Научная статья на тему '“БУҒДОЙ ПИШИҒИГА ЕТМАГАНЛАР” ҚИССАСИДА МУҲИТ ВА ИНСОН ПСИХОЛОГИЯСИ'

“БУҒДОЙ ПИШИҒИГА ЕТМАГАНЛАР” ҚИССАСИДА МУҲИТ ВА ИНСОН ПСИХОЛОГИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

144
50
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
сарлавҳа / контраст / пейзаж / уруш / психология / бадиий талқин. / title / contrast / landscape / war / psychology / artistic interpretation

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Гулбаҳор Сафаровна Қурбонова

Ўзбек адабиѐтида, хусусан, ўзбек насрида Иккинчи жаҳон уруши фронторти воқеаларини ѐритган асарлар талайгина. Жумладан, атоқли адиб Нурали Қобул ижодида ҳам шу мавзудаги асарлар мавжуд. Мазкур мақолада адибнинг “Буғдой пишиғига етмаганлар” қиссасига оид кузатишлар ҳақида сўз боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ENVIRONMENT AND HUMAN PSYCHOLOGY IN THE STORY “THOSE WHO DIDN’T REACH THE RIPENED WHEAT

In Uzbek literature, especially in Uzbek prose, there are many works that cover the events of the Second World War front. In particular, the famous writer Nurali Kabul wrote works on this topic. This article deals with the author’s observations on the story “Those who didn’t reach the ripened wheat”.

Текст научной работы на тему «“БУҒДОЙ ПИШИҒИГА ЕТМАГАНЛАР” ҚИССАСИДА МУҲИТ ВА ИНСОН ПСИХОЛОГИЯСИ»

"БУГДОЙ ПИШИГИГА ЕТМАГАНЛАР" ЦИССАСИДА МУ^ИТ ВА

ИНСОН ПСИХОЛОГИЯСИ

Гулба^ор Сафаровна ^урбонова

Жиззах давлат педагогика институти укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Узбек адабиётида, хусусан, узбек насрида Иккинчи жахон уруши фронторти вокеаларини ёритган асарлар талайгина. Жумладан, атокди адиб Нурали Кобул ижодида хам шу мавзудаги асарлар мавжуд. Мазкур маколада адибнинг "Бугдой пишигига етмаганлар" киссасига оид кузатишлар хакида суз боради.

Калит сузлар: сарлавха, контраст, пейзаж, уруш, психология, бадиий талкин.

ENVIRONMENT AND HUMAN PSYCHOLOGY IN THE STORY "THOSE WHO DIDN'T REACH THE RIPENED WHEAT"

ABSTRACT

In Uzbek literature, especially in Uzbek prose, there are many works that cover the events of the Second World War front. In particular, the famous writer Nurali Kabul wrote works on this topic. This article deals with the author's observations on the story "Those who didn't reach the ripened wheat".

Keywords: title, contrast, landscape, war, psychology, artistic interpretation.

КИРИШ

Адабиётшунос У.Улжабоев бадииятда уруш мавзуси хакида фикр юритиб, миллий адабиётимизда уруш даври хакикати бор буйи билан акс этган, урушнинг нафакат инсон жонига, балки унинг маънавиятига, ахлокига, ишончу эътикодига, ору номусига дахл киладиган шафкатсиз киёфаси катта махорат, чукур бир инсоний дард билан бадиий талкин этилган асарлар борлигини, улар том маънода узбек харбий прозасининг жиддий ютуклари эканлигини эътироф этади. Жумладан, у шундай дейди: "...уларда олдингидек, айникса, аксарият уруш курган ёзувчиларимиз асарларида учраганидек, урушни тантанавор тарзда, галаба марши садолари журлигида эмас, балки у кандай булса, шундайлигича - бор дахшати, фожиаси, инсон бошига келтирган чексиз

мусибат ва кулфатлари билан курсатишга интилиш бор... Бадиий асарда тасвирланаётган хар бир даврнинг уз такрорланмас рухи, оханглари булишини яхши биламиз. Иккинчи жахон уруши давридаги хаёт эса узининг утакетган шафкатсиз рухи, фожиали оханглари билан ажралиб туради",- дейди [1.269].

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Шу маънода ёзувчи Нурали Кобулнинг "Бугдой пишигига етмаганлар" киссаси хам узининг утакетган шафкатсиз рухи ва фожиали оханги билан укувчи калбини ларзага солади.

Ёзувчи томонидан муваффакиятли танланган сарлавха асар бадииятига алохида жозиба багишлагани эътирофга лойик. Маълумки, узбек халки некбин, умидли, тилидан шукронаси тушмайдиган халк. Пишикчиликда огзи бирор бир неъматга текканда, минг шукроналар килиб, Яратгандан келаси йил хам шу пайтларга эсон-омон етказишни дуо килиб сурайди. "Бугдой пишигига етмаганлар" сарлавхасидаги миллий рух, мазмунида англашилган фожеийлик билан тукнашиб мохиятан контрастлик хосил килган. Айнан ана шу контрастликнинг узиёк асарнинг биринчи жумласидаги "сукунат" образини моддийлаштиргандек гуё. Шу уринда адабиётшунос олим А.Расуловнинг "Бадиий асарнинг номи - семнотик калит. Калит эса асар мохияти, борлигини белгиловчи концепциянинг аник, лунда ифодаси... Жанр, сарлавха, концепция (тасвир предмети салмоги) асарнинг илк семиотик марказида яркираб кузга ташланади. Илк семиотик марказ деганда аксарият холларда биринчи мисра (сатр, жумла) тушунилади", - деган гапини эслаш жоиз [2.52-53].

Дархакикат, асарда акс этган хаёт манзаралари, мухит киёфаси, инсоний такдирлар, давр зиддиятлари киссанинг илк жумласидаёк ярк этиб кузга ташланади. Махоратли адиб уста рухшунос каби укувчи онгу шуурини аввал бошданок бутунлай забт этиш учун давр ва мухит киёфасини беришда пейзаж тасвиридан уринли фойдаланган.

"Борлик оппок ва куркинчли сукунат огушида. ^удудсиз кенгликлар, куз илгайдиган неки бор, хаммаси ок, оппок. Киска ва серташвиш кундузлар хам юракка вахм солувчи, гоят чексиз туюладиган бу сукунатни бузолмас эди. Ойкорнинг бебош Тошохур шамолига кукрак тутган, булутларга санчилиб турган чуккиларни хам калин кор босди. Изгирин музликка айланган кояларни ялаб-юлкаб чийиллар, жарликлар тепасида кор куюни уйнарди.

Ун-ун беш йиллар берисида Ойкорга бу кадар калин кор тушмаганди..." [3.3]. (Бундан кейин ушбу нашрдан олинган кучирмаларнинг сахифасини курсатувчи ракамлар кавс ичида берилади)]

Бир карашда табиат тасвирига хизмат килаётгандек, аслида муайян бир бадиий максад билан танланган сузлар залвори совук уруш даври киёфасини тулдириш учун чизгигина эмас, балки улар асар кахрамони Анварнинг бола калбида кечаётган рухий талотумларнинг кузгудаги аксидек, гуё.

"Куркинчли сукунат", "киска ва серташвиш кундуз", "вахм солувчи, чексиз сукунат", "бебош Тошохур шамоли" (Сангзор вохасида гарбдан эсадиган шамол - аслида фашизм балоси хам гарбдан келаётган эди), "булутларга санчилиб турган чуккилар", "кояларни ялаб-юлкаб чийиллаган изгирин". Зукко укувчи шу уринда ёзувчининг "зохирда ботинни бера олиш" (Козокбой Йулдошев) махоратини кашф этгандек булади. Пейзаж тасвиридаги ахборот кахрамони рухият талкинига кучади: "Олис-олислар Москвадан хам узокда уруш булаяпти. Одамлар бир-бирини улдиришаяпти. Хдтто милтик учидаги найза билан хам бир-бировини улдиришаркан. Кандай ёмон. Отадиган милтикка найзанинг нима кераги бор? Купрок улдириш учунми? Нега одамлар бир-бирини улдиришади? Немис деганнинг корни тук, усти бут булса, нега бошкаларни уз холига куймайди? ...опасининг айтишича, отаси урушга кетгунга кадар хатто товукнинг хам бошини кесмаган, конни курса кунгли бехузур булиб, юзини тескари буриб оларкан. Энди эса, Эрали амаки айтгандек, бутун бошли одамларни улдириш керак. Улдирмасанг, сени улдиришади. Хдрбу зарбнинг таомили шундай экан." (5-бет)

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Ёзувчи борликни оппок, аммо куркинчли сукунат огушида, дея тасвирлар экан, сукунат сузига алохида маъно юклайди. Назаримизда, бу сукунат уруш даври одамларининг журъати ва жасоратида, адолати ва шафкатида, виждони ва иймон-эътикодида кечаётган сукунат. Ёзувчи "Бугдой пишигига етмаганлар"да фронт орти хаёти манзараларига мурожаат килар экан, уруш даврининг шафкатсиз хакикатларидан бирига - очарчилик ва у туфайли инсонлар аъмоли ва амалидаги эврилишлар, айнашлар, огишлар тугдирган фожиалардан сузлайди.

Уруш ёвузлик ва кулфатлар дояси. Ёзувчи "Бугдой пишигига етмаганлар"да кичик бир Усмат кишлоги одамларининг уруш даври хаёти мисолида очарчилик балосининг сунгсиз изтиробларини, гаму ташвишларини

катта бир инсоний дард билан акс эттиради. Очарчилик эртаклардаги ёвуз дев каби йулида учраган тирик жонни уз домига тортади. Уларнинг ширин жонига чанг солар экан, инсоний хамиятларини топтайди, имон-эътикодларини кайта-кайта имтихон килади, сабр-токатларини, каноатларини синаб, одамийлик шаънларини оёк ости килади. Ёзувчи даврнинг шафкатсиз манзараларини 10 ёшли бола - Анвар рухияти, унинг кузи ва калбидан утган фожеий тасвирларда беради.

Бир бурдадан нон, бир стакандан чой бериб, шу улмас овкат билан болаларни ушлаб турган мактабнинг хам каттик совук туфайли ёпилиб колганлигидан афсус чекаётган Анварнинг изтиробли уйлари энди уз хонадонларига кучади: "Кишнинг эндигина бир ойи утди. Колган-кутган егуликлар билан бир хафта, узок борса ун кун чамаси тирикчилик килиш мумкин. Анвар онасининг гамгин нигохидан ана шу ун кундан кейинги ташвиш ва тахликани укарди. Уйда нон ёпилмас, анча вактдан бери хонадон тандирга юк буладиган унни курмаганди. Арпа ун тандирга илашмасди хам. Х,ар тонг уйгонганда кенжа синглиси тушида куп нон курганини айтади. -Нон? Кай гурда? Киз боланинг туши тескари келади. Бугдой пишигига етмагунча эмин-эркин нон ейиш кайда? - гамгин жавоб килади Санам. - Бир амаллаб тут пишигига етганимизда эди..." (8-бет).

"Хдмма нарса фронт учун, хамма нарса галаба учун" шиори остида иккинчи жахон уруши даврида фронт орти хаётида йул куйилган куплаб адолатсизликлар, бешафкатликлар бадииятда хам уз аксини топган. О.Ёкубовнинг "Эр бошига иш тушса", У.Хршимовнинг "Икки эшик ораси", "Дунёнинг ишлари", Н.Эшонкулнинг "Уруш одамлари", Саломат Вафонинг "Элат" каби асарларида калтабин, худбин рахбарларнинг фронт орти мехнат жабхаларида оддий халк устида олиб борган ноинсоний сиёсатларининг окибат натижаси жанг майдонларида юз бераётган хунрезликлардан мохиятан фарк килмаганлиги хакконий талкин этилган.

"Бугдой пишигига етмаганлар" киссасида хам уруш даври адолатсизликлари узининг яккол аксини топган.

Шу уринда адабиётшунос олим Козокбой Йулдошевнинг фикрига эътибор каратсак: "Миллий адабиётимизда алохида одам рухиятининг турли кирралари теран тасвирланган анчагина асарлар бор ва бу йулдаги изланишлар борган сари катъий йуналиш касб этиб бормокда. Лекин омманинг киёфасини бера билиш ёки миллатнинг аъзолари маънавиятидаги энг характерли, энг

универсал, энг ёркин чизгиларни топиш ва тасвир этиш тажрибаси камлиги бор гап" [4.13].

Шу маънода ёзувчи Нурали Кобулнинг хам омма киёфасини яратишдаги махорати вокеалар ривожида яккол куринади. Ёзувчининг истеъдоди шунда куринадики, асарда Санам, Куйсин хола, Эрали тегирмончи, Усмонали, Зухра хола, Ахмад омборчи каби индивидуал образлар сюжет мантигига мос, пишик яратилган, айни пайтда муаллиф, юкорида таъкидлагандек, омманинг киёфаси, унинг характерли жихатларини хам бир неча уринларда ёркин акс эттира олган дейиш мумкин: "Шу йил ёзда Куйсин хола отасидан мерос колган каттакон уригини кестирди. Бу урик шунчаки оддий мевали дарахт эмасди. Кишлок болаларининг дусти хам эди. Уни кесишаётганда, болалар худди илон тажовуз килган калдиргоч полапонлардек дуч келган тарафга чопиб, чиркиллашди. Бирок уларнинг ноласига хеч ким кулок солмади. Куйсин холанинг узи хам бу ишга ичи эзилиб кул урди. Урикни кестириш етти ухлаб тушигаям кирмаган эди. Мевали дарахти борларга утган ёзда кушимча солик солишди. Кишлокнинг бола-бакрасию утган-кетганлар нон урнида ейдиган зардоли учун солик тулаш Куйсин холага огирлик килди. Киш олдидан кузини чирт юмиб кестириб ташлади" (16-бет).

Куркоклик, журъатсизлик уша давр одамларининг психологиясига сингиб кетганини оч колган болаларининг илтижосига чидолмай колхоз омборидан галла угирлаган Абдурахмон айикнинг купчилик олдида колхоз раиси ва унинг шотирлари томонидан уриб улдирилган холатида хам куриш мумкин. Бундай хунрезликка чидолмай бош кутарган биргина инсон - Эрали тегирмончи шундай дейди: " - Инсофини ит еганлар! - деди чопонининг этагини кокиб. -Турт болани куз олдимизда етим килишди-я! Фронтда улаётганларнинг етимлари етмасмиди сен ноинсофларга! Кузимиз улган куйнинг кузидек булиб биз караб турдиг-а! Х,айф одамгарчилик!..." (39-бет).

Кисса мутолааси давомида ёзувчи вазият, холатларни давр рухига, хаёт хакикатига мос ярата олганига ишонч хосил киласиз, одамлар онгидаги мутелик, куркоклик психологияси илдизларини англаб етгандек буласиз. Уша давр одамларининг рухиятида хали хам 37-йиллар катагонининг фожиали айбловлари дахшати урнашиб колгани, бунинг устига уруш даврининг узига хос сиёсати хам уларни саросимага тушириб куйгани сир эмас. Бундай холатда шахарлик татар вакил, Ахмад омборчи, Худойберган раис каби худо бехабар рахбарлар давлат номидан гапириб, истаганларича кора халкни эзиб, хузурланганлари асарда таъсирчан ифодасини топган.

^ам иш хаки учун бериладиган бугдойдан уриб колиб, хам иш хакидан киркиб колаётганларини билишса хам асарда тасвирлангандек: "..хеч ким индамади. Факат кечаю кундуз хирмонда ишлайдиган Хдкберди полвон (бир ой ичида Хдкберди амакининг иккита боласи очликдан улиб колади - таъкид бизники-Г.К) узини тутиб туролмади:

" - Биз очдан улсак, келгуси йили фронтга ким галла етказиб беради? -деди у тумандан келган вакилнинг юзига тик караб. - Факат бер дейишни биласизлар, инсоф хам катта гап. Угри бул, гар бул, эви билан бул деган гап бор ахир...

- Сиз давлатга карши гапиряпсиз, - жавоб килди вакилнинг жахли чикиб. - Бу сузларингиз учун жавоб берасиз.

- Мен давлатга эмас, сенга ухшаган салла деса каллани оладиганларга каршиман! - деди баттар кизишиб Хакберди чол.

Вакил у билан гаплашишга хазар килгандек бурнини жийириб, нари кетди. Орадан икки кун утгач, милиционерлар Хдкберди амакини олиб кетишди. Сибирга, мехнат батальонига юборишар экан... Одамлар у киши хакида гаплашишга хам чучишарди. Хдкберди хакида гаплашганларни хам хибсга олишаркан. Сухбатга унинг номи ораласа, одамлар аста-секин таркала бошлайдиган ёки гапни бошка мавзуга буришадиган булишди".

Икки угли урушга кетиб, бирисидан кора хат олган, аёли ётиглик касал, болалари очликдан бирин-кетин кирилаётган Х,акберди полвоннинг адолат талаб килгани туфайли бошига тушганлари хатто озми-купми конунни биладиган, хатли-саводли Амиркул муаллимга ухшаганларни хам кимирлатолмади. Унинг бор-йуги топган гапи: "Совук уриб улмаса, у ерда очдан улмас-ов", - дегани булди.

Киссанинг ана шу уринлари укувчи калбини ларзага солади. Чунки бу тасвирларда куркув, хиёнат, шафкатсизлик илдиз отганда миллат рухиятида кечаётган таназзул, хурлик ва хорлик яхши очилган. Айникса, кисса кахрамони Санам тарафидан айтилган куйидаги гаплар уз хамкишлокларининг амали ва аъмолига берилган хакли бахо эди: "- Тавба,- дея жигибийрон буларди Санам. -Одамлар бунча хам бебурд булишмаса, мунча хам соясидан куркишмаса? Хдтто Хдкберди бечоранинг очликдан улаётган болаларининг огзига сув томизишга хам чучишади. Тавба, бу дунёда одамнинг одамдан катта ёви йук экан-а?" (14-бет).

Ёзувчи очлик исканжасида колган уруш одамлари киёфасини хам таъсирчан курсата олган: "Кузлари ичига тортилиб, хомиладор урокчи

жувонлардек озиб кетган Каромат узини чалгитиш учун уззукун майда-чуйда ташвишлар билан овора, куз ёшларини ичига ютарди", - дея Анвар кузи билан опасининг оч-нахор киёфаси кузатилса, сунгги бурда нонни, бир ялам аталани булсада болаларим есин, дея фарзандлари учун жон чекаётган: "Онасининг эса юзлари сулгин тортиб, кундан кун коксуякка айланиб борарди. Дафъатан караган кишининг кузи аёлнинг туртиб чиккан чакка суякларига ва икки чаккасидан окараётган сочига тушарди. Ранги унгиб кетган камзули эгнида халвираб турар, аёлнинг бор сахти-сумбати икки елкасидан иборат эди," - дея тасвирланади.

Анварнинг опасининг айтишича, хадемай тут пишиги келади, сунгра арпа, сал утмай бугдой пишади, бу орада тогдан корлар кетади. Афсуски, бу сафарги бугдой пишигига кишлок ахолиси катта талофат, катта йукотишлар билан чикади.

ХУЛОСА

Бу каби уруш туфайли содир булаётган вокеалар, одам боласи бошига тушган балолар, фожиаларни санасак адо булмайди. "Бугдой пишигига етмаганлар" киссаси оркали Нурали Кобул урушнинг ана шундай совук балолари - бева колган аёллар, етим булган фарзандлар, болалик бахтини туёлмай улгайиб колган гудаклар, бир дона ловлаги учун бир-бирининг огзи бурнини кон килиб муштлашган уртоклар, очлик балосидан азоб чекаётган ахоли, кутуриб улган хукизнинг, харом улган куйнинг гуштини еган одамлар, оила боши - эркагининг улимидан сунг болаларининг корнини туйгазиш учун мушук суймокчи булган бевалар, ерсовунни андиз деб еб, шишиб улган одамларнинг аччик кисмати таъсирчан ифодаланган. Энг асосийси, Нурали Кобулнинг "Бугдой пишигига етмаганлар" киссаси хам китобхонга урушда голиблар булмаслигини мудом эслатиб турадиган катта бир инсоний дарднинг ифодаси уларок юзага келган асар.

REFERENCES

1. Улжабоев У. Замон талаби ва ижодкор масъулияти. -Т.: "Узбекистон" НМИУ, 2012.

2. Расулов А. Бадиийлик - безавол янгилик. -Т.: "Шарк", 2014.

3. Кобул Н. Бури ови. -Т.: "Ижод-Пресс", 2017.

4. Йулдошев К. Ёник суз. -Т.: "Янги аср авлоди", 2006.

5. Botirova Sh.I. (2020). FORMING PATRIOTIC SPIRIT WITHIN PEDAGOGICAL EDUCATION CLUSTER. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, 8(10), 200-205.

6. Avlaev, O., & Maripov, E. (2020). The problem of emotional situations like childhood, anxiety and fear. SAARJ Journal on Banking & Insurance Research (SJBIR), 9(3), 24-28.

7. Ботирова Ш.И. (2020). Проблемные аспекты, связанные с применением педагогических технологии и интерактивных методов на уроках. "Science and Education" Scientific Journal, 1(7), 465-472.

8. Botirova Sh.I. (2018). The Role of Artistic Literature In The Spiritual Development of Youth. Мировая наука, 5(14), 26-28.

9. Авлаев, О., & Жураева, С. (2019). "Бахтни белгилашда адаптация даражасининг нисбийлиги". "ПСИХОЛОГИЯ" илмий журнал, 4, 121-128.

10. Ботирова Ш.И. (2020). Инсон ва хаёт вокелигини метафорик уйгунлаштиришда бадиий психологизмнинг урни. Суз санъати, 2(3), 19-23.

11. Ботирова Ш.И. (2020). Бадиий психологизм критерийлари ва замонавий узбек романчилиги. Tafakkur ziyosi, 2(2), 146-148.

12. Botirova Sh.I. (2018). Methodology And Technology оf Social And Pedagogical Activity. Теория и практика современной науки, 1(31), 14-16.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.