CC BY
309Ilmiy-nazariy va metodik jurnal ISSN 2992-9024 (online)
Научно-теоретический и методический журнал 2024, №4 (2)
Scientific theoretical and methodical journal
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
Original paper
BOLA SHAXSI SHAKLLANISHI VA PSIXIK RIVOJLANISHINI BELGILOVCHI OMILLARNI O'RGANUVCHI TURLI NAZARIY YONDASHUVLAR TAHLILI
© M.X. Jo'raxo'jayev1E
1Andijon davlat pedagogika instituti,Andijon, O'zbekiston
Annotatsiya
KIRISH: bola shaxsi shakllanishi va psixik rivojlanishini belgilovchi omillarni o'rganuvchi turli nazariy yondashuvlar tahlili xozirgi kunning muhim muammolaridan biridir.
MAQSAD: ushbu maqolaning maqsadi bola shaxsining shakllanishi va psixologik rivojlanishini belgilovchi omillarni tushunishning turli nazariy yondashuvlarini har tomonlama tahlil qilishdir.
MATERIALLAR VA METODLAR: ushbu maqola bir qator ikkilamchi manbalardan, jumladan, asosiy ishlar va psixologiya va bola rivojlanishi sohasidagi so'nggi tadqiqotlardan foydalanadi. Har bir nazariy asosdan asosiy matnlar va jurnal maqolalari bolalarda shaxsiyatni shakllantirish va psixologik rivojlanish nuqtai nazarini chuqur tahlil qilish uchun tanlangan.
MUHOKAMA VA NATIJALAR: psixoanalitik nazariya, xususan, Freyd va Erikson ishlari, erta bolalik tajribasi va ongsiz jarayonlarning shaxs rivojlanishiga sezilarli ta'sirini ta'kidlaydi. Freydning psixoseksual bosqichlari muayyan bosqichlarda hal qilinmagan nizolar qanday qilib shaxsiyat muammolariga olib kelishi mumkinligini ta'kidlaydi. Eriksonning psixososyal bosqichlari bu tushunchani kengaytirib, hayot davomida shaxsiyat rivojlanishiga ta'sir qiluvchi ijtimoiy va madaniy omillarga e'tibor qaratadi.
XULOSA: bola shaxsining shakllanishi va psixologik rivojlanishi omillarning murakkab o'zaro ta'sirida shakllanadi. Ushbu jarayonlarni har tomonlama tushunish bir nechta nazariy nuqtai nazardan tushunchalarni birlashtirishni talab qiladi. Psixoanalitik, bixevioristik, kognitiv-rivojlanish, ijtimoiy-madaniy va ekologik tizimlar nazariyalarining hissalarini o'rganib chiqib, biz bolaning rivojlanishiga turli xil ta'sirlarni yaxshiroq tushunishimiz va bu bilimlarni turli kontekstlarda optimal o'sish va rivojlanishni qo'llab-quvvatlash uchun qo'llashimiz mumkin.
Kalit so'zlar: turkumlashtirish, sistema, metod, analiz, ta'lim, model, sistemali yondashuv.
Iqtibos uchun: Jo'raxo'jayev M.X. Bola shaxsi shakllanishi va psixik rivojlanishini belgilovchi omillarni o'rganuvchi turli nazariy yondashuvlar tahlili.. // Inter education & global study. 2024. №4(2). B. 412-422.
АНАЛИЗ РАЗЛИЧНЫХ ТЕОРЕТИЧЕСКИХ ПОДХОДОВ К ИЗУЧЕНИЮ ФАКТОРОВ, ОПРЕДЕЛЯЮЩИХ ФОРМИРОВАНИЕ И ПСИХОЛОГИЧЕСКОЕ РАЗВИТИЕ ЛИЧНОСТИ РЕБЕНКА
© intereduglobalstudy.com
2024, ISSUE 4 (2)
ISSN 2992-9024 (online) 2024, №4 (2)
Ilmiy-nazariy va metodik jurnal Научно-теоретический и методический журнал Scientific theoretical and methodical journal
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
© М.Х. Журахужаев1^ Андижанский государственный педагогический институт, Андижан, Узбекистан
Аннотация
ВВЕДЕНИЕ: анализ различных теоретических подходов, изучающих факторы, определяющие формирование личности и психическое развитие ребенка, является одной из важных проблем современности.
ЦЕЛЬ: целью данной статьи является комплексный анализ различных теоретических подходов к пониманию факторов, определяющих формирование и психологическое развитие личности ребенка.
МАТЕРИАЛЫ И МЕТОДЫ: в данной статье использован ряд вторичных источников, включая первичные работы и недавние исследования в области психологии и развития детей. Ключевые тексты и журнальные статьи по каждой теоретической базе были отобраны для углубленного анализа взглядов на формирование личности и психологическое развитие детей.
ОБСУЖДЕНИЕ И РЕЗУЛЬТАТЫ: психоаналитическая теория, особенно работы Фрейда и Эриксона, подчеркивает значительное влияние опыта раннего детства и бессознательных процессов на развитие личности. Психосексуальные стадии по Фрейду показывают, как неразрешенные конфликты на определенных стадиях могут привести к проблемам личности. Психосоциальные стадии Эриксона расширяют это понимание, уделяя особое внимание социальным и культурным факторам, которые влияют на развитие личности на протяжении всей жизни.
ЗАКЛЮЧЕНИЕ: Формирование и психологическое развитие личности ребенка формируется сложным взаимодействием факторов. Всестороннее понимание этих процессов требует интеграции взглядов с нескольких теоретических точек зрения. Изучая вклад психоаналитических, бихевиористских, когнитивно-развивающих, социокультурных и экологических системных теорий, мы можем лучше понять различные влияния на развитие ребенка и применять эти знания для поддержки оптимального роста и развития в различных контекстах, которые мы можем.
Ключевые слова: категоризация, система, метод, анализ, образование, модель, системный подход.
Для цитирования: М.Х.Журахужаев. Aнализ различных теоретических подходов к изучению факторов, определяющих формирование и психологическое развитие личности ребенка // Inter education & global study. 2024. №4(2). С. 412-422.
ANALYSIS OF VARIOUS THEORETICAL APPROACHES TO THE STUDY OF FACTORS DETERMINING THE FORMATION AND PSYCHOLOGICAL DEVELOPMENT OF A CHILD'S PERSONALITY_
© Muhammadazizxo'ja X. Jo'raxo'jayev1H
1Andijon state pedagogical institute, Andijon, Uzbekistan_
© intereduglobalstudy.com 2024, ISSUE 4 (2)
ISSN 2992-9024 (online) 2024, №4 (2)
Ilmiy-nazariy va metodik jurnal Научно-теоретический и методический журнал Scientific theoretical and methodical journal
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
Annatation
INTRODUCTION: the analysis of various theoretical approaches that study the factors that determine the formation of a child's personality and mental development is one of the important problems of today.
AIM: The purpose of this article is a comprehensive analysis of various theoretical approaches to understanding the factors that determine the formation and psychological development of a child's personality.
MATERIALS AND METHODS: this article uses a range of secondary sources, including primary works and recent research in the fields of psychology and child development. Key texts and journal articles from each theoretical framework were selected for in-depth analysis of perspectives on personality formation and psychological development in children.
DISCUSSION AND RESULTS: psychoanalytic theory, particularly the work of Freud and Erikson, emphasizes the significant influence of early childhood experiences and unconscious processes on personality development. Freud's psychosexual stages highlight how unresolved conflicts at certain stages can lead to personality problems. Erikson's psychosocial stages expand this understanding, focusing on social and cultural factors that influence personality development throughout life.
CONCLUSION: the formation and psychological development of a child's personality is formed by a complex interaction of factors. A comprehensive understanding of these processes requires the integration of insights from several theoretical perspectives. By exploring the contributions of psychoanalytic, behaviorist, cognitive-developmental, sociocultural, and ecological systems theories, we can better understand the diverse influences on child development and apply this knowledge to support optimal growth and development in diverse contexts. we can
Key words: categorization, system, method, analysis, education, model, systematic approach.
For citation: Muhammadazizxo'ja X. Jo'raxo'jayev. (2024) 'Analysis of various theoretical approaches to the study of factors determining the formation and psychological development of a child's personality' Inter education & global study, (4(2)), pp. 412-422.. (In Uzbek).
Inson istisino tarzda, individ sifatida bu dunyoga keladi. Ijtimoiy sharoit, hammadan ko'ra bola uchun ahamiyatli bo'lgan kattalar unda umuminsoniy hislat va xususiyatlar bilan birgalikda individual sifatlarning rivojlanishiga ham imkon yaratadi. Tug'ma hislatlar va hayot davomida egallangan individual sifatlar boshqalardan farqlanuvchi alohida shaxsni rivojlantiradi mazkur maqolada biz bola shaxsi shakllanishi va psixik rivojlanishini belgilovchi omillarni o'rganuvchi turli nazariy yondashuvlarga to'xtalamiz. Zamonaviy psixologiya ilm fani bola shaxsining shakllanishi muammolariga, bir-biriga yaqin bo'lgan va birmuncha qarama-qarshi bo'lgan fikrlarga ega ko'plab nazariy yondashuvlar bilan xarakterlanadi.
© intereduglobalstudy.com 2024, ISSUE 4 (2)
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
Bolaning shaxsi va psixik rivojlanishi uzoq yillar davomida ko'plab psixologlar tomonidan o'rganilgan (Jumladan, L.S.Vigotskiy (1960), B.G.Bojovich (1968), A.YA.Golperin, V.V.Davidov, E.V.Subbotskiy (1978), A.N.Montev (1982), M.I.Lisina (1981), K.K.Platonov (1986), M.Zemskaya (1986), D.I.Feldiyeyn (1989) va boshqalar) [1;27]. Dastlab genetik va rivojlanish psixologiyasi fani bola shaxsi rivojlanishining ikki xil ko'rinishini o'zida aks ettiradi. Genetik va rivojlanish psixologiyasining o'rganish predmetini bolalar tashkil etmaydi, biroq ulardagi psixik jarayonlarni shakillanishini taxlil etishda bolalarda o'tkazilgan tadqiqotlarga tayanadi.
"Shaxs xolatini generoxron o'zgarishi va uning bir maromda emasligini namoyon bo'lishi shuningdek, rivojlanishining ichki qarama-qarshiligi ontogenetik evalyusiyaning ichki qarama-qarshiliklarni, ayniqsa miya qobig'i intensifikatsiyasi, eng avvalo miya faoliyati jarayonlarida nutqiy tafakkurni kuchaytirad, bu esa o'z o'rnida shaxsning o'ziga xos ijtimoiy rivojlanishiga ta'sir etadi. Biroq faqat ontogenezning belgilangan bosqichida sodir bo'ladigan individning onotogenetik evalyusiyasiga va shaxsning ijtimoiy faolligi hamda xayotiy tajribani egallashi natijasida shaxsning shakllanish jarayoni sekin astalik bilan o'sib boradi".
Bolaning psixik rivojlanishi haqidagi dastlabki konsepsiyaning paydo bo'lishiga CH. Darvin nazariyasi katta asos bo'ladi. Mazkur nazariyada birinchi marotoba aniq g'oya ifodalanib, genezisning rivojlanish qonuniyati aniqlanadi. U o'zining nazariyalarida kelgusidagi barcha har qanday psixologik konsepsiya bola rivojlanishining qonuniyatlariga bog'liq ekanligini yoritadi. E.Gekkel esa embriogenezga bo'lgan munosabatda bola shaxsini shakllanishida biogenetik qonunni ifodalaydi, ta'rifini beradi. Biogenetik konsepsiyaning boshqa bir turi nemis konstitutsion psixologiya (insonning tana tuzilishiga asoslangan nazariya) nomoyondalari tomonidan ishlab chiqilgan. E.Krechmer esa shaxs tipologiyasining negiziga bir qancha bialogik omillarni kiritadi. Psixologiyada biologizmning eng yaqqol ko'rinishi Avstraliyalik psixolog Z.Freydning shaxs talqinida o'z ifodasini topgan. Anna Freyd bolaning psixik rivojlanishini hal qiluvchi axamiyatni onaning qiyofasiga qaratadi. Ona bola uchun nafaqat mehr beruvchi birinchi ob'ekt, balki dastlabki qonun o'rnatuvchi bo'lib hisoblanadi. Onaning kayfiyati bolaga hal qiluvchi ta'sirni ko'rsatuvchi asos bo'lsa, adolatsizlik va yoqtirmasligi esa uning rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatishni ta'kidlaydi. Onaga yoqqan narsa tez rivojlanadi, biror erda onaning beparvoligi boladagi rivojlanishni sekinlashtiradi. Biogenetik nazariyaning qarama-qarshi sotsiogenetik nazariyadir. D.B.Elkonin mazkur nazariyada shaxsda ro'y beradigan o'zgarishlarning bialogik va ijtimoiy sabablarini nazarda tutadi.
Bolalikning mazmuni bolaning ijtimoiy munosabatlari tizimi turli tarixiy davrlarida biogenetik prinsipni qo'llamaslik haqida guvohlik beradi. Psixikaga bo'lgan genetik yondashuvni bartaraf etib, hamda affektiv yoki motivayion ehtiyojlar soxasining rivojlanishi, ta'lim-tarbiyaning ahamiyatiga e'tiborni qaratadi. Fransuz psixologi Jan Pioje psixik taraqqiyotning bialogik va ijtimoiy munosabatlari muammosi bilan shug'ullanadi. U bolaning psixik rivojlanishiga o'zining yangicha fikrlari bilan psixologiyaning kognitiv yo'nalishiga dastlabki asosni soldi. U o'z konsepsiyasining asosiga shaxsning muammolari va bola
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
tuyg'usi hamda atrofdagi voqelikni tushunishni qo'yadi. Ch.Darvin bialogik evolyusiya nazariyasiga tayanib, Pioje bolaning aqliu rivojlanishini uni o'rab turgan tevarak atrofga moslashish jarayonida ko'rib chiqadi.
Hozirgi ommabop psixologik nazariyalar bola shaxsining shakllanishi haqida o'zining turli qarashlarini bildiradi. Ba'zi hollarda inson hayotidagi turli muddatlarda shaxslararo muloqati va faoliyatining o'zaro ta'sirida murakkab dinamik sifatida ichki pozitsiya deb nomlanuvchi dunyoga ma'lum bir nuqtai nazarini fanga kiritdi. Bu pazitsiya shaxsning asosiy tavsiflaridan biri bo'lib, u faoliyatning yetakchi sabablari yig'indisi sifatida tushiniladi va bolalarning rivojlanishi uchun zamindir.
L.I.Bojovich ko'p sonli bolalarda o'tkazilgan nazariy va empirik tadqiqotlari asosida shaxs rivojlanishining ikkita asosiy mezonini ko'rsatadi. Birinchi mezon - bu insonni shaxs sifatida hisoblash mumkin agar aynan bevosita o'z istaklarini boshqa biror narsa uchun engish qobilyatiga ega bo'lsagina uning dalillarida ma'lum bir belgilangan mazmunda ierarxiya mavjud bo'lsa bunday xollarda sub'ekt o'rta darajadagi hulq-atvor qobilyatiga ega deyish mumkin. Bunda bevosita istaklarni enguvchi sabablar ijtimoiy axamiyatga egaligi taxmin qilinadi.
Shaxsning ikkinchi zaruriy mezoni o'z xulq-atvorini ongli ravishda boshqarish qobilyatidir. Buni boshqarish anglangan maqsadlar va prinsiplar asosida amalga oshiriladi.
Birinchi mezon ikkinchisidan aynan sabablarning ongli tobe bo'lishi bilan farqlanadi, shunchaki o'rtamiyonali axloq (birinchi mezon) o'z asosida sabablarning stixiyali shakillangan ierarxiyasini va xattoki "Stixiyali ma'naviyatga" ega bo'lishi mumkin. Odam o'ziga shu tarzda muomala qilishga uni nima majbur qilganing xisobini bera olmaydi, shu bilan birga, batomom axloqli xarakat qiladi. Shunday qilib, ikkinchi belgida o'rtamiyonali axloq ko'zda tutilgan bo'lsada, aynan ongli tobe bo'lish takidlanadi. U o'z-o'zini anglashning mavjudligi shaxs instansiyasining o'zini taxmin qiladi.
L.I.Bojovich umuman olganda ma'lum darajada psixik rivojlanishga erishgan odamni shaxs deb atash mumkin deb tasdiqlaydi. Bu darajada odam o'z-o'zini anglash jarayonida o'zini-o'zi butinlikda, boshqa odamlardan farqlanuvchi va "Men" tushunchasida aks etuvchi sifatida boshdan kechirib, qabul qilishida xarakterlanadi. Psixik rivojlanishning bunday darajasi odamda muxitning o'z shaxsiy e'tiqodi ta'siriga nisbatan birmuncha barqaror qiladigan shaxsiy qarashlar va munosabatlarning ma'naviy talablar va baxoning mavjudligi bilan xarakterlanadi.
Shaxsning zaruriy tavsifnomasi - bu uning faolligidir. Odam o'zining rivojlanishidagi bu bosqichda atrofdagi voqeylikka ongli ta'sir ko'rsatish, uni o'z maqsadlari yo'lida o'zgartirish qobiliyatiga ega bo'ladi. Boshqacha aytganda, L.I.Bojavichning nuqtai nazari bilan odam shaxs bo'lgani uchun psixik rivojlanishning shunday darajasiga erishadiki, bu narsa uni o'z hulqi va harakatlarini ma'lum bir darajada o'z psixik rivojlanishini boshqarishga qobiliyatli bo'lish imkonini beradi.
L.S.Vigotiskiy belgilangan shaxs rivojlanishi muammolarini hal qilish yo'lini A.N.Leontev ochib beradi va chuqurlashtiradi. U bola psixikasining rivojlanishini o'rganishda
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
uning faoliyatidan kelib chiqish kerakligini, chunki bola xayotining aynan faoliyat bilan bog'liq davrida shakillanishini uqtiradi[4;38]. Faoliyatning ba'zi bir turlari bu bosqichda etakchi hisoblanadi va u shaxsning kelgusidagi rivojlanishida katta axamiyat kasb etadi, boshqalari esa kamroq. Birlari asosiy rol o'ynasa, boshqalari bo'ysinuvchan rolni o'ynaydi.
Shuning uchun psixika rivojlanishning bog'liqligi haqida gapirganda umuman faoliyatdan kelib chiqib, emas balki etakchi faoliyatdan kelib chiqqan xolda gapirish lozim bo'ladi. Shunday qilib, A.N.Leontev fikriga muaofiq, individning antropalogik xususiyatlari shaxs yoki uning tuzilishiga kiruvchi sifatida emas, balki shaxs shakillanishining genetik jixatdan berilgan shart-sharoiti va uning bilan birgalikda uning psixologik karralari sifatida aniqlaydi[4;53].
"Bola faoliyatining ichki va tashqi jixatdan o'sishi orqali xayotning o'z bolaning psixik o'sishini bevosita belgilaydi, uning o'sishi, o'z navbatida xayotiy sharoitning borligiga bog'liq. A.N.Leontevning fikrlariga qaraganda kichik maktab yoshidagi hayotiy sharoit bu uning oilasi va maktab. Bu shaxsning ijtimoillashuvining mehnat bosqichi" deb nomlangan ilk bosqich. Mazkur bosqichda aniq guruhlarda, ya'ni bola muloqat qiladigan qadriyatlar me'yori va tizimi (ijtimoillashuv instituti) eng avvolo, oila hisoblanadi. Aynan oila "ijtimoiy tajriba translyatori" sifatida oldinga chiqadi, ota-ona va bola munosabati hisoblanadi.
Ularning aks etish shakil va xususiyatlari inson shaxsining real bazasi bo'lib, uning xayotiga ijtimoiy munosabatlari, ya'ni uning faoliyati davomida amalga oshiradigan munosabatlari, aniqrog'i uning turli xil faoliyati yig'indisidir. A.N.Leontev bola shaxsining rivojlanishi o'z aksini va o'zgarishini faoliyat natijasida deb hisoblaydi. Avvalgi sabablar o'zining undovchi kuchini yo'qotadi va odamlar bilan munosabati hamda o'z aloqasini o'zgacha mushoxoda qilish uchun yangilari tug'uladi. Avval etakchi rol o'ynagan faoliyatning o'sha turlari va muloqatning shakillari ikkinchi darajada tushib qoladi. Qiziqishlar va maqsadlar o'zgaradi, umuman olganda bola uchun hayotning mazmuni o'zgaradi, uning shaxsiy rivojlanishidagi yangi bosqich boshlanadi.
Muloqatni tubdan o'zgartirish, uning shakillarini murakkablashuvi va boyishi bola oldida shaxsiy o'sish uchun yangi imkoniyatlarni ochadi. Dastlab bu imkoniyatlar faoliyatining ichki etakchi turlarida maktabgacha yoshdagi bolalar uchun o'yinlarning turli ko'rinishlarida paydo bo'ladi. Birmuncha kattaroq yoshdagilar esa o'yinga o'qish va mehnat ham qo'shiladi.
A.N.Leontevning obrozli ifodalashicha, shaxs ikki bor "tug'uladi". Uning birinchi tug'ulishi maktabgacha yoshga tegishli bo'lib, munosabatlar sabablarining ierarxik va shaxs belgilanishi, ijtimoiy me'yorlarga dastlabki bo'ysinuvning bevosita maylidan dalolat beradi. Boshqacha qilib aytganda, shaxs mezonining birinchisi aks etadi. A.N.Leontev bu xodisani "achchiq konfetning ta'siri" degan nom bilan mashxur bo'lgan namuna deb tasvirlaydi.
Ikkinchi tug'ulish o'smirlik yoshida boshlanadi va shaxsiy sabablar xarakatining paydo bo'lishi va qobiliyatlarini anglashda shuningdek, ularni bo'ysindirish va qayta bo'ysindirish bo'yicha faol ish olib borishda ko'rinadi. Bu o'z-o'zini angalash, o'z-o'zini boshqarish va o'z-o'zini tarbiyalashga qobiliyat bo'lib, shaxsning ikkinchi belgisida aksetadi.
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
Yuqorida aytilganlaridan kelib chiqib, ushbu dalilning shubxasizligi yaqqol ko'rinadi, ya'ni L.S.Vigotskiy g'oyalaridan ilxomlangan psixologlar bolaning shaxsiy rivojlanishi bilan bog'liq muammoga shaxs psixologiyasini ishlab chiqish va uning muammolariga o'zlarining axamiyatli xissalarini qo'shdilar. Biroq ushbu dalilning shubxasiz ekani aniq ravshan bo'lsa-da, L.I.Bojovichning "... bola shaxsi qandaydir yaxlit butunlik, bola psixik faoliyatning sub'ekti sifatida hali xamon juda kam o'rnatilgan bo'lib qolmoqda.
M.I.Lisina bolaning psixik rivojlanishi uchun asosiy omillardan biri munosabat deb xisoblaydi. Bola faqat kattalar bilan munosabatdagina ijtimoiy-tarixiy tajribani egallashi mumkin hamda tug'ma imkoniyatlarni amalga oshirish orqali insoniyat vakiliga aylanadi degan nazariyani ilgari suradi. U muloqatni har bir faoliyat singari predmetli deb ta'riflaydi, shuningdek, uning fikricha muloqat faoliyatining predmet faoliyatining predmeti yoki ob'ekti hamkorlik faoliyatidagi hamkor inson hisoblanadi.Bolaning psixik rivojlanish uchun muloqat har qanday faoliyat turlari singari bolaning aloxida ehtiyojlarini qondirishga yo'naltirildi.
Ota-onalarning farzandlariga bo'lgan munosabatlarida hissi va xulq atvor kompanentlarini ajratib ko'rsatish mumkin.
Ota-onalarning bolaga munosabatining xissiy kompanenti bolani hissiy qabul qilish, bolaga mehr muxabbat bilan munosabatda bo'lishga qaratiladi. A.N.Leonev (1977), Luriya (1980), D.V.Elkonin (1976) va boshqa psixolog tadqiqotchilarning ilmiy izlanishlarida ota-ona bilan hamkorlik va emotsional aloqaning ahamiyati yoritilgan.
Ota-ona va bola orasidagi hissiy aloqa bola shaxsini rivojlanishi uchun zarur bo'lgan psixologik model sifatida qaraladi.
J.Baulbi (1973) fikricha, qabul qiluvchi, sevuvchi, empatiya xususiyatiga ega bo'lgan ona, ya'ni bolaning har bir eahtiyojiga o'z vaqtida javob qaytaruvchi ona unda xavfsiz xissiy bog'langanlikni shakillantiradi. Havfsiz hissiy bog'langanlikka ega bo'lgan bolalar xulq-atvorida ishonchlilikni his etadi, yangi vaziyatlardan qo'rqmaydi, bolaning hissiy istirob xususiyatlarini aniqlaydi va kelgusida insonlarga munosabatni ta'minlovchi ijtimoiy muxitga tayanch bo'ladigan ishonch shakillanadi. (E.Erikson).
Hissiy yuz o'girish - ota-onaning samarasiz munosabatining, ya'ni kamchiliklarda nomoyon bo'ladigan yoki ota-onaning bola ehtiyojlarini his etmasligi, bola va ota-onada hissiy aloqaning yo'qligi. U yaqqol nomoyon bo'ladigan yoki bilinmaydigan, yopiq ko'rinishda bo'lishi mumkin. Namoyon bo'ladigan yuz o'girishda o'z farzandini yaxshi ko'rmaslik va qabul qilmaslik, har narsaga bezovtalikni his etish kuzatiladi.
Yopiq ko'rinishdagi yuz o'girish hissiy yuz o'girishning murakkab shakli hisoblanadi. Bu bolaning naroziligida namoyon bo'lishi mumkin, biroq -ota rasmiy ravishda vazifasini bajaradi.
Ba'zan hissiy rad etishlik parvarish va etiborni haddan ziyod bo'rttirish hamda qadirdon aloqadan qochishga intilish, mehr va etiborni etishmasligi balan xarakterlanadi. Yuz o'girish quyidagi ko'rinishda bo'lishi mumkin: "Ko'zimga ko'rinma", "Dunyoga kelganingdan buyon menga qancha tashvish va xavotirlikni olib kelding". Bunday fikrlarni eshitgandan so'ng bola ongsiz ravishda ota-oanasi hayotiga halaqit qilayotgandek, o'zini ulardan umurbod
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
qarzdordek his etadi. Xornining fikriga ko'ra ota-ona mehrining etishmasligidan istirob chekadigan blalarda dastlabki yoki ba'zan havotirlik shaxs nevrotizatsiyasining manbai hisoblanadi.Shuningdek, u "Nevroz bilan kasallangan oiladagi xarakterologik va nevrologik og'ishishlar markazida ota-ona turadi. Ota-ona shaxsidagi o'zgarish va nizoli vaziyatni paydo bo'lishini ta'minlovchi onalardagi tez-tez sodir bo'ladigan emosional soxasidagi buzilish yoki nevroz bolalarda nevrozni o'sishini, onalardagi tarbiya muammmosi bolalardagi nevrotizatsiyaning asosiy omili sifatida" ekanligini yoritadi.
"Bola psixologik xolatning asosiy omili -ona bilan bo'lgan munosabati hisoblanadi. Ota-onasi bola kasal holatida yoki og'riq, istirobini o'zida o'tkazayotganligidan hayratda emasligini bola ko'rishi zarur".
Ota-onaning bolaga bo'lgan hissiy munosabati tipologiyaga doir o'rganilgan tadqiqotlar: V.V.Stolin va N.I.Golosova ota-ona munosabatining emotsional kompanentinikuyidagi uch xil ko'rinishdagi tuzilmaga ajratadi[3;59].Hurmat - hurmatsizlik; Simpatiya - antipatiya; Yaqinlik - yiroqlik
A.S.Pivakovskaya ota-ona munosabati fenomenini tashkil etuvchi yuqoridagi hissiy munosabatning uchta asoslangan holda ota-ona munosabatining sakkiz tipini ta'riflaydi.
Ota-onaning bolaga bo'lgan munosabatining hulq - atvor kompanenti xususiyatlari I.A.Zaxarov (1986), A.S.Spivakovskaya (1986), R.Dreykurs (1986), V.YA. Titarenko, E.G.Eydemiller, V.V.Yustitsiy (1990) kabi psixologlar tomonidan keng o'rganilgan. Bola tarbiyasida ota-onaning g'amxo'rligi etakchi hisoblanadi. G'amxo'rlik yoki qo'llab quvvatlashning darajasi bola tarbiyasiga ota-onaning qancha kuch va vaqt ajratishga bog'liq. Qo'llab quvvatlashni ikkiga ajratish mumkin: Me'yordan ortiq (giperproteksiya) va etarli darajada emas (gipoproeksiya).
Me'yordan ortiq g'amxo'rlik hamda me'yordan ortiq qo'llab quvvatlashga ota-onalar tomonidan juda ko'p vaqt ajratiladi. Tarbiya ular hayotining mazmuniga aylanib qoladi.
Qo'llab quvvatlashning etarli darajada bo'lmagan (gipoproteksiya) shaklida biror bir jiddiy voqea sodir bo'lmagunga qadar ota-onaning tarbiyaga "Qo'li tegmaydi".
Me'yordan ortiq nazoratni Artur Rean ota-onaning bolaga bo'lgan munosabati bo'yicha hulq-atvorining quyidagi to'rtta parametrida o'rganadi: nazorat: bola faoliyatiga ta'sir etishga urinish. bolaning ota-onaga tobelik darajasi aniqlanadi; yetuklikka talab: ota-ona tomonidan yuqori xissiy va ijtimoiy darajadagi aqliy imkoniyatdan yuqori vazifalarni bajarishga majbur etish bilan bolaga nisbatan bosim o'tkazish; muloqat: biror bir munosabatni yoki fikrni aniqlashtirish maqsalila boladan foydalanish uchun ota-ona tomonidan ishontirishni qo'llash; xayrixoxlik: ota-onalar bolaga nisbatan qanchalik darajada qiziqishlarini namoyon qiladilar (rag'batlantirish, uning m uvoffaq iyatlari dan xursand bo'lish), iliqlik, mexr, parvarish unga nisbatan bo'lgan munosabatda hamdart bo'lish.
Ota -ona nazoratining quyidagi komponentlarini kiritadi: cheklaydigan-bola faoliyatiga chegara o'rnatish; talabchanlik - bolalardan yuqori darajadagi ma'suliyatni talab etish; qattiqqo'llilik-bolalarni biror - bir narsaga majburlash; Shilqimlik - bolaning munosabatlari va rejalashtirishga ta'siretish; Ixtiyoriy xokimlikni namoyon etish.
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
Bolaning ilk yosh davrlarida bola extiyojiari kattalar tomonidan qondiriladi. Biroq bolaning motorikasi va xulq atvorini boshqarish shakllanishi bilanoq ota-onalar ularning faolligini yo'naltirish va chegaralashni boshlaydilar. Albatta bolalar tarbiyasida ularning xavfsizligini ta'minlash uchun belgilangan chegaralash va rahbarlik zarur.
Ota-ona tomonidan qo'llaniladigan interifazatsiya vositasi va nazorat malakasi bolaning xarakterologik qirralari, o'ziga javobgarlik va ijtimoiy kompetetliikni shakllanishida asosiy mexanizm hisoblanadi.
I. A. Zaxarov (1988) ota-ona nazoratini uchga bo'lib o'rganadi: bartaraf etuvchi, o'rtamiyona, miyordan ortiq avtoritar shakl xususiyatlariga egalik.
Ota - ona talabi, birinchidan, bolaning majburiyatlariga, bolaning o'zi nimani qilishiga qaratilishi zarur (o'z - o'ziga xizmat, ta'lim, uy ishlariga yordam va h.k). Ikkinchidan, bola qilishi mumkin bo'lmagan talab - ta'qiqni o'rnatish. Ota-ona talabi, majburiyat va talablarning meyyordan ortiqligi, bolani psixik jarohatga olib keluvchi xatarning kengayishi - bola imkoniyatlariga mos kelmaydigan bolaga bo'lgan juda yuqori talab mas'uliyat va talablarni etarli darajada emasligi - bunday hollarda bola uy ishlari bo'yicha biror bir ishni bajarishda ota-ona tomonidan bolani eng kam darajadagi majburiyatlarga ega bo'lishidir.
Ota - ona nazoratining bola shaxsini shakllanishiga ta'sirida avtoritar uslubdagi ota-ona empatiyasi, o'zini baholashning pastligi, uning tashqi talablariga yo'nalganligi yo'qligiga olib keladi.
Dekmokratik uslubni belgilovchi quyidagi parametrlar: ota-ona va bola o'rtasidagi verbal muloqotni yuqori darajada ekanligini oilaviy muammolarni bolalar bilan muhokama etishni, bolani mustaqil muvaffaqiyatlariga ishonch va kerak bo'lsa yordam berishga tayyorgarlikni o'z tarkibiga oladi. Nazorat uslubi esa bolalarni sezilarli darajada chegaralash, mazmunini bolaga aniq va to'liq tushuntirish, tartib intizom bo'yicha bolalar va ota-onalar orasida kelishmovchilikning yo'qligi demakdir.
E.L.Gorlova kompetent ota-onaning psixologik portretini o'rganishga muvaffaq bo'ldi. Psixologik kuzatuv amaliyotida zamonaviy vakolatni oat-ona bu o'z farzandiga nisbatan aybdorlik va qo'rquv hissini his etmaydi, "yomon ota-ona qo'rquvni boshidan kechirmaydigan inson" deb e'tirof etilgan. Bu inson bola o'sayotgan real vaziyatni ko'rishga va uni o'zgartirish uchun kuchini sarflashga tayyor.
Shartli ravishda "komponent" deb nomlangan birinchi guruhga kiruvchi ota-onalar bola rivojlanishiga ta'luqli bo'lgan savollarga dalillar asosida javob qaytaradi, hamda ta'riflangan vaziyatga bola his etayotgan tuyg'uni adekvat ifodalaydi. Bunday ota-onalar o'z farzandini rivojlani uchun sharoit yarata olishi mumkin.
Ota-onaning bolani rivojlanishi uchun har tomonlama yordami bolaning jismoniy, intellektual va hissiy ehtiyojlarini etarli va zarur sifatli darajada qondirishni anglatadi.
Bunday tarbiyaning natijasi - bolaning psixologik sog'lomligi, uning baxti hisoblanadi. Hozirgi kunda ota-onaning kompetentligi uchta rakursda o'rganiladi. Birinchisi - bola rivojlanishining u yoki bu yoshida ota-onaning umumiy ma'lumotga egalik darajasi etarli darajada shakllanganligi bilan bog'liq; ikkinchi aspekt o'z ota-onasini "his" etish,
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
tushunish qabul qilish, hamdard bo'lish qobiliyatiga daxldor; uchinchi aspekt bola binoan savodli o'zaro ta'sirga qiritish qobiliyati xulq-atvor komponenti bilan bog'liq.
Demak, ota-ona va bola munosabatining o'ziga xosligi ota -onaning bolaga munosabatini ko'rsatadi. Psixologlar ota-onaning munosabati tuzulishini an'anaviy tarzda uchga bo'ladi; hissiy, kognitiv, va xulq-atvor. Ota-onaning munosabati kognitiv komponentda o'z farzandining qadriyatlari, qiziqishlari, ehtiyojlari tavsifi haqida ota-onaning tasavvuri tushuniladi. Bunday tasavvur adekvat bo'lmasligi yoki adekvat bo'lishi mumkin. Bala haqidagi adekvat bo'lgan tasavvur -bu ota-onaning bolaning individual xususiyatiga asoslangan yo'nalganligi, moyillik, qiziqish, psixik va xarakterologik xususiyati bilan bog'liq to'liq va ob'ektiv bilim.
Adekvat bo'lmagan bola haqidagi bir hil bo'lmagan tasavvur - bolaga, uning psixofiziologik ma'lumotni baholay olmaylik, kasallikni qo'shib qo'yishi (invalidizatsiya) bolani "kichkintoy" rolida ko'rish.
U haqida ota-onaning himoyasizdek tasavvur qilishi, bog'liqligini esa orttirib ko'rsatish (infantilizatsiya). Bolaga ijtimoiy kam o'zlashtirish deb nisbatan berilgan bo'lishi mumkin, shuning uchun ota-ona bolaning kelgusi hayotidan xavotirlikni his etadi. Uning mavqeyini pasaytiradi, uni ijtimoiy xatarli deb tasavvur etadi, beqaror va ahmoqcha moyillik.
Hissiy komponent integral qabul qilish yoki qabul qilmaslik bilan bog'liq iztiroblar yig'indisini o'z tarkibiga oladi.
Ota-ona munosabati tizimida asosan uning paydo bo'lish xususiyatini belgilovchi asosiy o'rnini egallaydi. Hissiy komponentda "simpatiya-antipatiya", "hurmat va hurmatsizlik", "yaq in li k-yi roq lik".
Ota-onaning bolaga bo'lgan munosabati shakl mazmuniga, ota-onaning shaxs sifatidagi ta'siri bolaning, shuningdek, psixofiziologik xususiyati ta'siri, oilaviy o'zaro munosabat hamda ijtimoiy madaniy omillar ta'sir etadi. Bu borada hozirgi kunda ko'plab psixologlar tomonidan tadqiqotlar olib borilmaoqda, jumladan. D. A. Andrieva (2000) tomonidan ota-ona va bola munosabati uslubi, oila joylashgan ijtimoiy, madaniy sharoitlarga bog'liqligi; N. B. Shumakova (2004) Bola iqtidoriga oilaning ta'siri; S.S. Malyavina, O.A.Pivsayskina Ota-ona va bola munosabati bolaning jinsiy mansubligiga bog'liqligi; G. L. Kuzmishina (2007) Ota-ona munosabati nizoli vaziyatda bola hulq atvorining turli shakllaria ota-ona va bolalarning tasavvurlari; O. E. Semirnova, M.V. Sakalova (2007) tomonidan Bola rivojlanishining turli yosh davrlarida Ota-ona munosabatini o'rganishga bag'ishlangan.
Ushbu sharhlab o'tilgan tadqiqotlar taxlili chet el va rus psixologlari tomonidan ota-ona va farzandlar o'zaro munosabatlarinin shakllanishi hamda rivojlanish xususiyatlari, bu monosabatlar xarakteriga ta'sir etuvchi omillar xaqida ko'plab ilmiy-nazariy amaliy manbalar: sharq allomalarining ota-onaning, bolaning psixik rivojlanishiga bo'lgan munosabatiga oid qarashlari;
bola shaxsining rivojlaninini aniqlovchi omillarni o'rganuvchi turli yondashuvlar. psixologiyada ota-onaning bolaga bo'lgan munosbatini o'rganganlik holati;
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
mahalliy psixologiyada ota-onaning bolaga bo'lgan munosabati hamda shaxs rivojlanishi muammosining rivojlanishi;
umumiy xulosa qilib shuni aytish mumkinki, yuqorida keltirilgan nazariy taxlillar asosida ota-onaning bolaga bo'lgan munosabatiga alohida e'tibor qaratilgan ekanligini ko'rsatadi.
Ular bayon etgan fikrlarning mazmunini bola shaxsiyatidagi ruhiy asab holati, bilish imkoniyatlari, odamlar bilan o'zaro munosabatdagi o'ziga hoslik qadriyatlaridagi yo'l -yo'riqlar va motivatsion ehtiyojlar xususiyatlari kabi ijobiy o'zgarishlar birinchi navbatda, bola tarbiyasi uchun mas'uliyatni o'z zimmasiga olgan ota-onaning shaxsi bilan belgilanadi. Psixologlar ota-onaning bolaga bo'lgan munosabati tizimini an'anaviy tarzda uchga bo'ladi; hissiy, kognitiv va xulq atvor. Jumladan, bolaning axloqiy hamda jismoniy sog'lom bo'lishida ota-onaning e'tiboriga bog'liqligi yoritilgan.
ADABIYOTLAR RO'YXATI | СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ | REFERENCES
1. Рыжова, Ольга Семеновна. Социально-педагогическое проектирование надомного обучения детей с ограниченными возможностями здоровья: дис... кандидат педагогических наук. - Ростов-на-дону. 2003. 241 с.
2. Попова, Людмила Григорьевна. Социально-педагогическое сопрования формирования социальной адаптивности подростков, обучающихся на дому, в условиях учреждения социального обслуживания семьи и детей: дис. кандидат педагогических наук. Москва. 2009. 246 с.
3. Кевля Ф.И. Психолого-педагогический консилиум как средство прогнозирования личностного развития ребёнка // Вестник психо социалъной и коррекционно-реабилитационной работы. 1996. - №3. - С. 50-58.
4. Куликова Т.А. Семейная педагогика и домашнеевоспитание. - М., 2001. - 102 с.
MUALLIF HAQIDA MA'LUMOT [ИНФОРМАЦИЯ ОБ АВТОРЕ] [AUTHORS INFO]
н Jo'raxo'jayev Muhammadazizxo'ja Xalilxo'ja o'g'li, pedagogika fanlari bo'yicha f.d. (PhD) [Ж7рах7жаев Му^аммадазизх7жа Халилх^жа yFЛиJ доцент, доктор философских наук в области педагогики, (PhD], [Muhammadazizxo'ja X. Jo'raxo'jayev, Associate Professor, Doctor of Philosophy in Pedagogy,(PhD)]; manzil: O'zbekiston, Andijon shahri, Do'stlik ko'chasi, 4 [адрес: Узбекистан, город Андижан, улица Дустлик, 4], [address: Uzbekistan, Andijon, street Dustlik, 4]; E-mail: [email protected]
