Научная статья на тему 'БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚУВЧИЛАРИ ИЖТИМОИЙЛАШУВИНИ ТАЪМИНЛАШ ПЕДАГОГИК МУАММО СИФАТИДА'

БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚУВЧИЛАРИ ИЖТИМОИЙЛАШУВИНИ ТАЪМИНЛАШ ПЕДАГОГИК МУАММО СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
62
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ижтимоийлашув / ижтимоийлашув жараёни / ижтимоий тажриба / омил / ривожланиш.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Пардаев Бекмурат

Мазкур мақолада шахс ижтимоийлашуви жараёни, унинг омиллари хусусида фикр юритилади. Шунингдек, инсоннинг ижтимоийлашув агентлари ва институтларининг ўқувчилар ижтимоий тажрибаларини тўплашдаги роли тўғрисида гап боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚУВЧИЛАРИ ИЖТИМОИЙЛАШУВИНИ ТАЪМИНЛАШ ПЕДАГОГИК МУАММО СИФАТИДА»

3. Саъдиев, А. Узбекистон халцлари тарихини уцитиш. Т.: У^итувчи, 1993.

4. Сулаймонов, А. "Узбекистон тарихини урганиш жараёнида миниатюра санъатидан фойдаланиш". Т.: Халц таълими 5: 25-30. 2006.

5. Шомий, Низомиддин. Зафарнома. Т.: Узбекистон. 1996.

6. Khaydarov, S. A. (2021). The role of the use of fine arts in teaching the hi^ory of the country. International scientific and practical conference. CUTTING EDGE-SCIENCE. In Conference Proceedings (pp. 41-43).

БОШЛАНГИЧ СИНФ УЦУВЧИЛАРИ ИЖТИМОИЙЛАШУВИНИ ТАЪМИНЛАШ ПЕДАГОГИК

МУАММО СИФАТИДА

Пардаев Бекмурат.

ТДПУ Бошлан8ич таълимда она тили ва уни уцитиш меодикаси кафедраси катта уцитувчиси.

Аннотация: Мазкур мацолада шахс ижтимоийлашуви жараёни, унинг омиллари хусусида фикр юритилади. Шунингдек, инсоннинг ижтимоийлашув агентлари ва институтларининг уцувчилар ижтимоий тажрибаларини туплашдаги роли тузрисида гап боради.

Калит сузлар: ижтимоийлашув, ижтимоийлашув жараёни, ижтимоий тажриба, омил,ривожланиш.

Аннотация: На этой статье реч идет о процессы социализации и его факторах. А также о роле агентах и инститов социализации в приобритение социального опыта.

Ключевые слова: социализация, процесс социализации, социальный опыт, фактор, развития.

Annotation: In this article, we are talking about the processes of socialization and its factors. As well as the rols of agents of socialization in the adoption of social exprience.

Key words: socialization, socialization process, social experience, factor, development.

Узини англаш, узлигини намоён килиш, узига бах,о бериш, уз-узини тарбиялаш куникмалари, хдётда уз урнини мустакил белгилай олиш сингари шахсий хусусиятларни тарбиялаш ижтимоийлашув жараёнининг асосий максади саналади. Мамлакатимизда ёшлар тарбияси, уларнинг ижтимоийлашуви борасида чукур уйланган ва узок муддатга мулжалланган истикболли ислох,отлар амалга оширилмокда. Бу хусусида юртбошимиз Шавкат Мирзиёев БМТ Бош Ассамблеясининг 72-сессиясида: "Сайёрамизнинг эртанги куни, фаровонлиги фарзандларимиз кандай инсон булиб камолга етиши билан боFлик. Бизнинг асосий вазифамиз - ёшларнинг уз салох,иятини намоён килиши учун зарур шароитлар яратишдан иборат", - деб таъкидлайди.[1. 3-б.]

Ижтимоийлашув деб индивиднинг узи мансуб булган ижтимоий мухит (социум) да мавжуд ижтимоий меъёрлар, маданий кадриятлар ижтимоий хулк нормаларини узлаштириши асосида шу жамиятнинг тулаконли аъзосига айланишига айтилади.

Инсонга ижтимоий мавжудот сифатида караш фикри энг кадим замонларга, Конфуций, Платон ва Аристотел даврларига бориб такалади. Платон "Давлат" асарида болаларни ёшлигидан бошлаб ижтимоий тарбиялаш FOясини илгари суради ва уни ташкил этишнинг муайян тизимини таклиф килади. Буюк файласуф Платоннинг "фарзандларингизнинг илм ва адабини узингизнинг илм ва адабингиз билан чекламанг, уларни келгуси замон учун тайёрланг, чунки улар сизнинг замонангизга тегишли эмас, улар келгуси замон одамларидир"-деган хикматлари хозирги даврда ота-оналар хамда мураббийлар учун хам кимматлидир1.[3. 266-б,] Х,озирги замон фанида "ижтимоийлашув" атамаси шахсга нисбатан илк бор америка социологи Ф.Г. Гиддингснинг 1887 йилда нашр килинган «Ижтимоийлашув назарияси» асарида кулланилган. Ижтимоийлашув Гиддингс нуктаи назарича, "инсон материалини ижтимоий хаётга тайёрлашда индивид характери ёки ижтимоий табиатини ривожлантиришни англатади2.[6. 201-б.]

Ижтимоийлашув жараёнида индивиднинг жамият билан турли шакллардаги хамкорлиги натижасида шахсга нисбатан муайян таъсири юзага келади. Ана шу таъсирлар жамланмасига ижтимоийлашув омиллари деб юритилади. Ирсият, ижтимоий мухит, таълим ва тарбия билан бир каторда шахс ривожланишида хар бир индивид учун ноёб ахамият касб этадиган катор омиллар мавжуд. Куйида улар хусусида фикр юритилади.

А.В. Мудрик инсоннинг ижтимоийлашувига уз таъсирини курсатадиган омилларни куйидаги турт гурухда тасаввур килади: мегаомиллар - коинот, сайёра, олам, Интернет; макроомиллар - мамлакат, элат, жамият, давлат; мезоомиллар -катта гурухдаги одамларнинг яшаш худуди, урни ва турмуш тарзи билан боFлик холдаги ижтимоийлашуви шарт-шароитлари (регион, кишлок, овул, шахар), у ёки бу ижтимоий-маданий адокадорлигига кура; микроомиллар - оила, махалла, тенгдошлари, тарбиячилар ва бошка микро ижтимоий мухит субьектлари [5, с. 48-б.].

Шахс ижтимоийлашувининг мухим омили сифатида, биринчи навбатда, биологик омиллар эътироф этилади. Инсоннинг ижтимоийлашувида унинг биологик мавжудот, тирик организм эканлигини, унинг ривожланиши биологик ва физиологик конуниятларга буйсунишини инобатга олмаслик мумкин эмас. Яъни инсон табиатан маълум бир туFма сифат, хусусиятлар билан дунёга келади, уларни ирсий мерос килиб олади. Мана шу мерос килиб олинган биологик ва физиологик сифатлар шахснинг ижтимоийлашуви учун зарур булган ижтимоий ролларни узлаштиришида кобилиятлар даражасига усиб етишида асосий ролни жамиятда мавжуд шароитлар таркиби белгилаб беради.

Шахснинг ижтимоийлашувида оила бола учун биринчи ва энг якин ижтимоий

1 А.Зннунов Педагогика тарихи Шарк .Т.2004. 266-бет.

2 Педагогическая энциклопедия. Фан.Т. 2001.201-бет

KypFOH саналади, ва боланинг ижтимоийлашувида етакчи мухит сифатида мухим из колдиради. Н.Эгамбердиева бу хусусида шундай ёзади: «Оилага кириш — маълум эмоционал муносабатлар тизимида иштирок этиш, шу ижтимоий гурухга мансуб булиш, у билан умумий тарихга эга булиш, белгиланган жойда истикомат килиш демакдир. Айрим хозирги замон оилалари уз бошидан жиддий инкирозни бошидан кечирмокда, ички оилавий муносабатларга путур етмокда, болалар ва ота-оналар орасида бегоналашув холатлари ортиб бормокда, ажримлар ва тулик булмаган оилалар микдори купаймокда, туFилиш даражаси пасайиб, болалар саломатлиги ёмонлашмокда. Катта ёшдагиларнинг моддий бойликларга булган интилишларининг кучайиши натижасида уларнинг асосий вазифалари булган бола тарбиясидаги роли оммавий ахборот воситалари, болаларнинг кучадаги тенгдошлари, шунингдек, бевосита болаларнинг узларига колиб кетмокда. Оилаларнинг узининг бола ижтимоийлашуви билан боFлик булган аксар вазифаларининг ижтимоийлаштириш институтларига бериб куйишлари шахснинг ижтимоийлашувида турли омиллар таъсирида зиддият, узаро келишмовчилик ва номувофикларни келтириб чикармокда» [7. 119-б.].

Ижтимоийлашув омилларидан яна бир ахамиятга молик гурухини боланинг тенгдошлари, махалладаги уртоклари ташкил килади. Шу боис ота-оналар имкон доирасида уз фарзандларининг куршовидаги болаларнинг ижтимоий соFломлигига алохида эътибор каратишлари зарур. Бунда болаларнинг буш вактларини тyFри ташкил килиш ёзги оромгохлар, турли спорт ва санъат, ижодий тугаракларга жалб килиш, мустакил ва ижодий тафаккурга ургатиш ута мухим. Болаларни бу каби фаолият турларига ургатиш уларнинг мулокот маданияти, касб танлаши, жисмонан ва маънан соFлом булишлари, уз хатти-харакатлари учун масъулиятли булишларига узининг таъсирини курсатади. Утил ва кизларда мулокот куникмаларининг шакллантирилиши ва ривожлантирилиши нафакат якин танишлари, балки турли хаётий вазиятларда учрайдиган узаро муносабатларда, визуал мулокот шаклларида хам уларга катор устунликларни беради.

Мобил телефонлар бола хаётининг ажралмас таркибий кисмига айланиб улгурди, айрим ота-оналар фарзандларини буткул чекласалар, баъзилари болаларининг уяли алока воситалари, Интернет тармоFида турли сайтлардан фойдаланиш сифати ва вактини назорат киладилар. Аксарият холларда болалар бу тармокларга уз билимларини ошириш, берилган вазифаларга мукаммал жавоб топиш максадида кирадилар. Назоратни тyFри ташкил килиш болаларнинг интернет карамлигига дучор булишларининг олдини олади, тоза хавода дустлар даврасида уйнаш болаларнинг умумий ривожланишига якиндан ёрдам беради.

Купинча ота-оналар фарзандларининг носоFлом оила мухитида катта булаётган тенгдошлари билан мулокот килишларини исташмайди. Бундан муайян максадлар - боланинг умумий ривожланишига ёмон намуна буладиган иллатларни узлаштирмаслиги, сукиниш, ичиш, чекиш каби салбий таъсирларга берилмаслиги кабилар кузда тутилади. Улар болани ташки мухит таъсири, унда мавжуд муаммолардан тамомила чегаралб ололмайди. Шунинг учун болага бундай мулокотларнинг якуний натижалари нимага олиб келишини ётиFи билан

т^ри тушунтириш ута мухим ахамият касб этади. Айрим ота-оналар эса хатто тарбияси OFир болаларга хам ижобий таъсир чораларини шахсий намуна асосида сингдиришга харакат килади ва фарзандининг бундай болалар билан мулокотига монелик курсатмайди, назорат кучайтиради.

Боланинг ижтимоийлашувнинг мухим шартларидан бири уни ураб турган тоза экологик мухит, соFломлаштириш амалиёти, шахсий урнак асосида шакллантириладиган соFлом турмуш тарзи хисобланади. Бунда ота-она, укитувчи, оиладаги катта ёшдаги вакиллар болага намуна булишлари талаб этилади.

Шахснинг самарали ижтимоийлашувини таъминлашда уни мутолаага ургатиш ута мухим сифатлардан саналади. Бунда хам ота-она, бошлаетич синф укувчиларининг ролини алохида эътироф этиш керак булади. Боланинг бадиий асар укишини раFбатлантириш, унда фаолиятининг натижасидан каноатланиш, фахр хиссини туйиш максадида укитувчи боланинг узлигини намоён этиши, укиганларини бошкалар билан уртоклашиши учун шароит яратиб бериши ва унинг мунтазамлигини таъминлашга харакат килиши максадга мувофик.

Бола ижтимоийлашуви ва узлигини ифода этишида шахсий кенглик мухитини яратиш яхши самара беради. Бунда боланинг уз алохида хонаси, кровати, шахсий буюмлари, укув куроллари ва иш столининг булиши назарда тутилмокда. Бу уларнинг баъзида ёлFиз колишлари, уйлашлари, хатти-харакатларини режалаштириб олишларида ёрдам беради.

Бола ижтимоийлашувининг энг асосий шарти - бу таълим. Таълим воситасида бола атрофдаги олам, табиат ва жамият конуниятлари, аждодлар угитини узлаштиради, илмий дунёкарашини шакллантиради. Бирламчи ижтимоийлашув жараёнида шаклланган билим, куникма ва малакаларининг янги ахборотлар хисобига бойишига мушарраф булади. Уз навбатида дунёкарашнинг бойиб бориши шахснинг шахсий сифат ва фазилатларининг тобора баркарорлашувини таъминлайди.[4. 288-б.]

Х,озирги шароитда оила ва таълим ва бошка санаб утилган омиллар уз уринларини таъсир доираси тобора ошиб бораётган ОАВ хамда Интернет каби ижтимоийлаштириш агентларига бушатиб бермокда. Интернет оркали ёшлар тушиб колаётган виртуал олам оилада, тенгдошлари даврасида реал хаётда дуч келадиган ички ва ташки зиддиятларни енгиб утиш, кайфияти, карашлари, хаётий позицияларида, хиссиёт ва эмоцияларини билдиришда харакатлар эркинлигини такдим этади, уз навбатида, болада интернет-карамлик холатининг шаклланишига олиб келади.

Хулоса урнида айтиш мумкинки, авлоддан-авлодга утказиб берилган боланинг ирсий-биологик омиллари, оила, таълим-тарбия мухити, экологик мухит омиллари, техник ва технологик ахборот хуружлари ва хоказолар педагоглар эътибор беришлари лозим булган шарт-шароитлар ва омиллар сирасига киради. Демак, боланинг ривожланишига узининг ижобий ёки салбий таъсирини курсатувчи омилларга алохида эътибор каратиш тарбиячи ва укитувчилар хамда ота-оналар зиммасига ута масъулиятли вазифаларни юклайди хамда боланинг муваффакиятли ижтимоийлашувини таъминлашнинг гарови хисобланади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Узбекистан Президенти Шавкат Мирзиёевнинг «Камолот» ёшлар ижтимоий харакатининг IV курултойидаги нущи.1.07.2017 й.

2. Узбекистан Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг БМТ Бош Ассамблеясининг 72-сессиясида сузлаган нущидан. 20.09.2017 й.

3. Зуннунов А. Педагогика тарихи дарслик.Шарк .Т.2004 266-бет

4. Х. Ибрагимов, Ш. Абдуллаева. Педагогика назарияси (дарслик). Т., «Фан ва технология», 2008, 288 бет.

5. Мудрик А. В. Социализация человека : учеб. пособие. 3-е изд., испр. и доп. М.: МПСИ ; Воронеж : МОДЭК, 2010. 48-бет.

6. Педагогическая энциклопедия. Фан.Т. 2001.201-бет

7. Эгамбердиева Н. Ижтимоий педагогика. Алишер Навоий номидаги Узбекистан Миллий кутубхонаси нашриёти Тошкент — 2009. 119-бет.

SUD PSIXOLOGIK EKSPERTIZASI MAVZUSINI O'QITISHDA QIYOFA VA VIZUAL PSIXODIAGNOSTIKA MUAMMOSINING YORITILISHI

Olimov Laziz Yarashovich

Buxoro davlat universiteti Psixologiya kafedrasi dotsenti Samadova Nilufar Nodir qizi -Buxoro davlat universiteti 2-kurs talabasi

Annotatsiya: Ushbu maqolada sud psixologik ekspertiza sohasida olib borilgan izlanishlar asosida to'plangan ma'lumotlarga tayangan holda, psixologik diagno&ika qilishning alohida ko'rinishi hisoblangan "Profayling" usuli va uning o'ziga xos xususiyatlari haqida fikr yuritiladi.

Tayanch so'zlar: profayling, ekspertiza, xulq-atvor, prognoz, piknik tip, a&enik, atletik, temperament, kon&itusionalnazariya.

Shaxsni psixologik o'rganish nafaqat te& yoki aniq psixodiagno&ik usullardan foydalanish, balki o'rganilayotgan shaxsning tashqi qiyofasi, xatti-harakatlari, shuningdek, ko'z qarashlaridan axborot olish mumkin. Holbuki, bu ma'lumot olish usuli boshqa usullardan ancha samarali hamda tezkor hisoblanadi.

Bu borada keng miqyosdagi tadqiqot olib borgan olimlardan biri Sheldon temperament farqlarini ajratish uchun tip emas, komponentni asos qilib oldi:

Birinchisi umumiy sferik shakl, yumshoqlik, juda katta qorin, yelka va belda qalin yog' qatlami, yumaloq bosh, katta ichki organlar, shalviragan qo'l va oyoqlar, taraqqiy etmagan suyak va muskullar bilan ajralib turadi [3, 175].

Ikkinchisi uchun keng yelka va ko'krak qafasi, muskullari yaxshi rivojlangan qo'l va oyoqlar, teri o&i yog'ining minimal miqdori, og'ir, salmoqli kalla xosdir.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.