Научная статья на тему 'БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚУВЧИЛАРИНИНГ ИЖОДКОРЛИК ҚОБИЛЯТЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ'

БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚУВЧИЛАРИНИНГ ИЖОДКОРЛИК ҚОБИЛЯТЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

109
25
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ижод / ижодкорлик / қобилят / мотив / мақсад

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Жумагул Мавлон Қизи Маманазарова

Ушбу мақолада «ижод», «ижодкорлик» ижодкорлик қобилятини шакллантиришва уни ривожлантириш ҳақида маълумот берилади ҳамда ўқувчилар ижодий фаолиятини ривожлантириш ҳақида сўз боради

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚУВЧИЛАРИНИНГ ИЖОДКОРЛИК ҚОБИЛЯТЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ»

БОШЛАНГИЧ СИНФ УКУВЧИЛАРИНИНГ ИЖОДКОРЛИК КОБИЛЯТЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

Жумагул Мавлон кизи Маманазарова

"Таълим ва тарбия назарияси ва методикаси" (бошлангич таълим) магистранти

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада «ижод», «ижодкорлик» ижодкорлик кобилятини шакллантиришва уни ривожлантириш хакида маълумот берилади хамда укувчилар ижодий фаолиятини ривожлантириш хакида суз боради

Калит сузлар: ижод, ижодкорлик, кобилят, мотив, максад

КИРИШ

Бугунги кунда жамиятимизнинг барча сохаларида булаётган узгаришлар умумтаълим мактабларига хам уз таъсирини утказмокда. Мактаб олдига янги максад ва вазифалар куйилмокда, унинг фаолият куникмаси узгармокда. Барча узгаришларнинг максад ва мохияти, марказида ривожланаётган укувчи шахси -унинг максади ва узини англаши хамда узини татбик этиши, шахс булиб етишиши, ижодини намоён этиши масалалари ётади.

Бошлангич таълимда хар кандай фаолият реал шарт-шароитларда, турли усулларда ва турлича куринишларда намоён булади. Килинаётган хар бир харакат маълум нарсага - предметга каратилганлиги учун хам, фаолият предметли харакатлар мажмуи сифатида тасаввур килинади. Предметли харакатлар ташки оламдаги предметлар хусусиятлари ва сифатини узгартиришга каратилган булади. Масалан, биринчи синф укувчиси дафтарга муайян ёзувни тушираётганда. унинг харакати ёзувга каратилган булади ва ёзув оркали билим куламини кенгайтиришга харакати ошади.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Мехнат асосида бошлангич синф укувчиси фаолиятининг амалий ва назарий шакллари ривожланади. Бунда амалий фаолиятининг хусусияти шундан иборатки, бу хусусият у ёки бу вазиятларни кайта узгартиришга бевосита йуналтирилган булади. Назарий фаолият бу максаддан фарк килган холда кайта узгартириш усулларини аниклашга, конуниятларни очишга таъсир курсатади. Назарий фаолият амалий фаолият вазифаларига таъсир этиш билан ортиб

April, 2022

1215

боради ва ривожланади хамда мазкур вазифаларни янада самаралирок хал этишга ёрдам беради.

Инсон ва жамият эхтиёжларининг хилма-хиллигига караб кишилар фаолиятининг хилма-хиллиги вужудга келади. Бу хилма- хилликнинг хар бири одатда узида фаолиятнинг хам ташки, хам ички, хам амалий, хам назарий элементларини намоён этади.

Бошлангич синф укувчиси уз гоя, фикр ва карашларини фаолияти давомида амалда куллайди ва янгилик яратади. Ана шу янгилик яратиш ижодкорлик булиб, тафаккурнинг энг олий шаклидир. Куйилган вазифани хал этишда маълум булган усуллардан фойдаланмайди. Фаолиятнинг максади ва усулларнинг таркиби сифатида махорат ва ташаббускорликнинг асосий шарти сифатида уни ижодий фаолият даражасига кутаради.

Бугунги кунда илмий, услубий адабиётларда «ижод», «ижодкорлик» каби атамаларни учратиб колмокдамиз. Бу атамаларнинг адабиётлар сахифаларида пайдо булганлиги бежиз эмас.

«Ижод» сузининг лугавий маъноси: «яратиш», «янгиликни кашф этиш» сузларига монанд келади.

Ижодкорлик - фаолиятнинг турли холатларида пайдо булади. ^изикиш илхом, интилиш ва бошкалар ижодкорликнинг инсон онгида энг олий тарзда пайдо булишидан, намоён булишигача жараёнини уз ичига олади. Шахсда фаолият эхтиёжи фаолиятда янги илгари максад килиб куйилмаган, хал этувчи восита булиб хисобланмаган интилишдир.

Ижодкорлик - сифат жихатдан янги, моддий ва маънавий бойликлар яратувчи инсон фаолияти жараёни. Ижодкорлик узида инсоннинг мехнатда намоён булган кобилиятини ифодалайди. Объектив олам конуниятларини билиш асосида хилма-хил ижтимоий эхтиёжларини каноатлантирадиган янги хакикатни яратадигандай мехнат ижод булиши мумкин. Ижод турлари бунёдкорлик фаолияти билан белгиланади: ихтирочи, ташкилотчи, мехнати илмий ва бадиий мехнат ва бошкалар. Ижодий фаолият учун имкониятлар ижтимоий муносабатларга боглик. Бугунги кунда мустакиллик туфайли амалга оширилаётган таълим ислохотлари уз ишига ижодий ёндашувчи, фан , техника, санъат, ишлаб чикаришнинг жадал ривожланишига уз хиссасини кушадиган юксак малакали кадрлар тайёрлашга боглик. Шунга кура, жамият тараккиёти талабаларидан келиб чиккан холда хар бир укувчини ижодкорлик рухида тарбиялаш мухим ва зарурдир. Юкорида таъкидлаганимиздек, хар бир шахснинг ижодкорлик

April, 2022

1216

фазилатларининг шаклланиши айнан мактабда бошланади. Зеро, мактабда турли салохият ва кобилиятга эга болалар таълим олади ва болалардаги ана шу лаёкатни ва салохиятни ривожлантириш мактаб укитувчиларининг биринчи галдаги вазифасидир. Болалардаги ижодий фаолиятнинг хар кандай куртаклари таълим-тарбиядан ташкарида, фаолиятдан ташкарида камол топа олмайди. Психолог олим В.А. Крутецкий бу хакда хакконий фикр билдирган: "Кобилият факат мехнатда намоён булибгина колмайди, балки мехнатда шаклланади, камол топади, барк уриб яшнайди хам. Аксинча харакатсизлик халокатга махкум этади".

А.В. Петровский фикри билан айтиганда "Кобилият факат усишдагина мавэжуд булади. Кобилият инсон фаолиятидан ташкарида мавжуд булмайди,таълим ва тарбия шароитларида эса у шаклланади".

Бирок маълум бир фаолият туфайли истеъдод белгилари ва кобилиятлар хар доим хам болаликдан намоён булавермайди. Шунинг унун кобилияти бор деб болани бир ёклама тарбиялаш болани бездириб куйиб, фаолиятнинг бошка турлари билан шугулланишини бугиб куйиш мумкин.

Таълим-тарбияда болаларнинг хар томонлама камолга етказиш асосий максад килиб куйилгани хам тарбиянинг ана шу конуниятларига асосланади. Х,ар томонлама таълим-тарбия бериш болалардаги яширин истеъдодларни юзага чикаришга ёрдам беради. Бунинг учун укувчиларни кичик мактаб ёшидан бошлаб уз фаолиятини намоён килиши учун имконият берилиши максадга мувофик. Х,ар бир боланинг кобилиятини намоён этувчи фаолиятга йуллашнинг энг макбул йули уларда ижодкорликни ривожлантиришдир.

Укувчи ижтимоий ахамиятга махсулот ярата олмайди ва бу мактабнинг вазифасига кирмайди хам. Биринчи синф укувчилари узлаштирган билимлари, махоратини уз савияси даражасида куллайдилар. Аклий фаоллик, уткир зехн, кашфиётчилик кобилиятини намоён этади. Топширикни бажаришда укувчиларнинг ижодий фаолияти у яратаётган укув жараёнида масалалар ечиш, муаммоларни хал этишда, иншолар ёзишда ривожлана боради. Укувчи бу борада мактабгача таълимда ва ундан кейин шу вактгача олган билимларини тадбик этади. Бунда укувчи янги усулларни куллайди. Топширикни бажариш учун фаоллик курсатиш, зехнлилиги, зукколиги, кашфиётчилиги, зарур билисмга эга булиш учун харакат килиши, муаммоларни ечишда харакатчанлиги, мустакиллиги, мехнатсеварлиги, вокеа -ходисалар ичида энг мухимини танлай билиши, умумийсини кура билиш кобилияти кабиларни ривожлантиришга имкон

April, 2022

1217

берадиган фаолият ижодий фаолият самарали фаолиятдир. Укувчи мустакил холда бажарган ижодий ишлар: шеър, иншо, хикоя, модел, макет, уйинчоклар, бадиий мехнат махсулотлари ижодий фаолиятни ривожлантирувчи самарали натижалардир. Айникса ижод, санъат, мехнат, намуналарини яратишда умумий маълумот билан бирга, уларни яратиш технологиясини билиш касб-хунарга оид билим хам керак булади. Бу борада болаларнинг кизикишлари, кобилияти, майлларини хисобга олган холда мехнат турларини укув жараёнига киритиш, ижод турларининг ранг- баранглиги ва хилма-хил булишига шароит яратиш талаб этилади.

Укувчилар ижодий фаолиятини ривожлантиришда уларга узига хос ёндашув хам катта ахамият касб этади. Маълумки, хар бир бола узига хос, бетакрордир. Шахснинг узига хослиги унинг турли хил интдивидуал ва ижтимоий ривожланиш омиллари таъсирида шаклланадиган психикасининг хусусиятлари билан белгиланади.

Кадрлар тайёрлаш миллий дастури амалга оширилаётган хозирги пайтда ижодкор, ижтимоий фаол шахсни тарбиялаш, ижодий фаолиятини шакллантириш мухим вазифа булиб колмокда. Таълим шахсни шакллантириш ва ривожлантиришнинг асосий воситаси сифатида каралмокда. Хрзирги даврда айникса, Таълимни инсонпарварлаштириш укувчиларнинг билим олишга булган интилишидаги шахсий фаоллигини оширишга каратилган. У билим олиш учун шахсий ижодий изланиш кобилияти ва имкониятини шакллантиради. Хрзирги талабларга кура, укитувчи билим беришда пассив объект булиб колмайди, балки укувчининг мустакил ва ижодкоркор булишига интилади. Инсонпарварлик ёндашуви мактабни боланинг шахсиятига, унинг ички оамига, хали намоён булмаган кобилият ва имкониятларига эътибор каратади.

1. Укувчиларга инсонпарварлик муносабатларини таркиб топтириш. Педагогик - психологик адабиётларда таълимни янгилашда инсон кадр -кимматини юкори куювчи, узаро муносабатлар маданиятини таркиб топтирувчи мухитни вужудга келтиришни талаб этмокда.

2. Таълимни инсонпарварлаштириш шахс жамиятни янги талабларига куратарбиялашда таълимни хам ана шу талаблар асосида ташкил этиш, яъни уларни миллий ва маданий анъаналарга хамда жамиятнинг ижтимоий-иктисодий ривожланиши даражасига мос холда шахсни

хурмат килиши, унинг кадр-кимматини саклаш, имконияти ва кобилиятини тулик намоён этиши ва ривожланиши учун

April, 2022

1218

шарт- шароитлар яратишни такозо этади

3. Таълимни инсонпарварлаштиришда укувчиларнинг рухий, жисмоний, интеллектуал, ахлокий ривожланишида педагогик хамкорлик устуворлик касб этади. Укув жараёни ва бошка хаётий вазиятларда эркин, мустакил фикрлайдиган ва фаолият курсатадиган шахс инсонпарвар фукарони шакллантириш каратилади ва барча педагогик шарт-шароитлар укув жараёнини инсонпарварлик йуналишида ташкил этади.

Таълимга дифференциал ёндашув. Бу укув фаолиятини укувчиларнинг кизикишлари, майллари, кобилиятини хисобга олган холда ташкил этиш киради. Бу борада куйидагиларни хисобга олинади:

- укувчиларни жинси, ёши, ижтимоий келиб чикишига кура;

- уларнинг кобилияти, маълум фан сохасига оид кизикишига кура;

- укув фанлари мазмунига кура;

- укувчиларнинг кобилияти ва манфаатларига мос келадиган таълим даражасини фарклашга кура.

Таълимда индивидуал ёндашув бу болаларни бир-бирига таккослаш эмас, балки хар бир боланинг укув-билув жараёнида, хаёт йулининг турли боскичларида таккослашлан иборатдир. Хдракатланиш хусусиятларига караб фаркланишлар хар кандай тенг шароитларда индивиднинг умумий фаоллиги, унинг харакатчанлиги ва эмоционаллигига караб юз берадию Болаликдан улардаги индивидуал фарклар маълум була бошлайди. Бу фарклар уларнинг хулк-атвори ва фаолиятининг турли шаклларида куринади. Таълимда индивидуал ёндашув боланинг психик холати, кизикиши, яшаш ва укиш шароитларини хисобга олган холда уни амалга оширишни талаб этади. Демак, индивидуаллик болаларнинг узига хослигини, унинг бошкалардан фаркини ифодаловчи хислатлари мажмуидир [ ].

Укувчилар ижодкорлик кобилятини ривожлантиришда таълим жараёнини технологиялаштириш хам энг мухим талаблардан саналади. Бу эса хозирги фан - техника сохасида тараккий этган глобаллашув жараёни кечаётган таълимни жахон тараккий этган давлатлари таълим тизими даражасига тенглаштиришни такозо этади. Зеро, бугунги кунда таълим жараёнини ташкил этишда укитишнинг анъанавий усулидан, технологик, ижодий - изланувчанлик усулига утиш билимларни тайёр холда укувчига етказишдан, укувчининг интеллектуал кобилиятини амалга оширишга ёрдам берадиган технологик, ижодий-изланувчанлик усулига утиш шароитида технологик ёндашув айнан укув максадларига эришув имконини беради.

April, 2022

1219

Натижада таълим олувчилар фаолиятини рагбатлантириш, ташаббускорликда фаолият юритишга хизмат килади.

Укувчиларнинг ижодкорлик кобилятини ривожлантиришда уз -узини англаш, ёки шахс "Мен" ини шакллантириш хам ута мухимдир. Бу укувчида уз хулкини таркиб топтирадиган, уз-узини англаган ва англамаган тасаввурлари тизими саналади.

Укувчини уз "Мен"ини англаши таълим натижаси, уз-узини англашнинг якуний даражаси.

ХУЛОСА

Демак, шахснинг ривожланиши бевосита унинг фаолиятида руй берадаган узгаришлар, мотивлар, максадлар, янги воситаларни куллаш, усуллар хамда фаолият дастури билан боглик холда кечади ва узгаришлар асосида инсон фаолиятининг фаоллиги шаклланади. Агар таълим укувчилар фаолиятининг фаоллигини шакллантирмай, унинг ривожланишига шарт-шароитлар яратилмаса, шахс хар томонлама камол топиши кийин.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикасининг — "Таълим тугрисида"ги конуни. Олий таълим. Меъёрий хужжатлар туплами. - Т.: «Шарк». 2001

2. Узбекистон Республикасининг — "Кадрлар тайёрлаш миллий дастури тугрисида"ги конуни. - Т.: «Шарк», 2001.

3. Каримова В.М. Суннатова Р. ва бошкалар. Мустакил фикрлаш. Академик литцейлар ва касб- хунар коллежлари учун укув кулланма.- Т.: Шарк, 2000.4. Каримова В, Нишонова З. Мустакил ижодий фикрлаш ва шахснинг хиссий, иродавий ва интеллектуал хислатлари орасидаги богланиш // Ж. Халк таълими, 2001.

® ©

April, 20221 Multidisciplinary Scientific Journal1

©

®

©

©

1220

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.