CC BY
0Э6Ж 371.0
БОЛАШАЦ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТАРДЬЩ КЭС1БИ 1С-ЭРЕКЕТ НЕГ1ЗДЕРШЩ ТЕОРИЯЛЬЩ ЗЕРТЕЛУ1
АЮПОВА ГСЛБАРШЫН ТУРАГУЛОВНА
phD, «Alikhan Bokeikhan University» бшм беру MeKeMeci, Семей, ^азакстан
САДЫКОВА МАХАББАТ КАРИМОВНА
п.г.к.,кауымд.профессор, ^азак улттык кыздар педагогикалык университетi, Алматы,
^азакстан
ИКРАМОВА АНАР ШАНШАРХАНОВНА
доцент, п. г.к., Алматы гуманитарлык- экономикалык университетi, Алматы, ^азакстан
МАЗАНБЕКОВА МЕРУЕРТ ЕРЖАНОВНА
педагогика гылымдарыныц магистр^ Сырдария университетi, Жетiсай, ^азакстан
Аннотация. Бул мацалада тулганыц кэс1пт1 тацдауы мен кэсгби взгн-взг аныцтауы оныц жогары белсендштн талап emedi, психикалыц вз1н-вз1 реттеутщ цалыптасу децгешне, бацылау саласыныц даму дэрежеыне байланысты болатыны туралы айтылган, Kdci6u мамандыц тацдау кезтде тулга кездейсоц емес факторларга CYйeнe отырып, кэсттер элемт зерделей бшу цабшеттытне ие болу цажет. Сондай-ац, мамандыц тацдау жагдайын барынша баламалы турде тацдауы тшс, тулганыц кэсттт тацдауды аныцтауында нeгiзгi факторлары цатарында отбасындагы ересектердщ тюр^ жогары оцу орындарыныц mYлeкmeрiнiц кецемн тыцдауы, жеке кэмби жэне вмiрлiк жоспарлары, жеке цабiлemmeрi мен олардыц нышандары, цогамдыц танымалдыцца цуштарлыгы, элдeбiр кэсттт цызмет туралы хабардар болуы, бешмдшт болуы т.б. атап кетуге болады.
Клт свздер: тулга, субъект, кэыби даярлыц, маман, кэсттт цалыптасу
^азакстанныц еркениетп дамуында жастарга тэрбие мен бшмберудщ мазмунын улттык рухани мура непзшде когам талабына сай жогары саналы децгейге кетеру - бYгiнгi тацдагы кекейкесп мэселелердщ бiрi. Болашак бшкт мамандар даярлау iсiнде улы ойшылдар ецбектершдеп педагогикалык идеялардыц терецдшн, оныц казак когамыныц шындыктары мен тамырластыгын бiлгiзу еткен киыншылыктардан сабак алуга Yйретедi. Эткен кYн мен бYгiнгi ^ннщ мэселелерiн салыстыра отырып, езшдш дурыс шешiм кабылдауга багыттайды. «Уакытты жинактауга, кебейтуге болмайды, оны керi буруга болмайды.
Кэсiби даярлыктыц максаты - эрбiр кэсiптi иеленушi оныц курылымдык, тулгалык жэне процессуалдык юпетп Yш аспектiсiмен кездеседi. Маман иесшщ кэсiби кызмет барысында ез бшмш тиiмдi колдану жолдары, белгiлi жетютштерге жетуде бiлiгi мен бiлiмiн колдану шеберлiгiн аныктауы кэсiби даярлау Yрдiсiнде ез шешiмiн табады.
Болашак маманныц тулгалык дамуы жэне болашак кэабше дайындыгын калыптастыру мэселесi казiргi жогары оку орындарындагы теорияны жэне тэжiрибенi жетiлдiру жумыстарыныц кiлтi болып табылады.
Атап айтканда, жогары оку орнында окыту процесiнде алгашкы кэсiптi игеру процес жYредi, жеке адамныц емiрлiк жэне дYниетанымдык позициясы аныкталады, ю-эрекеттщ жекеленген эдiстемесi, жYрiс-турыс пен карым-катынастыц тYрлерi зерттеледi.
Осыган орай ец басты жетекшi мэселе оку-бiлiм процесшщ жYЙесiн курастыру болып табылады, ягни студенттердiц тек тулгасыныц дамуыныц ерекшелштерш жэне зацдылыктарын ескеру емес, сонымен катар оныц маман ретiнде кэаби калыптасуы.
Сондыктан ею процесстщ езара байланысы жэне езара шарттары: тулганыц дамуы жэне кэаби калыптасуы жузеге асады.
Жогары бшм адам психикасына, оныц тулгасыныц дамуына улкен эсерш тигiзедi. Жогары оку орнында оку кезещнде колайлы жагдайлардыц болуы тулганыц психикасыныц барлык децгешне оц ыкпалын тигiзедi. Олар адам акылыныц багыттылыгын аныктайды, ягни тулганыц кэсiби багыттылыгыныц ойлау кабшетшщ калыптасуын сипаттайды. Жогары оку орнындагы оку жетiстiктерi Yшiн жалпы интеллектуалды дамудыц жогаргы децгей кажет, ягни, кабылдау, елес, ес, ойлау, зейiн, таным кызыгушылыктарыныц кецдш, логикалык операцияларыныц шецбершщ мецгеру децгей т.б.
Жеке тулгалык багдар. Жаца талапка сай кэаби мамандарды калыптастыру концепциясында керсетiлгендей кэсштш iс-эрекетке баулуда кэсiптiк бiлiм беру уйымдарынан еркениеттiк Yлгiге сай элеуметпк мынадай сапалар талап етiледi:
- болашак маманныц элеуметтiк белсендiлiгi мен адамгершшк кундылыгыныц жогары болуы;
- тулганыц элеуметтiк шыншылдыкка умтылуы;
- бшм беру стандартын мецгеруi, мамандыкка толыктай енуi, езiнiц болашак кэаби ю-эрекетiне шыгармашылыкпен, жацашылдыкпен карауы;
- езгелердiц кезкарастарына, iс-эрекеттерiне шыдамдылыкпен карай отырып, езiнiц ар-ожданын биiкке коя бiлуi;
- зацга багына бiлуi жэне дiни кезкарастарына тYсiнушiлiкпен карауы;
- елжандылыгы мен ултжандылыгыныц биiк болуы;
- бшктшп (жеке элеуметтiк, экологиялык уйымдастыру-баскару, кэаби);
Осы концепцияда керсетiлген талаптарга сай жаца формациялы кэсiптiк iскерлiгi мол мамандар даярлау мемлекет пен когамныц мацызды максаттары катарынан саналады.
B.Н.Бодровтыц пiкiрiнше, кэсiптiк калыптасу жэне жеке адамныц дамуы емiрлiк жэне кэабилштщ накты жэне типтiк жагдайында индивид жYрiс-турысыныц жеткiлiктi камтамасыз ету, ягни жеке адамныц туракты кырларыныц калыптасуын, соныц iшiнде болашак iс-эрекетiнiц максатында байкалады. Одан ары карай ю-эрекет жеке адамныц даму стимулы жэне адекваттылыгыныц накты формаларыныц журю-турыс пен ю-эрекет тYрлерiнiц жYзеге асуында керiнедi [1].
^азiрri жас урпак кэсш тацдауда белгiлi бiр кэсiптiк тек тартымдылык децгейiне гана кызыкпайды, сонымен катар тацдалган кэсiптiц ездерiнiц кезкарастары бойынша элеуметтiк мацыздылыгына да ой жYгiртедi. Нарыктык экономиканыц орныгып, дамуы, елiмiздiц элемдiк экономикалык кецiстiкке енуi кебiне кэсiби бiлiктiлiгi жогары маман кадрларды кептеп дайындауга байланысты, бул багытта елiмiзде бiркатар игi ютер аткарылуда. Ол жумыстарга кептеген галымдар атсалысуда. Атап айтатын болсак, кэсштш бiлiм беру жумыстарын негiздеуде А.Сейтешов бага жетпес ецбек аткарды. Ол - мемлекетпк бiлiм беру стандартыныц «Бастауыш жэне орта кэсiптiк бшм беру» белшнщ авторларыныц бiрi. Ол бастауыш жэне орта кэсiптiк бшм беру окытушыларын даярлаудыц 22 тYрi камтылган эр тYрлi техникалык арнайы пэндердiц жобасын жасап, даярлады [2].
C.Л.Рубинштейннщ теориялык зерттеулерi жэне жалпылауына дейiн кецiстiк психологияда ойлау, ю-эрекеттщ эдiстерi жэне жалпылау аркылы жYзеге асырылатын шаралар ретiнде карастырылып келдь С.Л.Рубинштейн зерттеуде жалпылау процесiнiц езше терец мэн беру керектiгiн, кабшетп зерттеу барысында жацадан жалпылау дербестшне аса мэн беру туралы айтты, ейткенi бул акыл-ой кабiлетiнiц де непзш курайды. С.Л.Рубинштейн тек ойлау эрекеттершщ нэтижелерiн зерттеудi гана мшдет етiп коймай, осы нэтижелерге экелетш процесстiц езiн зерттеу кажеттiгiн усынды [3].
Жеке тулганыц езiндiк касиеттерш бiлуде ез мYмкiндiктерiн дурыс пайдалана отырып, ю-эрекет багытын аныктау аркылы жэне орындалган жумысты жYЙелеу, корытындылау, ез тужырымын жасау аркылы нэтижеге жетедь
Адамныц 6y^ алуан тYрлi касиеттерiнен жеке тулгага тэн касиеттер ретiнде, - деп жазды С.Л.Рубинштейн, - эдетте адамныц когамдык мэнi бар мiнез-кулыFын немесе эрекетш тугызатын касиеттер ерекшеленедi. Сондыктан оларда мотивтер жэне адам коятын мiндеттер жYЙесi, адамныц кылыFын туFызатын мiнезiнiц ерекшелiктерi жэне адамныц кабшеттер^ яFни адамды коFамдык пайдалы эрекеттщ тарихи тYPде калыптаскан нысандарына жарамды ететiн касиеттер негiзгi орын алады.
Элеуметтанушы-Fалым З.И.Калмыковтыц пiкiрiнше, жоFары бiлiмдi «маманныц моделЬ> терт баFытты камтиды: кэсiби, элеуметтiк, саяси-идеялык, элеуметпк-психологиялык [4].
иерархиялык курылымы (К.К.Платонов бойынша)
Кэсiби дайындык - белгiлi кэсш бойынша арнаулы бiлiм, даFды, шеберлш, ецбек нэтижесiн калыптастыруда жYзеге асады. Кэсiби дайындык кэсiби бiлiктiлiктiц ^рделшп мен эзiрлiк децгейiне карай жоFары, арнайы, орта немесе темен ( кэсштш - техникалык бiлiм ) тYрiне белiнедi К.К.Платоновтыц пайымдауынша, жеке адамныц бiрiншi курылымында -баFыттылык, катынастар жэне моральдык касиеттер. «Бул курылым тэрбиелеу аркылы калыптасады. Жалпы баFыттылык иерархиялы тYPде байланыскан бiрнеше форманы камтиды: баFыттылыктыц ец карапайым формасындаFы эуестiк, ынтаFа айналатын тшек, дYниетаным, сенiм.
БYгiнгi кYнi жоFары оку орныныц алдында турFан басты мiндет - езiндiк айтар ой-пiкiрi бар, жоFары саналы, белсендi азамат, бшкт маман тэрбиелеп шыFару болып табылады. Жастардыц ойлау кызметiн дамыту, ой-пiкiрiнiц дербестiгi мен еркiндiгiн кецейту, олардыц ез бетсмен бiлiм алуFа деген ынтасын арттыру, оны ез тэжiрибелерiнде жаца жаFдайларFа байланысты колдана алу, яFни, бiлiктiлiктерiн калыптастыру жэне дамыту - мацызды жэне кYPделi мэселелер болып табылады.
^OFамдаFы болып жаткан езгерiстерге шыFармашылык турFыдан карай алатын, KOЙылFан мэселенi дэстYрлi емес тYPде жэне сапалы шеше бшетш тулFалардыц, мамандардыц талап етiлуi коFамныц даму жылдамдыFына жэне тез езгерю жаFдайында адамдарды емiрге дайындай бшу керектiгiне байланысты.
ЖоFары оку орнында алFан бiлiмдi одан эрi кэаби баFыттылыкта жетiлдiре окыту уакыт талабынан туындаFан шындык. ЖоFары оку орнынан кейiнгi кэсiби бiлiм алуды езш-езi жетiлдiру жэне жYзеге асыру тYрiнде сипаттауFа болады. Бул кубылыс психологияда
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
талаптану децгешнщ eсуi жэне езшдш багалаудыц eсуi ретiнде карастырылады. Эзiндiк багалауды жеке тулгалык механизмдермен тшелей байланыста карастыруга болады. Тулганыц eзiндiк багалау механизмш тулганыц болашактагы мiндеттерiн, когамдык белсендi субъект ретiнде eзiнiц мYмкiндiктерi мен позициясын аныктауга жол ашатын тулга белсендшгшщ факторы ретiнде карастыруга болады. И.С.Кон езшдш багалау механизмдерi катарында:
- баска адамныц субъектiге берген багасын кабылдау;
- элеуметтiк салыстыру, индивид eзiн-eзi езгелермен салыстыру жолымен багалайды;
- eзiндiк атрибуция, индивид eзiнiц кулыктарын тYрлi жагдайларда eзi жэне eзiнiц iшкi толганыстары туралы багалайтыны карастырылады [5].
Сонымен, ю-эрекетп философиялык энциклопедиялык сeздiкте адамныц коршаган элемге катынасы, деп карастырады. "Кэаби багдар" тYсiнiгiне "ю-эрекет" категориясыныц енгiзiлуi кэсiби багдарды тек практика жYзiнде гана емес, сондай-ак теория жYзiнде карастыруга мYмкiндiк бередi, ягни пэнаралык гылыми багдар ретiнде. Практикалык ю-эрекет ретiнде пайда бола отырып кэсiби багдар теориялык толыгады, бул дегенiмiз кэсiби багдарды теориялык жэне практикалык ю-эрекет бiрлiгi ретiнде карастыруга экеледь Бул кубылыстыц мэнi жеке жэне элеуметпк кажеттiлiктердiц туындауымен, жаца кэаби максаттардыц, кэсiби технологиялардыц калыптасуымен, жаца ецбек куралдарын мецгерумен байланысты.
Тулганыц ю-эрекетшщ жетiлуi оныц кэсiби шеберлiкке ие болуымен байланысты. Жеке тулганыц кэаби тургыда калыптасуы оныц кэсiби шеберлштщ шыцына жетiп, eз мамандыгы бойынша eзiн кeрсете бiлуi, кэсiби багдарлы iс-эрекеттердi мецгеруi жэне жYзеге асыруы, тулганыц кэсiптiк кызметтi жYзеге асыруга кабiлеттiлiгi мен даярлыгыныц негiзi болып табылатын кэсiби кузыреттiлiгiн айкындайды, ал тулганыц кэаби кузыреттiлiгi оныц кэсшпен айналысатын гумырында калыптасып, дамиды.
Тулганыц кэсшпк iс-эрекеттердi мецгеруiн индивидтiц даму логикасынан окшау карастыра алмаймыз. Маманныц кэсiби кабiлеттерi мен сапалары тулгалык ерекшелiктерi ретiнде де калыптаса бастайды. Адамныц кэсiби жолын зерттеу оныц жас ерекшелшне сай дамуымен жэне жалпы тулга ретiнде калыптасуымен тыгыз бiрлiкте жYPуi тиiс. Тулганыц кэаби iс-эрекетiне сай кабiлеттерi кэсiби талаптар непзшде дами бастайды, сонымен катар элеуметпк жагдайлар мен мамандыкка сай эрекеттер барысын да камтиды.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. Бодров В.А. Психологические исследования проблемы профессионализации личности // Психологические исследования проблемы формирования личности профессионала / Под ред. Бодрова В.А. М., 1991. 154 с.
2. Сейтешов А.П. Актуальные проблемы образования и педагогической науки в начале ХХ1 века в условиях Казахстана и пути их решения // А., 2000. 88 с.
3. Рубинштейн С.Л. Проблема общей психологии. М., Педагогика. 1976. 213-214 с.
4. Калмыкова З.И. Продуктивное мышление как основа обучаемости. М., 1981. 200 с.
5. Кон И.С. Постоянство и изменчивость личности // психол.журнал. 1987. №4. С.126-
127
