Э6Ж 371.1
БОЛАШАЦ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГ МАМАНДАРДЫЦ Т¥ЛГАЛЫЩ-КЭС1БИ
ДАМУЫНЬЩ ШАРТТАРЫ
САДЫКОВА МАХАББАТ КАРИМОВНА
п^.к.,кауымд.профессор, ^азак улттык кыздар педагогикалык университет^
Алматы, ^азакстан
ЖОЛДЫБЕКОВА АСЕМ ТЛЕУБЕКОВНА
докторант, «Alikhan Bokeikhan University» бшм беру MeKeMeci, Семей, ^азакстан
КАРИПЖАНОВА НАЗИГУЛЬ МУХТАРБЕКОВНА
докторант, «Alikhan Bokeikhan University» бшм беру мекемеа, Семей, ^азакстан
САРСЕНБАЕВА ЭЛМИРА НУРАДДИНОВНА
студент «Alikhan Bokeikhan University» бшм беру мекемеа, Семей, ^азакстан
Аннотация. Бул мацалада тулганыц нег1зг1 мгндетг - ол цорашаган ортага бешмделу, ягни табигат, заттар, адамдар, олардыц б1р-б1р1мен цатынасы, иделары, эстетикалыц, моральдыц цундылыцтары жататыны баяндалган. Тулганыц цоршаган ортага бешмделу дэрежестщ белсендшт эр тYрлi дэрежедег1 психологиялыц децгейлермен кврсетiледi. Сонымен, адамныц рухани бай, адамгершыт жогары болуы, жан-тэшмен басца адамныц басына тYCкен циындыцты бвлте алуы экзопсихиканыц жогаргы дэрежеге жеткендт, ал эндопсихика соныц табиги негiзiн цурайды. Осылардыц iшiнде ец мацыздысы - цамцорлыц, бiлiм, эдемшк, эдет-гурып, цогам, сыртцы цызмет, билж болып табылатыны туралы айтылган.
Ктт свздер: тулга, субъект, кэЫби мацызды сапалар, тулганыц кэЫби типтерi, реалисты тип
Тулганьщ прогрессивт кемелденш дамуыньщ жалпы мэселесшде ерекше орынды оньщ туеталык-кэабиден кэабилшке дешнп децгешге дамуын зерттеу алады. Тулга ю-эрекетте дамиды, ал ю-эрекеттщ кептеген тYрi кэсiби болып келедь Туеталык-кэаби дамуда туракты байланыс байкалады: бiр жаFынан ецбек субъекпсшщ ту^асыныц ерекшелiктерi кэсiби iс-эрекет процесi мен нэтижесше мэндi эсер етедi, екiншi жаFынан- туетаныц езшщ дамуы кэаби ю-эрекеттщ спецификасы эсерiнен жYзеге асады. Еылымда ецбек субъектiсi орындайтын кэаби ю-эрекеттщ оныц туеталык сипаты мен сапасына, туетаныц катынастар жYЙесiне, баFдарына, кызыFушылыктарына, мшез-кулык нормаларын реттеу, limi оныц емiр салтына эсер етуi аркылы уксасты^ына экелетiнi туралы мэлiметтер ете кеп. Бул мэлiметтер «ту^аныц кэсiби типтерЬ» категориясыныц негiзделуiне экелдь Сондыктан бiздiц зерттеу пэнiмiз «туетаныц кэсiби тит» психологиялык феноменiнiц пэндш аймаFында болады. Белгiленген кезецдер усыны1етан баFыттыц ецбек субъектiсiнiц кэсiбилiк децгейге дешн калыптасуы мен дамуын аныктауFа мYмкiндiк бередi. «ТулFаныц кэсiби тит» уFымын американ профессоры Дж.Холланд езшщ усынFан жэне кец таралFан кэаби тацдау теориясында усынды Холланд пшршше, батыс мэдениетiнде адамдардыц кепшiлiгi 6 кэаби типтщ бiрiне жатады: реалиспк (Р-тип), зерттеушiлiк (З-тип), артистiк (А-тип), элеуметпк (Э-тип), iскерлiк (I-тип) жэне конвенционалды (К-тип). ТулFаныц кэсiби титнен баска Холланд тулFа эрекет жасайтын 6 ортаны белiп керсеттi: реалиспк, зерттеушiлiк, артистiк, элеуметтiк, iскерлiк, жэне конвенционалды.
Эрбiр ортада сэйкес тип басымдылык курайды. Мысалы, элеуметтiк ортада Э-типiндегi адамдардыц кеп процент^ Р-типiндегi адамдарFа караFанда кызмет аткарады.
Сонымен, адамдар ез дагдылары мен кабшеттерш жаттыктыру мYмкiндiктерi бар, ез багдарлары мен сешмдерш керсетiп, ездерiн толгандыратын мэселелердi шешу жэне сураныстарга сэйкес ездерше релдердi ала алатын ортаны iздейдi. Сэйкесiнше, Р-типi реалистiк ортаны, Э-тит элеуметтiк ортаны жэне т.с.с. iздестiредi. Соган уксас сэйкес орта да езше сэйкес адамдарды тартып турады.
Бiздщ зертеуiмiз Yшiн Холланд теориясындагы тулганыц мшез-кулкы оныц тулгалык ерекшелiктерi жэне оныц ортасы арасындагы езара эрекет аркылы аныкталады деген устанымы Yлкен кызыгушылык тударады. Егер тулганыц типологиялык ерекшелiктерi белгiлi болса, онда оныц канагаттанушылыгы, потенциалды агымдалык, жепспктер^ жетiлуге деген мотивациясы туралы айтуга болады. Эз типi бойынша мамандыктагы жэне ез ортасында жYрген адамдардыц ез карьерасында канагаттанушылыгы жогары жэне максималды тиiмдiлiкпен жумыс iстейдi, ужымы оларды багалайды. Эз типтерiне сэйкес емес кэаби iс-эрекет аткаратын адамдар керiсiнше, канагаттанбаушылык сезiмiн сезiнедi, жумыс орынын ауыстыргысы келедi, мотивациялары темен болады. Бул жагдай «конгруэнттшк» тYсiнiгiнде шегенделген. Берiлген тYсiнiкке сэйкес эртYрлi тулга типтерi сэйкес ортаны талап етедь Егер индивид езi жататын мамандыкта жэне ортасында жумыс ютеген жагдайда конгруэнттiлiк жайлы айтуга болады. Конгруэнттшк емес, мысалы реалистiк тип элеуметпк тип ортасында жумыс ютеп, емiр CYргенде болады. [1]
1с-эрекет жэне тулга кэсiбилiлiгi диалектикалык бiрлiкте болады жэне функционалды тыгыз байланыстарга ие. Тулга кэсiбилiгi тYсiнiгi кец маганада кэсiби iс-эрекеттiц тиiмдiлiгiне экелетш ецбек субъектiсiнiц сипаттамамалары мен касиеттершщ даму децгейiне койылатын талаптардан турады. Тулга кэсiбилiлiгi кабiлеттердiц даму жэне байытылу процестерiнде жYзеге асырылады. Мунда белгш iс-эрекеттi мецгеру жэне онда жетшудщ табыстылыгын аныктайтын кYPделi жэне жеке бастык кабiлеттер жайында айтылады. КYPделi жэне жеке бастык кабшеттердщ iшiнде ерекше релдi жYЙелiк сипатка ие интеллектуалды кабiлеттер алады, ейткеш кез келген дамудыц негiзi ец алдымен Интеллектуалды болып табылады. кабшеттердщ дамуы кандай да бiр салмакты шектеулерсiз жYзеге асады. Тулга кэабилшп ецбек субъектiсiнiц кэсiби мацызды сапаларыныц (КМС) даму децгейiне тэуелдi, ягни iс-эрекет нэтижелiлiгiне экелетiн тулгалык сапалар [2].
Тулга кэабилш жYЙесiнде жогары децгейге дешн дамыган алдын ала кере алу жэне болжай алу (интуиция), езшдш реттелу, шешiм кабылдау (батылдык, креативтiлiк, нактылык) сиякты тулгалык-кэаби сапаларга айналган кабiлеттерге ерекше мэн бершедь
Кэсiби iс-эрекеттiц спецификасымен аныкталатын жеке кабiлеттер тулгалык кэсiбилiлiктiц жYЙесiнiц дербес элементтерi ретiнде керiне алады. Кэаби iс-эрекетте тулганыц шыгармашылык потенциалыныц ашылуы, шыгармашылык езiндiк жYзеге асуы тулганыц кэсiбилiлiгiнiц есуiнiц кепiлi болып табылады. тулга креативтшш кэсiби ю-эрекетте, мiнедеттердi тиiмдi шешу тэсшдерш iздестiруде мiндеттi тYPде жYзеге асатыны байкалган. Психологтар жаца нэтижелер алынган шыгармашылык процестердiц езi тулганыц шыгармашылык белсендшгшщ кYшейуiне стимул болатынын айтады [3].
Жас адамдардыц ЖОО тацдауы - бул кэсiби езiндiк аныкталу, белгiлi бiр емiр салтын мойындау, оныц болашак емiрiн аныктаушы мацызды кезец.
Кэаби езiндiк аныкталу процесшде шартты тYPде 3 компоненттi белш керсетедi: ю-эрекеттiк, когнитивтi, мотивациялык.
1с-эрекет компонентi кэсiби жоспарлаудыц калыптасу децгейiмен; когнитивтi -тацдалган мамандыкка кызыгушылык жэне мамандык жайлы акпараттану децгейiмен; мотивациялык-негiзгi кэсiби езiндiк аныкталу мотивтерiмен аныкталады.
Кэсiби жоспарлаудыц калыптасуы В.А. Матусевич жэне В.Л. Оссовский [4] усынган Yш типтi багдармен аныкталады:
1. кэсiби iс-эрекетке ецбект белудiц жалFызiлiктi децгейiнде (мамандык бойынша) багдарлану - накты тип;
2. кэаби ю-эрекетке мамандануды есепке алмай багдарлану - аралык тип;
3. белгш бшкп туризмлык немесе акыл-ой ецбегше кэсiби ю-эрекеттщ кандай да бiр тYрiн жэне мамандыкты кeрсетусiз багдарлану - абстрактш тип.
И.А. Винтиннщ жYргiзген лонгитюдтi зерттеулершщ нэтижесiнде жогаргы сынып окушыларыныц 50 пайыздан кeбi eмiрлiк жоспарын типiн тацдаса, 24 пайыздан азы аралык eмiрлiк жоспар титн тацдаган. Бул кeрсеткiштер казiрri жагдайда eзiндiк аныкталу процесшщ узак уакыттык болатынын кeрсетедi.
И.А. Винтиннщ зерттеу нэтижесiнде калаулы мамандыктар ретшде:
- зацгер - жогаргы децгейдц
- экономист - орта децгейдц
- дэрiгер - ортадан тeмен децгейдi кeрсеткен. [5]
А. Вербицкий ЖОО-ны мен мамандыкты тацдауга эсер ететш факторларды екi Yлкен топка бeлдi: ЖОО орынына катысты сырткы факторлар жэне бiлiм беру процесшщ уйымдастырылу сипатына байланысты iшкi факторлар. Сырткы факторларга жакын ортасыныц эсерi жатады: ата-ананыц пiкiрi, олардыц статусы, отбасыныц материалды жэне демографиялык жагдайы, сонымен бiрге достарыныц жэне таныстарыныц эсерi; мамандыктыц когамдагы элеуметтiк-экономикалык мэндшп; кэсiби болашактыгы: жумыс орыныныц болуы, турактылыгы, ецбек акыныц жогарылыгы, ецбек жагдайы, мамандыктыц
болашак мэртебесi. [6]
Сонымен, зерттелегн студенттер тобыныц ^п бeлiгi алган мамандыкка сэйкес жумыс ютеу нускасын тацдады. Дэл осы студенттер кэаби жумылудыц орташа децгешмен сипатталады, сауатты, адал карьерага багдарланган. Осылайша тулганыц жан-жакты кырлары терец каралып жэне тужырымалардыц бiр-бiрiне уксамайтыны айкын, бiрак, олардыц талдауларында ортак киылысатын «^кте» бар, оган тeмендеriлер жатады: аныктамалардыц басымында «тулга» гипотетикалык курылым ретiнде карастырылады.
Адамныц тулгалык децгешнде тэртiбi жинакталады;
-тулгалар арасындагы жеке айырмашылыктыц мэндiлiгi кeрсетiледi;
-сырткы жэне шю фактор субъект эсерi ретiнде, генетикалык, психологиялык икемдiлiк пен элеументпк тэж1рибе жэне сырткы ортаныц дианамикасы карастырылады.
-тэртiптiц турактылыгына тулга «жауап» бередi, ягни, тек тулга гана коршаган орта мен уакыт арасындагы Yздiксiздiкке жауап бере алады, деген корытындыга келемiз.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1.Развитие, эволюция и статус теории профессиональных личностей Холланда: размышления и будущие направления консультативной психологии"Журнал консультативной психологии", том 57 (1), 2010, 11-22.
2. Сорокина Н.Д. Перемены в образовании и динамика жизненных стратегий студентов // Социол. Исслед. 2003. №10.
3.Выборнова В.В., Дунаева Е.А. Социальная поддержка молодежи в контексте модернизации образования // Социол. Исслед. 2004. №10.
4.Матусевич В.А., Оссовский В.Л. Социальная среда и выбор профессии. Киев: Наук. Думка. 1982
5.Винтин И.А. Особенности социального самоопределения старшеклассников // Социол. Исслед. 2004. №2.
6.Вербицкий А., Кругликов В. Контекстное обучение: формирование мотивации // Высшее образование в России. 1998. №1.