78ЭБУ НАСЫР ЭЛ-ФАРАБИДЩ САЯСИ ФИЛОСОФИЯСЫ
Динора Алишер кизи Хавазметова
Магистр-окытушы, Шымкент университетi dinarakhavazmetova@gmail.com
АННОТАЦИЯ
Ушбу макола Абу Наср ал-Фаробийнинг маънавий мероси тахлил килинади. Олимнинг илмий ишлари мантикий таккослаш усуллари ёрдамида урганилиб, замонавий жамиятнинг маънавий ривожланиши муаммоси куриб чикилди. Ал-Фаробийнинг "Фозил одамлар шахри" асари ва унинг сиёсий рахбар гояси хакидаги таълимоти замонавий жамиятнинг узгаришини маънавий янгилаш концепциясининг асосидир. Шу нуктаи назардан караганда, аслида ал-Фаробийнинг ахлокий муаммоси жамият хакида ёзилган ушбу асарда кенг акс эттирилган.
Тадкикот методологияси утмиш ва хозирги мутафаккирларнинг асосий гояларининг диалектик алокаси тамойилларини шакллантиради. Объектни урганишда тизимли ёндашув, киёсий тахлил, тарихийлик методлари хам кулланилган.
АННОТАЦИЯ
В этой статье исследуется духовное наследие Абу Насра аль-Фараби. Научные труды ученого изучались с помощью методов логического сравнения и рассматривалась проблема духовного развития современного общества. Труд Аль-Фараби "Трактат о взглядах доброжелательного города" и его доктрина об идее политического лидера - основа концепции духовного обновления трансформации современного казахского общества. С этой точки зрения на самом деле этическая проблема аль-Фараби широко отражена в этой работе, написанной об обществе.
Методология исследования образует принципы диалектической связи основных идей мыслителей прошлого и настоящего. Также использован системный подход, сравнительный анализ, историзм при исследовании объекта.
ABSTRACT
This article examines the spiritual legacy of Abu Nasir al-Farabi. Scientific works of the scientist were studied with the help of logical comparison methods and the problem of spiritual development of modern society was considered. Al-Farabi's work "Treatise on the Attitudes of the Residents of the Benevolent City" and his doctrine of the idea of a
April, 2023
797
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-797-804
political leader are the basis of the concept of spiritual renewal of the transformation of modern Kazakh society. When viewed from this point of view, the ethical problem of al-Farabi is widely seen in this work written about society
Саяси шмдер тарихы - адамзаттын, рухани мэдениетшщ мацызды курамдас бeлiмдершщ 6ipi. Мунда адамзаттын еткен заманнан 6YriHri кунге дейiнгi саяси-кукыктык iлiмi мен тэжiрибесi жинакталган, мемлекет, саясат, зан жYрriзу, кукык, бостандык мэселелершщ неriзri кагидалары жэне iлiмдерi аныкталган. Адамзаттын еткен уакыттагы саяси-кукыктык тэшрибеш, идеялары, ойлары казiрri замандагы саяси жэне кукыктык iлiмнiн дамуы мен онын багытына едэуiр ыкпал етедi, бiздiн казiрri iс-эрекетiмiзrе багыт бередi. Kазiрri дYниенi негурлым дурыс танып, бiлу Yшiн жэне болашак жаксы eмiрдiн дурыс жолын тандай бiлу Yшiн адамдар эр уакытта, эр дэуiрде eзiне дейiнri еткен идеялар мен кагидаларга CYЙенrен. Эткен тарихты жэне адамзаттын узак гасырлык тэжiрибесiн пайдалану тарихи кажеттшк болып табылады. K^азiрri кезде елiмiзде алуан тYрлi саяси багыт-багдар усынган партиялар мен козгалыстар дYниеrе келдi. Олар дуниеге келiп гана койган жок, белriлi-бiр максат устанган накты кYш ретiнде саяси аренага шыкты. Олардын саяси кызмет мемлекет iсiне, кукыкка, саясатка белriлi бiр дэрежеде ыкпал да жасауда [1, 42 ].
Саяси шмдер тарихына зангерлермен катар туманитарлык пэндер eкiлдерi, ен алдымен философтар едэуiр Yлес косты. Философиялык ойдын бYкiлэлемдiк ойшылдары Пифаrор, Гераклит, Демокрит, Протагор, Сократ, Платон, Аристотель, Эпикур, Эл-Фараби, Ибн Сина, Фома Аквинский, Падуанский, Спиноза, Гобсс, Локк, Кант, Фихте, Гегель, Бердияев, Н.Макиавелли, жана дэуiрдiн ойшылдары Ж.Ж.Руссо, Т.Джефферсон, Пейн, Бентам, Штейн жэне т.б. ойшылдар саяси-кукыктык iлiмrе зор мура калдырды. Баска да пэндер сиякты, саяси iлiмдер тарихынын eзiндiк ерекшелт бар [1, 52].
Эл-Фарабидiн саяси философиясынын ен манызды жетiстiктерiнiн бiрi -саяси кeшбасшы тужырымдамасын, онын манызды касиеттерш, мемлекет басшысын философтын тандауы кагидатын дамыту.
Эткен кезенде калыптастырылган элеуметтiк-саяси идея контексiнде мемлекеттщ проблемасын ескере отырып, казiрri заман мэдениетшде орын алатын мемлекеттiн нысандарына катысты бурынгы идеялар калай eнiмдi болуы мYмкiн екендiri туралы сурак коямыз. Теориялык кeмек? Эл-Фараби усынган «Кайырымды каланын» кeрiнiсi идеалды болып табылады. Демек, мемлекет азаматтардын каншалыкты бакытты болатынын т^сшу керек, неriзi ретiнде ол rYлденiп, eсiп-eркендей т^су
керек. Барлыгынын, эл-аук;аты камтамасыз eTmyi керек жэне
April, 2023
M^Hgafi MeMneKeirin önneymici ;anafi öony KepeK gereH Mscene.
On-Oapaön MeMneKerri HMFafiTy MeH agaMH ®:9He caacn KaibiHacTapgbi peTTeyre afipbi;ma pen aT;ap aTbiHgtiFbiH aTan eTy KepeK.On-Oapaöngin i3Öacapnapti e3iHin caacn ^Hnoco^nacbiHbin Heri3ri ;aFHganapbi MeH npoöneManaptiH, coHgafi-a; mHFHC caacn ofinaptiHbin ^eTicTiKTepm HacHxariagbi, oHbin Mantogbi пoзнцнaпapмн HbiFafiTTbi, öi3gin 3aMaHbiMbi3Fa gefimri yaKbiTTbin
ca^TanyMHa ^SHe gaMytiHa biKpan eTTi. On-Oapaöngin HgeonornanbiK
i3Öacapnapti e3iHin TeopnanapbiH TepengeTin, Hartman, sp TYpni nporpeccHBTi ^oöanapgbi - «MefiipiMgi ;oFaM MeH MeMneKeT Typanti», «AFapTymti ngeangt önneymici TypanM», «AgaMHbin TynK Ma;caTbiHa ®£Ty ^ongapti MeH sgiciep TypanM», «AgaMgapgM oKMTy ^9He Tspöneney apKbinbi HHTenneKTyangti ®;9He MopantgtiK; e3iH-e3i ^eTingipy», «EnöeKTin MaH,bi3gbinbiFbi ^9He TYpni KoneHep ö^fiMMgaptH caTbin any» ^9He öac;a ga sneyMeTTiK-caacH CHnairaFbi Mscenenep.
86y Hactip sn-Oapaöngin enöeKTepiHge opTa Facbipnbi; apaö ^Hnoco^nacMHga caacaT, MeMneKeT ^9He önniK neH k^Kbik TypanM ofinap ^aH-TanKbinaHgti. CaacaT, MeMneKeT ®;9He önniK apactiHgaFbi afiMpMamMnMKTapFa Kenin öenMereH apaö ^nnoco^Tapti ö^n YFMMgapgbi CHHOHHMgep peTiHge öaFanan caacaT neH caacn iniMHin öac;a BapHarnrapbiH (H^CKanapbH) ^CMHgM. Caacn Mscenenepgi ;apacTbpyga apaS-M^crnnMaH ^Hnoco^nacM Ken ^aFgafiga e^enri rpeK ^Hnoco^nacbHa, scipece nnaTOH, ApncTOTentgin Ke3;apacTapbiHa cyfieHgi. On-Oapaön KOFaMgti MeMneKeTTeH öenin KapaMafigb. ^OFaMHbn e3i agaMHbin aF3acti ch^ktm «KafibipbiMgbi ;ana» geHe Mymenepirnn öspi ge TipminiK necirnn eMipiH ca;Tay, ohm aHaF^pntiM TonbiKKaHgbi eTy YmiH öip-öipiH TonbiKTbiptin T^paTMH agaMHbin cay TSHi ceKingi KepiHegi. GfiTKeHi, ;oFaM ga oHbin TonbiKKaHgbi MymenepiHeH T^pagb ®;9He onap ga öip -öipiH Kä^eTcmegi. AgaMgapgtin sneyMeTTiK Tenci3giri Typanb afiT;aH sn-Oapaön «agaMgapgbn syengeH TOKbiMambi HeMece xaTmti öontin TyMafiTbiHbi ch^ktm KafibipbiMgbinbiK neH ^aMaH speKeirep ge syen öacTaH ^apaTbnbCMHaH gaptiMafigti» onap agaMgapgtin öip-öipiHe gereH YCTeMgiK K¥pyFa ^MTbinbicbiHaH nafiga öonFaH gereH ofi Tyfiegi.«K;afibipbiMgbi ;ana» TpaKTaTMHga sn-Oapaön sneyMeTTiK sginerriniK neH epKiHgiKTi opHbiKTbipaTbiH — i3riniKTi ;oFaM Typanb ofi ;o3FafigM. M^Hgafi ;oFaMgb ^nM ofimbn «spöip agaM eKiHmi agaMHbn eMip CYpyiHe K䮣Tri YneciH öepeTiH, öip-öipiHe KeMeKTeceTiH agaMgapgti öipiKTipy apK^mb FaHa agaM e3 TaÖHFaTMHa cafi ^eTy gspe^eciHe ne öonaTMH» ;oFaM TYpiHge enecTeTegi. XantiKTbin a3 ;aMTaMacM3 eTinreH TonTapbH MeMneKeiriK Kongay Typanb ö^gaH Mbn ^^ingaH acTaM ö^pMH afiTMnFaH F^naMa ngeacbi öyriHri KYHi ge MeMneKeTTin imKi caacaTMHgaFM öacTM MiHgeiiepgin öipiHeH caHanagb. OcMHgafi «^eTingipinreH ;oFaMga, sn-OapaöngiH afiTybiHina 6ip-6ipiMeH KapbiM-KaTbiHac >Kacay,
April, 2023
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-797-804
кемектесу, колдау, ужымдасу адамдардьщ eмiрлiк кажетше айналады». Эл-Фараби мундай когамды тумысынан табигат берген кeрiнедi. Сондыктан эл-Фараби саясаттыц басты максаты адамдарды бакытка жеткiзу, игiлiкпен жеткiзу деп санайды [2, 10].
Саяси философияда саясилык саласына катысты нормативть аналитикалык тужырымдамалардыц екi негiзгi парадигмасы калыптаскан. Бул дэстYрлердiц Платон мен Аристотельден басталатын бiрiншiсi кандай элеуметтiк-саяси курылыс, саяси институттардыц кандай курылымдары мен функциялары гуманистiк мураттар мен кундылыктардыц жузеге асырылуыныц сураныстарына кеп мелшерде жауап беред^ ягни адамныц табигатына сэйкес келед^ оныц игiлiгiне кызмет етедi жэне оныц жетiлуiне (ец алдымен азаматтык игiлiктердi тэрбиелеуге) мYмкiндiк бередi деген сурактарды кояды. Бул парадигманыц шекарасында саяси идеологияныц мэндiк (онтологиялык-аксиологиялык) аныктамалары элеуметтiк философиялык жэне философиялык-саяси рефлексия аумагында калыптасады.
Саяси талдаудыц буган карама-карсы, Макиавеллиден келе жаткан, дYниетанымдык-эдiснамалык парадигмасы саяси саланы тиiмдiлiктiц, функционалдыктыц, eзiндiк кайта туындаудыц, саяси жYЙелердiц, институттардыц, режимдердщ турактылыгы утилитарлы-прагматикалык eлшемдерi тургысынан карастырады. Саясаттыц мэнiсi саяси технологияларды жет!вдруден, саяси билiктiц тэсiлдерiнiц тиiмдiлiгiн жогарылатудан кeрiнедi. Бул екi тугырнаманыц альтернативтшп олардыц синтезiнiц мYмкiндiгi мен жолдары, саяси iс-эрекетте кажетл тYPде болатын максатты рационалдылык жэне кундылыктык рационалдылык бастауларыныц (М. Вебер) интеграциясы, гуманизм мен тшмдшктщ императивi туралы суракты кояды.
Саяси дискурстыц бiрiншiсi Yшiн саясаттыц адамдык eлшемi (жэне, соган сэйкес, аксиологиялык жэне мэдениеттанулык талдаудыц эдюнамасы) кeбiрек мацызды болуы тшс екенi анык сиякты. Ал екiншiсi жYЙелiк-функционалдык талдауга жэне «кундылыктык тюрлерден еркшдшке» багытталган. «Макиавеллизм» саяси технологиялардыц ашык тYPде билiктi тартып алу, устау жэне ныгайтуга негiзделген саяси мшдеттерш шешудiц технократиялык устанымыныц синонимi болды. Тиiмдiлiк максатты багытталган ю-эрекеттщ кез келген тYрiнде, соныц шшде саяси iс-эрекетте де кажет, бiрак казiрri элемде «дегуманизация тиiмдiлiк Yшш YЙреншiктi нэрсе болып кетл» - дейдi Э. Фромм [3, 244]. Сонымен катар, тарих кeрсеткендей, саяси идеологияныц бiрiншi типi негiзiнде нагыз патерналистiк тоталитарлык режимдер ец катыгез саяси технологиялардыц болганы белгiлi. Саяси ойлаудыц антикалык немесе классикалык тиш, М.М. Федорованыц
niicipiHHie, типологияльщ турде натурализм (эмбебапты,
April, 2023
табиги-космостык тэртш - Логос - элеуметлксаяси Yлгiлердi курудыц онтологиялык, аксиологиялык жэне эпистемологиялык парадигмасы болды), саяси жэне этикалык кезкарастардыц тыгыз езара байланысы (саяси жэне моральдык игiлiктердiц езара шарттылыгы принцит), телеологизммен (мемлекеттiц максаты - езшщ азаматтары Yшiн Игiлiктi жузеге асыру, азаматтык тэрбие жэне мемлекеттiксаяси емiрде жогаргы моральдык кундылыктарды бекiту) сипатталады. М.М. Федорованыц ойынша, бул мэндш сипаттамалардыц кешенi «антикалык саяси мэдениетке нагыз гуманистiк сипат бередi. Бул мэдениет жалпыадамзаттык мураттар мен кундылыктардыц сактаушысы болды, когамда зерделi бастаудыц билiк етуiн устанды, ол элеуметпк хаоска жэне кYЙреуге, саяси-кукыктык куш керсетуге карсы турды. Оныц ортасында - адам...» [4, 12 ].
Антикалык философиялык-саяси ой Yшiн полист элементш курамайды, не болмаса ол жануар, не кудай болып табылады» [5, 379]. Гуманистiк кундылыктар мен мураттардыц iске асырылуы соган сай курылган мемлекетте гана мYмкiн. Платон езшщ элеуметлк YЙлесiмдiлiктi нагыз данышпандык пен философиялык тургыдан дэйектелген гуманизм (шынайы бiлiм мен эмбебап игшктщ бiрлiгi) аркылы сактауга негiзделген жетшген мемлекеттiк курылымныц Yлгiсiнен либералды, демократиялык, индивидуалистiк идеологияны алып тастап, кешнп барлык тоталитарлык идеологиялар мен тоталитарлык саяси режимдер Yшiн мiндеттi норманы енгiздi: «Бул жерде ец бастысы мынау: ешкiм еш уакытта басшысыз калмауы керек - еркектер де, эйелдер де. Мацызды iстерде де, ойындарда да ешкiм езiн ез калауынша ю-эрекет жасауга Yйретпеуi тиiс: жок, эркашан - согыста да, бейбiт емiрде де -Yнемi басшыга карап, оныц жарлыктарын орындап емiр CYPУ керек». Азаматтарга жастайынан жэне емiр бойы мемлекеттщ кадагалауы негiзiнде жетiлуге талпынуы, азаматтык игiлiктердi кез келген индивидуалдыкты баса отырып, кенiмдiк пен багыныштылык непзщде жетiлдiру борыш ретiнде калыптасуы тшс: «Адамдык жан баска адамдардан белек еш нэрсе жасамауга эдеттенуi тшс, тшп ол калай мYмкiн екенш тYсiнбеуi де керек. Барлык адамдардыц емiрi эркашан бiрлескен жэне ортак болсын» [6, 406 ].
Орта гасырлык философ эл-Фарабидiц мемлекеттiк курылымга байланысты iлiмi Платон мен Аристотельден басталатын парадигмага сэйкес келедi. Ол элеуметпк-саяси курылыс, саяси институттардыц гуманистш мураттары мен кундылыктарына сэйкес келуi туралы идеяны устанады, ягни олар адамныц табигатына сэйкес келуi тшс, оныц игшгше кызмет етуi керек жэне оныц жетшуше (ец алдымен азаматтык игiлiктердi тэрбиелеуге) мYмкiндiк бередг Эл-Фараби жеке адамга емес, адамдардыц кауымдастыгына акцент кояды, ол когамныц
April, 2023
идеалды ею титн керсетедг Кемелдену мен Мемлекеттiк к^рылымныц гуманистiк бакыт, оныц ойынша, тек толык когамда гана MYMKiH. Толык когамныц ец кiшi Typi - кала. Сондыктан эл-Фараби: «¥лы игшк пен жогаргы кемелдiк бipiншiден калада жетiлуi мYмкш...» [7, 304]. Конфуций тэpiздi эл-Фаpабидiц де когамныц идеалды к^рылымы туралы пiкipлеpi мемлекеттж к^рылымга сэйкес келедi. «Кдйырымды кала тургындарыныц кезкарастары» туралы трактатта бул суракка кеп кецiл белiнген. Ойшылдыц ец жогарысында баскарушы туратын, когамныц иерархиялык курылымын жактаганы айдан анык. F.K^. ^урмангалиеваныц пiкipi бойынша «эл-Фарабидщ философиясы гуманистiк сипатка ие». Гуманизмдi «этникалык, расалык, дiни жэне баска сипаттардан тэуелшз тулга pетiндегi адамныц абсолюттi кундылыктарын мойындауга негiзделген белгш бip кезкарастар жYЙесi» pетiнде тусше отырып, ол былай деп жазады: «эл-Фараби адамныц адамгеpшiлiктiк еpкiндiгiн жэне оныц жYзеге асырылуыныц мYмкiндiктеpiн жасауды негiздейдi. ^огамныц жэне оныц элеуметлк институттарыныц мiндетi, ец алдымен, адамныц адамгершшктш тургыдан жетiлуi болып табылады» [8, 7 ]. Зеpттеушiнiц «эл-Фарабидщ элеуметтi-саяси концепциясы, адамныц тагайындылыгын, оныц когамдагы pелiн ой елепген еткiзетiн концепция pетiнде, осындай устанымдарга сэйкес келедi жэне гуманизм идеясыныц калыптасуыныц белгiлi бip сатысы ретшде Yлкен кызыгушылык тудырады» деген ойымен келiсе отырып, эл-Фаpабидiц iлiмi жалпыадамзаттык позиция тургысынан оц деп багаланатындыгын айтуга болады.
Fылыми зеpттеудiц нэтижелеpi Эл-Фаpабидiц саяси философияныц терец, прогрессивп, шынайы жэне pационалистiк жYЙесiн калыптастырганын кеpсетедi жэне келесi корытындыларды жасауга мYмкiндiк беpедi:
1. Эл-Фаpабидiц элеуметлк-философиялык жэне саяси кезкарастары накты тарихи жагдайларда, себептеpi мен саяси максаттылык пpинципiне негiзделген.
2. Эл-Фаpабидiц саяси философиясы бурынгы философиялык, моральдык жэне саяси шмдердщ негiзiнде, Yндi, шыгыс (парсы, Yндi жэне т.б.) жэне ежелп грек мэдениеттеpiнiц синтезi мен езара эрекеттесуше негiзделген.
Эл-Фаpабидiц саяси теориясыныц ец мацызды, бастапкы идеологиялык кезi - жакын жэне таяу шыгыс фарси-араб тiлдеpi халыктарыныц философиялык кезкарасы, элеуметтiк-саяси жэне моральдык доктринасы болып табылады. Зерттеу керсеткендей, ежелп грек саяси философиясы, эшресе, аристотелизм мен нео-платонизм идеялары ойшылдыц саяси кезкарастарын калыптастыруга тiкелей жэне жемюп эсер еттi. Эл-Фаpабидiц саяси дYниетанымын дамытуга айрыкша ыкпалын типзд1, ол исламнын, философиясынын, элеуметпк-саяси
April, 2023
Yрдiстерi болды жэне оныц замандастарыныц перипатетикасыныц философиялык идеялары белгiлi бiр орынга ие болды.
Эбу Насыр эл-Фараби ез уакытында тYбегейлi жаца, ете прогрессивтi, саяси философияныц жэне саясаттыц тYсiндiрiлуiн, баска гылымдардыц арасында оныц орнын бердг Саяси философия, ойшылдыц пiкiрiнше, саясат туралы бiлiмдi дамытып, саяси шындыкты жэне эртYрлi катынастарды, олардыц туракты езгеруiн кездейтiн саяси бiлiмдi калыптастыруга кемектеседi. Философ когамныц жэне адамныц емiрiндегi саясатпен айналысатын релi мен функцияларын анык жэне сенiмдi тYPде керсетедi.
Саясаттыц басты максаты, философтыц айтуы - когамныц бакыт пен моральдык жэне зияткерлш сауыктыруга жету жолдарын iздеу. Эл-Фараби элеуметтiк дамуды камтамасыз етудегi саясаттыц мацыздылыгын, жалпы адамзат пен когамды жаксарту Yшiн колайлы жагдай жасау, ортак максаттарды айкындау, келiсiлген эдiстердi жэне оларга кол жеткiзу жолдарын атап керсетедг Ойшыл кезкарас тургысынан алганда, саясат эртYрлi топтардыц мYДделерi мен кажеттшктерш гана бiлдiрмейдi, сонымен катар когамдык тэртiптi камтамасыз етедi, болашак мемлекетлк курылым Yшiн жобаларды дамытады.
Эл-Фарабидiц саяси философиясыныц ец мацызды жетiстiктерiнiц бiрi -саяси кешбасшы тужырымдамасын, оныц непзп касиеттерi мен ерекшелiктерiн, мемлекет басшысын философтыц тацдауы кагидатын дамыту. Эл-Фараби мемлекеттi ныгайтуга жэне адами жэне элеуметлк-саяси катынастарды реттеуге мемлекет басшысын тагайындайды. Мемлекет басшысы ойшылдыц саяси философиясында мемлекеттiц пайда болуы мен жумыс iстеуiнiц себебi ретшде гана емес, сондай-ак жогары бшм^ дагдылары мен доминант дагдылары бар саяси тулга ретiнде де эрекет етедг Эл-Фараби жетекшiсiнiц кэсiби касиеттерi мен негiзгi мiндеттерi, ец алдымен, адамгершiлiк баскаруда, когамныц барлык мYшелерiнiц мYДделерiн ескеретiн бiрыцFай саяси багытты дамытуда аныкталады. Басшы эдiлдiктiц кепш, азаматтарды зацсыздыктан, каскейлiктен жэне ар-ожданыдан корFап, KорFайтын жеке касиеттерi Yшiн сайланады.
Алайда, оныц идеялары Орта Fасырда iске косылмаFанына карамастан, Эл-Фараби кетерген саяси мэселелер мен моральдык мэселелердi логикалык аныктамалар децгейiне келпрш, осылайша осы саладаFы теориялык жэне эдюнамалык зерттеулердiц негiзiн калады. Философтан импульс а^ан проблематикалар ете мацызды орыша ие болды жэне ездершщ теориялык идеяларын негiздеу Yшiн оныц окытуына кецiнен жYгiнген эрiптестерiнiц жэне кешнп ойшылдардыц философиялык жэне саяси жуйелершде улкен ыкдал erri. Тэртштер онын,
April, 2023
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-797-804
идеяларын жаца тарихи жагдайларда шыгармашылык тYPде дамытты. Айта кету керек, ойшылдардыц iзбасаpлаpыныц саяси тужырымдамасы саяси философияныц ерлеу жолындагы алга койылган жэне пpогpессивтi козгалысы болып табылды.
REFERENCES
1. Саяси iлiмдеp тарихы: Оку куралы // З.С. Гаипов, Ш.М. Жандосова / З.К. Шэукенова мен С.Е. Нурмуратовтыц жалпы редакциясымен. - Алматы: ^Р БFМ FK Философия, саясаттану жэне дiнтану институты, 2015. - 192 б.
2. Эл-Фараби. Элеуметлк-этикалык трактаттар. - Алматы: Fылым, 1975. - 400
3. Фромм Э. Революция надежды //Психоанализ и этика. - М.: Республика, 1993. - С. 217-356.
4. Федорова М.М. Классическая политическая философия. - М.: Весь мир, 2001. - 224 с.
5. Аристотель. Политика // Сочинения в четырех томах. - М.: Мысль, 1984. - Т. 4. - С. 375-644.
6. Платон. Законы // Законы. - М.: Мысль, 1999. - С. 71-437.
7. Аль-Фараби. Философские трактаты. - Алма-Ата, 1972.
8. Курмангалиева Г.К. Введение // Философия аль-Фараби и исламская духовность. - Алматы: Компьютерно-издательский центр Института философии и политологии МОН РК, 2005. - 298 с.
б.
April, 2023
