинг хаётий циклининг маълум бир боскичида навбатдаги инновацияни яратиш ва ушбу жараённи молиявий куллаб-кувватлаш заруратини ^ояни раFбатлантиришни) келтириб чикариши керак.

8. Хавфсизлик тамойили. Хар к,андай янги-лик инсон ва атроф-мухитга зарар етказмасли-гини кафолатлаши керак.

Туризм сохасини ривожлантиришга йунал-тирилган юкоридаги тамойиллар иктисодий конунларнинг объектив тавсифи ва хусусиятла-рига асосланади.

Хулосалар.

1. Кейинги йилларда мамлакатимиз томонидан инновацион ривожланишга катта эъти-бор каратилаётгани, инновацион фаолиятни раFбатлантиришга каратилган чора-тадбирлар фаол ишлаб чикилиб, хаётга татбик этилаёт-

ганлигини алохида таъкидлаш лозим. Бирок, бу чора-тадбирларнинг катта к,исми моддий ишлаб чикариш сохасига йуналтирилган.

2. Бизнинг фикримизча, инновацион фао-лият инновацион жараёнларни амалга ошириш буйича аник харакатлар мажмуини уз ичига олади ва инновацион фаолият инновацион фаолиятда иштирок этиш интенсивлиги даража-сини акс эттиради. Агар инновацион фаолиятни мутлак, курсаткичларда улчаш лозим булса: жорий этилган инновациялар сони, хисобот даврида укитилган ходимлар сони ва бошкалар, сифат курсаткичларда улчаш лозим инновацион фаол-лик нисбий курсаткичларда улчанади ва инновацион фаолиятнинг мутлак кийматларининг усиш суръатини акс эттиради.

3. Инновацияларни комплекс ривожланти-риш тенденциялари ва к,онуниятларини урганиш, ижобий натижаларни режалаштириш ва уларни бошкариш туризм сохасидаги мураккаб методо-логик муаммо булиб, биринчи навбатда инновацияларни таснифлаш билан боFлик. Туризм-даги инновацияларнинг мохияти ва мазмунини аниклаш учун мухим хисобланган куйидаги таснифлаш белгилари ажратилди:

- Fоянинг манбаи (туристларнинг эхтиёжлари, кашфиётлар, ихтиролар);

- инновация тури (ускуналар, туризм инфра-тузилмаси, туристик махсулот, туристик махсулот/ хизматларни так,симлаш усуллари ва воситалари, бошкарув, ишлаб чикариш омиллари);

- янгилик даражаси (такомиллаштириш, ютук);

- таъсирнинг кенглиги, кулами, боFлик1лиги (махаллий, глобал, тизимли);

- инвестиция мазмуни (капитал талаб килмайдиган, кам капитал талаб киладиган, капитал талаб киладиган).

4. Туризм сохасининг инновацион ривож-ланиш механизми бозор тамойиллари асосига курилган булиб, инновацион фаолликни оши-риш, сохада инновацияларга талаб ва таклиф уртасидаги мувофикликка эришиш, туристик махсулотлар ва хизматларни ишлаб чикишда интенсивликни таъминлаш хамда сифатни оши-риш жараёнларига йуналтирилгандир.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 9(157)

Фойдаланилган адабиёт руйхати (References):

1. Алимова М.Т. Худудий туризм бозорининг ривожланиш хусусиятлари ва тенденция-лари (Самарканд вилояти мисолида) // И.ф.д. дисс. - Самарканд: СамИСИ, 2017. 25-26-б.

2. Архипова В.Ф., Девизов А.С. Об инфраструктуре как определяющем факторе развития туризма в регионе. URL:http://www.roman.by/r-78201.html

3. Сафарова Н.Н. Миллий иктисодиёт баркарор ривожланишига туризм сох,аси таъси-рини прогнозлаштириш услубиятини такомиллаштириш. Иктисодиёт фанлари фалсафа док-тори (PhD) диссертацияси автореферати. - Тошкент 2018 й. -19-21 б.

4. Хайдаров М.Т., Отажонова Р. Экономические механизмы поддержки сферы туризма в Узбекистане и пути повышения его эффективности. // Иктисод ва молия 2022, №3 8-13 б

5. Тухлиев И.С., Хайитбоев Р., Сафаров Б.Ш., Турсунова Г.Р. Туризм асослари. Дарслик. Узбекистон Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлиги. - Т.: «Fan va texnologiya», 2014. 151-б.

6. Эрназаров О.Э. Инновациялар асосида саноат корхоналари самарадорлигини оши-риш // Дисс. PhD. - Т.: ТДТУ, 2021. 13-14-б.

7. Муминов Н.Г. Перспективы развития государственного управления в сфере туризма в Узбекистане // Экономика и финансы (Узбекистан), 2022 г, №5, С.2-10.

8. Рудченко, В.Н. Инновации в туризме и построение подхода по их оценке / В.Н. Руд-ченко // Ученые записки Санкт-Петербургского университета технологий управления и экономики. - 2014. - № 4 (48). - С. 60-69.

9. https://lex.uz/docs/6102462

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 9(157)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.