SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 4 I 2022 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
БОЖХОНА ХИЗМАТИ ХОДИМЛАРИНИНГ ПРОФАЙЛИНГГА АСОСИДАГИ КАСБИЙ КОМПЕТЕНЦИЯ ДАРАЖАСИНИ АНЩЛАШ
ХУСУСИЯТЛАРИ
Мирзаакрам Собиржонович ^одиров
Божхона институти ^айта тайёрлаш ва малака ошириш факультети "Тил ва
психологик тайёргарликни ривожлантириш" маркази катта укитувчиси
АННОТАЦИЯ
Ушбу маколада муаллиф божхона хизмати ходимларини профайлинг асосидаги касбий компетенцияларини урганган ва шу асосида утказилган тадкикотлар натижасида уларнинг курсаткичларини даражаларга ажратиш усуллари хакида суз юритган.
Калит сузлар: профайлинг, мезон, метод, божхона хизмати ходими, даража, эксперт бахолаш.
ABSTRACT
In this article, the author explores the professional competencies of customs officers based on profiling and as a result of research based on this, he talked about ways to classify their performance into levels.
Keywords: profiling, criteria, method, customs officer, degree, expert assessment.
КИРИШ
Дунё хамжамиятида сунгги йилларда булаётган узгаришлар, божхона коидаларини бузиш ва контрабанда сохасидаги мавжуд вазият, гиёхвандлик воситалари ва курол-ярогларнинг ноконуний айланиши фоизининг ортиши, "кайнок нукта"нинг якинлиги божхона чегарасидаги вазиятни мураккаблаштирмокда, хамда божхона чегарасидаги холатни кескин узгартирмокда. Фаолиятнинг бу узига хослиги нафакат соф касбий, балки ходимларнинг узларининг расмий вазифаларини муваффакиятли бажариши учун зарур булган психологик сифатларига хам жиддий талабларни куймокда. Шу билан бирга, контрабанданинг ута хавфли турлари буйича курсаткич усиб бормокда. 2019 йилга нисбатан 2021 йилда Узбекистон божхоначилари томонидан олиб куйилган турли наркотик ва психотроп моддалар хажми 20 баробарга ошган. 2021 йилда божхона тугрисидаги конун хужжатларини бузиш холатлари 2019 йилга нисбатан 19 фоизга ошганлиги билан боглик минтакадаги
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
мураккаб оператив вазият тезкор божхона хизмати ходимларининг касбий муваффакиятга эришишини таъминлаш муаммосини тадкик этишни долзарб килиб куймокда. Хусусан, Узбекистон Республикаси Президенти Олий Мажлисга Мурожаатномасида таъкидлаганидек, "Бугун хаётнинг узи биздан профессионал, тезкор ва самарали давлат хизмати тизимини шакллантириш, янгича фикрлайдиган, ташаббускор, эл-юртга садокатли кадрларга кенг йул очиш буйича самарали тизим ишлаб чикишни талаб этмокда'ки1, бу божхона тизимида хизмат олиб бораётган ходимлардан ахлокий ва психологик баркарорлик, шахсий-касбий сифатларни юкори булиши лозимлигини талаб этади.
Мамлакатимиз чегара божхона постлари оркали кириб келаётган йуловчилар томонидан содир этилиши мумкин булган хукукбузарликларни олдини олиш, шу билан бирга божхона назорати зонасидаги фукароларни хукук ва эркинликларини химоя килишдек масъулиятли вазифани амалга оширувчи божхона хизмати ходимлари касбий фаолиятига илмий ёндашиш, кадрларни шахсий психологик тайёргарлигини ошириши энг асосий масалалардан биридир. Шулардан келиб чикиб, божхона хизмати ходимларининг хизмат вазифасини амалга оширишда зарур булган оптимал психологик холатини таъминлаш ва эхтимолий хавфга эга булган хукукбузарларни аниклаш учун уларнинг профайлингга оид булган касбий компетенцияларини шаклланганлик даражасини аниклаш ва ривожлантириш йул-йурикларини ишлаб чикиш мухим ахамият касб этади.
Профайлинг технологиясига эга булиш божхона хизмати ходимларига эхтимолий жиноятчини ёки хукукбузарни яширин синовдан утказиш ва жиноий уйларини аниклаш учун унинг "профилини" куришга имкон беради. Профайлинг услуби, субъектнинг эхтимолий хавфлилиги тугрисида етарли даражада аник тахмин килиш имкониятини беради ва автовокзал, темир йул вокзаллари, аэропортлар ва шунчаки одамлар куп тупланадиган жойларда терроризмнинг олдини олиш чораларини куриш учун кулланилиши мумкин. Тажрибалар курсатиши буйича, профайлингга укитиш, укитилаётганларнинг узларига хам, кейинчалик уларнинг узларини бевосита хизмат вазифаларини бажаришга муносабатларига хам ижобий таъсир курсатади. Профайлинг атрофдаги вазият, одамларнинг узларини тутишларини кузатиш ва тахлил килиш, гумонли белгиларни излаш ва сабаб-окибат алокаларини белгилаш, ишда юзага келадиган муаммоларни хал этишга ностандарт ёндошишга мажбур килади. Профайлинг услубини чет элда куллашнинг куп йиллик муваффакиятли тажрибаси,
1 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. Нутк. // www.press-service.uz, 2017. 22.12.
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
шунингдек, олинган ижобий натижалар хам мазкур услубнинг божхона хизмати ходимларини тайёрлашда амалий фойдали эканлигини тасдиклайди2.
АСОСИЙ ЦИСМ
Тадкикотимиз давомида "Тошкент-АЭРО" ИБК, Ислом Каримов номидаги "Тошкент" халкаро аэропорти чегара божхона базасида божхона хизмати ходимларини профайлинга оид булган касбий компетенцияларини улчаш ва уларни даражаларга булиш максадида танланган мезонларимизга мувофик божхона хизмати ходимларининг кузатувчанлигини, диккатини, хотирасини, мулокотчанлигини, ташкилотчилигини, таваккалчанлигини, эмоция, мимика ва хатти-харкатларни огзаки булмаган воситалар билан укий олиш кобилиятларини урганиш учун "Мюнстерберг тести", "Белгилар услуби", "Адаштирилган чизиклар", "Ракамлар учун хотира", "Образлар учун хотира", "Мимикамни топ", "Хрлатимни топ" "FMST тести", "Шахснинг мулокотманлик ва ташкилотчилик кобилиятларини урганиш", "Таваккалга мойилликни бахолаш" методикалар ёрдамида ургандик. Методикалар оркали олинган натижаларга асосланиб божхона хизмати ходимларини профайлингга оид булган компетенциялари шаклланганлиги буйича даражаларга булишга муваффак булдик. Х,ар бир методика буйича алохида эмпирик курсаткичлар тахлил этилди (1-жадвал).
1-жадвал
Методикалардан олинган натижалар буйича профайлингга оид булган компетенциялари шаклланганлиги буйича даражалар курсаткичлари
№ Методикалар Даражалар
Паст Урта Юкори Умумий (n=141)
n х n х n х х
1. Мюнстерберг 48 10,95 48 18,39 45 23,28 17.42
Краскел-Уоллис мезони 25.21 71.94 118.84 122.731
Ахамиятлилик даражаси (р) ,000*
2. Белгилар 38 28.23 45 37.51 58 41.86 36.80
Краскел-Уоллис мезони 20.71 60.09 112.41 121.474
2 Крдиров М.С. Божхона хизмати ходимлари касбий фаолиятида профайлинг технологиясини ривожлантириш масалалари. // "Замонавий таълим" журнали, 2019. № 11 (84). - 34-41 б.
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
Ахамиятлилик даражаси (р) ,000*
3. Адаштирилган чизиклар 87 5.44 47 12.78 7 17.85 8.51
Краскел-Уоллис мезони 44 L48 110.14 137.86 99.168
Ахамиятлилик даражаси (р) ,000*
4. Ракамлар учун хотира 32 5.43 34 8.82 75 11.61 9.53
Краскел-Уоллис мезони 20.00 47.63 103.35 115.137
Ахамиятлилик даражаси (р) ,000*
5. Образлар учун хотира 42 7.00 48 9.52 51 14.78 11.42
Краскел-Уоллис мезони 23.10 66.32 114.85 118.358
Ахамиятлилик даражаси (р) ,000*
6. MHMHKaMHH Ton 56 2.89 60 5.03 25 7.28 4.58
Краскел-Уоллис мезони 28.68 86.33 129.00 128.234
Ахамиятлилик даражаси (р) ,000*
7. XpnaraMHH Ton 55 1.98 60 4.00 26 5.58 3.49
Краскел-Уоллис мезони 28.55 85.00 128.50 129.982
Ахамиятлилик даражаси (р) ,000*
8. FMST тести 48 3.04 63 5.20 30 7.33 4.92
Краскел-Уоллис мезони 24 L50 80.00 126.50 127.464
Ахамиятлилик даражаси (р) ,000*
9. Мулокотманлик 32 0.51 20 0.61 89 0.80 0.71
Краскел-Уоллис мезони 35.72 78.50 82.00 73.060
Ахамиятлилик даражаси (р) ,000*
10. Ташкилотчилик 28 0.46 30 0.65 83 0.82 0.72
Краскел-Уоллис мезони 44 L50 77.00 77.77 48.671
Ахамиятлилик даражаси (р) ,000*
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
11. Таваккалга мойиллик 53 -19.1 79 -0.82 9 17.77 -6.53
Краскел-Уоллис мезони 28.29 92.13 137.00 102.686
Ахамиятлилик даражаси (р) ,000*
Изох: * - статистик ахамиятли тафовутларнинг ифодаланиши
Эмпирик курсаткичларнинг ахамиятлилик даражасини аниклашда Краскел-Уоллис мезонидан фойдаланилди. Мазкур мезонга кура божхона хизмати ходимининг касбий фаолиятида методикалар оркали аникланган мезонларнинг уз урни борлигини курсатиб утиш мумкин. Лекин, баъзи бир методика даражаларида эмпирик курсаткич буйича олинган натижаларда ва ходимларнинг сонида фарклар хам мавжудлигини курсатиб утиш мумкин. Уларнинг уртасидаги баъзи бир фаркланиши табиий холатдир. Масалан: мулокондчанлик ва ташкилотчилик мезонларии буйича олинган натижалар ва юкори даражадагиларнинг куплиги, таваккалга мойиллик шкаласи буйича уртача курсаткичка эга ходимларнинг куплиги лавозим йурикномасида белгиланган нормалар билан изохланиши мумкин. Чунки божхона ходимининг энг мухим фазилатларидан бири йуловчилар билан хушмуомала мулокот олиб бориш, хар бир утаётган юкни синчковлик билан киска вакт текширишга ундайди. Шулардан келиб чикган холатда мезонлар уртасидаги фарклар табиийдир.
Юкоридаги хар бир мезон буйича олинган методикалардан келиб божхона хизмати ходимини профайлинг асосидаги касбий компетенциялари шаклланганлигига кура умумий учта даражага булишлигимиз учун замин яратди. 141 нафар ходимдан 48 таси паст даража, 64 таси уртача даража, колган 29 таси эса юкори даражадаги натижа курсатди. Шунингдек, бу ходимларнинг ичида профайлингга оид билим ва куникмага эга булмаганлари хам борлигини инобатга олиш лозим.
Юкоридаги методикалардан олинган натижаларнинг объективлигини ва мезонларга мувофиклигини таъминлаш максадида эксперт бахолаш методикасини утказдик.
Эксперт бахолаш суровномасига юкорида баён этилган мезонлар асос булиб хизмат килди. Кузатувчанлик, диккат, хотира, мимика, эмоцияларни укиши, мулокондманллик каби сифатлар мезон сифатида эксперт бахолаш учун танланди. Умуман олганда, хозирги кунда фаолиятнинг муваффакиятини белгиловчи омиллар ва муваффакиятни бахолаш мезонлари барча сохаларда изланмокда .
3 Звенигородская Н.О., Кащеева В.Д., Кулешова Л.Н. и др. К исследованию факторов, определяющих успешность деятельности производственного коллектива.- В кн.: Экспериментальная и прикладная психология . Вып. 9. Психология и управление,- Л., 1979.- 80с.
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022—5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id—22257
Me3oHnapuHH aHHKgam ®:apaëHHga xap Sup эксперт SunaH cyxSaT, Sapna экcпepтпapнннг HyKTau Ha3apnapuHH MyBo^HKgamTupum acocuga yMyMHH HaTH^a onuHgu. HmnaS HHKU^raH Me3oHnapuMH3 Kyn hhMhk Ta^puSara эгa SynraH экcпepтпap TOMOHHgaH So^xoHa xH3MaTH xoguMH KacSuH ^aonu^raga npo^afinuHr TexHonoruacHHH Ky^nam ®:apaëHHga энг MyxuMnapu cu^araga TatKugnaHgu.
Bo^xoHa xu3MaTH xoguMnapuHHHr npo^aönuHrra oug SynraH sh^hm Ba ManaKanapuHH aHHK Ba3Htfraapga Ky^nafi onum ®:apaëHnapHHH TagSuK этнm MaKcaguga 5 Ta (m=6) Me3oHnap TaHnaS onuHgu Ba Ma3Kyp ^apaëHnapra 6axo Sepumga HcnoM KapuMoB HoMugaru "TomKeHT" xa^Kapo aaponopTH nerapa So^xoHa nocTHHHHr 4 Ta CMeHa 6om HHcneKTopnapu, nocT Somnuru Ba ypuHÔocapnapugaH uSopaT, xap Sup cMeHaga 3 TagaH экcпepтнннг (d=3) ^HKpugaH ^ofiganaHungu.
3KcnepT Saxonam ycynuHH Ky^nam ®;apaëHHga acocaH экcпepтпapнн TaHnam Ba экcпepт rypyxgapuHH maKmaHrnpumga, ynapHH KoMneTeHrauK gapa^acuHH Saxonamga, экcпepтпap ^uKpnapuHHHr KenumyBnaHnuK gapa^acuHH aHHKgamga Ba onuHraH Harn^anap W3acugaH MyaöaH Kapopnap KaSyn Ku^um KaSu Macananapra acocuH эtтнSop KapaTguK.
3KcnepTnap rypyxu SunaH aBBan cyxSaraamungu Ba Me3oHnap TymyHTHpungu, KymHMna $HKp-Mynoxa3anap SynMagu, npo^aönuHrra oug SynraH Me3oHnap onTHTa Me3oH экaнпнгн TymyHTupungu.
fflaKnnaHHnraH экcпepт rypyxH at3onapura, So^xoHa xu3Mara xoguMnapuHH npo^afinuHrra oug SynraH KacSuH кoмпeтeнцнaпapн maKmaHraHnuK Syfiuna SaxonaHaëTraH KoHTeHreHTHH yn gapa^ara SynuS Saxonam (1=nacT, 2=ypTana, 3=WKopu) KepaKnuru afiTungu. Ma3Kyp Saxonam mKanacu KyHugaH WKopura tomoh ycuS Sopagu Ba yHHHr WKopunaS SopaëTraH KUÖMaraapu moc paBumga экcпepтпap ToMoHugaH So^xoHa xoguMuga npo^afinuHrra oug KacSuH cu^araapHH WKopunuru SunaH H^o^anaHagu.. "TomKeHT-A3PO" HBKga yTKa3unraH TagKHK£THMH3HHHr 2-SocKH^uga, экcпepтпap ToMoHugaH 141 Ha^ap xoguM SaxonaHgu (2-^agBan).
2-^agBa^
Эксперт^ар TOMOHHgaH o^HHraH HaTH^a^apHHHr yMyMHH ypTana
KypHHHmH
№ Me30H^ap (m=6) Эксперт^aр (d=3)
1 2 3
1 Ky3aTyBnaHHHK 1.58 1.95 1.66
2 ^HKKaT 1.51 1.65 1.78
3 XoTupa 1.54 1.56 1.85
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
4 Мулокотчанлик 2.14 1.98 1.75
5 Мимика, эмоцияни укий олиш 1.42 1.85 1.88
6 Тезкор карорлар кабул килиш 1.40 1.55 1.69
Олинган натижаларнинг ахамиятлилик даражасини аниклаш максадида нопараметрик курсаткичларни аниклаш Краскел-Уоллис мезонидан фойдаланилди. Мазкур тадкикотимиз, яъни экспертлар суровини утказишимиз юкоридаги методлардан олинган натижалар билан бизнинг ишлаб чиккан мезонларимизга мувофиклигини аниклашдан иборат эди (3-жадвал). Экспертлар суровида биз танлаган мезонлар ва методикалар бир бирига мувофиклиги аникланди, экспертлар хам методика натижалари буйича даражага булинган ходимлар билан экспертлпр томонидан булинганлар деярли 80 % гача мос келди. Бундан хулоса килиш мумкинки, мезонлар ва методикалар, эксперт бахолашлар уртасидаги мувофиклик юкори даражага эга.
Эксперт бахолашнинг умумий тахлиллар натижаларига кура 40 нафар божхона хизмати ходими паст, 62 нафар божхона хизмати ходими уртача, 39 нафар божхона хизмати ходими юкори даражаларда этиб белгилангани маълум булди. Икки методика даражалари уртасидаги корреляция натижалари 0.860 га тенг булди. Демак, бундан хулоса килишимиз мумкинки, биз томонимиздан утказилган методикаларнинг экспертлар суровига асосланган холда ишончлилиги яна бир бора тасдикланди.
3-жадвал
Экспертлар сурови буйича олтита мезон буйича бахоланган ходимларнинг уртача ранг курсаткичлари
№ Мезонлар (m=6) Даражалар (n=141)
Паст (K) Уртача (K) Юкори (K) K Р
1. Кузатувчанлик 30.40 74.01 107.86 74.656 ,000*
2. Диккат 32.58 66.99 116.78 87.680 ,000*
3. Хотира 31.88 70.53 111.87 77.938 ,000*
4. Мулокотчанлик 62.01 55.98 111.87 37.668 ,000*
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
5. Мимика, эмоцияни укий олиш 35.34 67.47 113.19 75.417 ,000*
6. Тезкор карорлар кабул килиш 27.23 72.15 114.08 94.327 ,000*
ХУЛОСА
Утказилган амалий тажрибаларимиз мавзуимизда белгиланган мезонларни аниклашда ижобий даражадаги ишончга эга булган натижаларни олишимизга ёрдам берди.
Тадкикотимиз давомида танлаб олинган мезонларнинг мувофиклиги методикалар ва эксперт бахолаш усули билан тасдикланди, яъни мезонларга мувофик танланган методикалар эксперт бахолаш билан маъкулланди.
Божхона хизмати ходимларини профайлингга хос булган сифатларини шакллантиришда психологик тайёргарлигига алохида эътибор каратиш лозим. Психологик тайёргарлик ходимлар касб махоратининг комплекс таркибий кисмидир. У ходимнинг шаклланган ва ривожланган психологик хусусиятлари мажмуаси булиб, оператив хизмат фаолиятининг узига хос ва мухим психологик хусусиятларига жавоб беради ва уни амалга оширишнинг зарур шарт-шароитларидан бири булиб хисобланади. Бунда ходим диккат, хотира, идрок, тафаккур, ирода, мулокотга киришувчанлиик, ташкилотчилик, тезкор карорларни кабул килиш каби куникмаларни эгаллайди.
REFERENCES
1. Узбекистон Республикаси Божхона кодекси. - http://www.lex.uz/acts/2876354
2. Узбекистон Республикаси Президентнинг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Х,аракатлар стратегияси тугрисида"ги ПФ-4947-сон Фармони. - http://lex.uz/docs/3107036
3. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. Нутк. // www.press-service.uz, 2017. 22.12.
4. Звенигородская Н.О., Кащеева В.Д., Кулешова Л.Н. и др. К исследованию факторов, определяющих успешность деятельности производственного коллектива.- В кн.: Экспериментальная и прикладная психология . Вып. 9. Психология и управление,- Л., 1979.-80с.
5. ^одиров М.С. Божхона хизмати ходимлари касбий фаолиятида профайлинг технологиясини ривожлантириш масалалари. // "Замонавий таълим" журнали, 2019. № 11 (84). - 34-41 б.
6. ^одиров М.С., Шомирзаев С.А. Божхона профайлинги. Услубий кулланма. - Т.: БИ, 2019.