Научная статья на тему 'БОЛА ШАХСИДА ДИНИЙ БАҒРИКЕНГЛИК ШАКЛЛАНИШИДА ОИЛАДАГИ ТАРБИЯНИНГ АҲАМИЯТИ'

БОЛА ШАХСИДА ДИНИЙ БАҒРИКЕНГЛИК ШАКЛЛАНИШИДА ОИЛАДАГИ ТАРБИЯНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
29
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БОЛА ШАХСИДА ДИНИЙ БАҒРИКЕНГЛИК ШАКЛЛАНИШИДА ОИЛАДАГИ ТАРБИЯНИНГ АҲАМИЯТИ»

5. Атемова К.Т. Влияние глобализации на развитие современного традиционного семейного воспитания // Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований. - 2014. - № 9-1. - С. 181-184;

6. Выступления Президента Шавката Мирзиёева на торжествах, посвященных 26-летию независимости Узбекистана.

7. Исматуллаева Г.Э. Традиции и ценности в узбекских семьях // Молодой ученый. - 2015. - № 5. - С. 616-617.

8.https://nuz.uz/svobodnoe-mneшe/13084-tradicп-prosЫogo-nadezhdy-buduschego.html

9.https://applied-research.ru/ru/article/view?id=5813

БОЛА ШАХСИДА ДИНИЙ БАГРИКЕНГЛИК ШАКЛЛАНИШИДА ОИЛАДАГИ ТАРБИЯНИНГ А^АМИЯТИ

Холматов Мансур Абдурахим ртли

Узбекистон халцаро ислом академияси "Дин психологияси ва педагогика " кафедраси таянч докторанти

БаFрикенглик масаласи ижтимоий фанларнинг марказий масалаларидан бири хисобланиб, унинг долзарблиги бугунги кунда янада ортди. Авваламбор диний баFрикенгликни шахсда шаклланиши, шахслараро муносабатлар жараёнида узаро хурмат ва фикрни тулаконли равишда тинглай олиш кобилияти оила даврасидан бошланмоFи керак. Мамлакатлар ва миллатлар уртасида айрим низолар ва конфликтларнинг кучайиши толерантлик маданияти билан боFлик муаммоларни олимларимиз ва тадкикотчиларимиз томонидан урганишни такозо этади. Бу нуктаи назардан энг аввало диний баFрикенглик тушунчасининг мазмун ва мохияти кандай эканлигини англаб олишимиз зарур.

Толерантликни энг умумий маънода эътироф этадиган булсак, у бошка миллатлар ва динларга нисбатан, бошка маданият ва фикрларга нисбатан сабр-токат, хурмат ва очиклик билан карашни англатади. Толерантлик шу билан бирга табиий холда миллатлар ва уларнинг маданиятларини ранг-баранглиги, карашлар турли-туманлиги демак, дунёнинг бир хил булмаслиги, яъни эркин тафаккурни эътироф этади.

Ижтимоий сохаларнинг узига хослиги нуктаи назаридан толерантликнинг куйидаги шаклларини курсатиб утиш мумкин:

- ахлокий толерантлик;

- диний толерантлик;

- сиёсий толерантлик;

- маданий толерантлик.

Диний баFрикенглик барча томонларнинг фикрлари ва карашларини урганиш ва уларга кулок тутишга имкон беради. Бу ходиса эса бевосита миллатлараро ва давлатлараро, хамда маданиятлар уртасидаги муносабатларда плюрализм ва гуманизм тамойилларини тараккий этишига имкон беради.

Ф.А. Брокгауз ва И.А. Эфронларнинг 1909 йилда томондан чоп этилган энциклопедик луFатида «баFрикеншик», гуёки узгача диний дунёкарашга чидамлилик деган кичик макола берилган. В. Даль луFатида «чидамлилик» хусусият ёки сифат, нимагадир ёки кимгадир «факат рахм-шафкат ёки кунгилчанлик туфайли чидашга кодирлик», деб талкин килинади. С.И. Ожегов луFатида инсоннинг бировнинг фикрига, характерига адоватсиз, сулхпарварлик муносабатида була олиш кобилиятини ифодаловчи чидамлилик сузи толерантлик сузининг аналоги деб айтилади. Юкорида баён этилганлардан келиб чикиб, шуни таъкидлаш мумкинки «толерантлик» ва «чидамлилик» сузлари синонимлардир.

В.А. Тишков таъкидлашича, баFрикенглик - бу хамма нарсага ижозат берилиши ва хамма гунохларнинг кечирилиши эмас, балки баFрикенглик интолерантликнинг кескин шаклларига нисбатан фаол харакатни узига камраб олади. Бир катор тадкикотчилар, хусусан Г.У. Солдатова баFрикенглик чегаралари муаммосини толерантлик ва бепарволик, конформизм, локайдлик чегаралари муаммоси билан боFлайди. Чидамлилик ва бепарволик - бу бир-бирини инкор этувчи тушунчалардир, яъни чидамлилик мухолифлик килувчи бошка позицияни, бошка нуктаи назарни эътироф этишни билдиради. Бунда индивид бошка, иккинчи фикр билан хамжихат эмас, лекин унинг мавжудлик хукукини тан олади. Толерантликни индеферентлик билан тенглаштириш, бошкани хуш курмаслик хиссини енгиб чикиш зарурлигига олиб келиш мумкин, чунки бу холатлар мулокотнинг - зийраклик ва шеригига эътиборлилик, эмпатияни намоён этиш, атрофдагиларга нисбатан хайрихохлик каби мухим таркибий кисмларини назардан четда колдиради. Толерантлик пассив эмас, у активдир. Толерантликни позитив тушунишга унинг карама-каршилиги - узининг карашлар тизими, турмуш тарзи, узи тегишли булган гурухи бошка хаммадан юкори туришига катъий ишонишга асосланган интолерантлик ёки чидамсизликни аниклаш оркали эришилади. Хрзирги замонавий психологик-фалсафий адабиётларда чидамлилик чегаралари хакидаги савол куйидаги сабабларга кура мунозарали муаммо булиб келмокда:

1. Толерантлик тушунчаси полимодал, хамма кабул килган таъриф мавжуд эмас.

2. Этик келиб чикишига кура «толерантлик» бахоловчи категориядир. Биз узимизга, бошка кишиларга, узимизнинг ва бошкаларнинг хатти-харакатларига хамма тан олган позицияларга мос равишда бахо берамиз. Масалан, мухаббат, рахм-шафкат, хамдард булиш ва бошкалар хамма тан олган ижобий кадриятлардир. Хоинлик, нафрат, ёвузлик ва шу кабилар номаъкул хатти-харакатлардир. Лекин бу кадриятлар хам етарлича мавхумдир, шу туфайли уларга нисбатан чидамлилик чегарасини аниклаш кийин.

3. Кддриятлар хамма томонидан тан олинмаган булса, чидамлилик чегарасини аниклаш янада кийинрок булади. Эвтаназия, нажот учун ёлFOн ишлатиш, аборт, кайтмас OFир патологияли беморлар хаётини саклаб колиш, жониворлар устида тажриба утказиш каби ижтимоий ходиса ва хатти-харакатларни «яхши-ёмон» нуктаи назаридан бахолаш кийин.

4. Шахс учун мухим булган кадриятлар мухокама килинаётганда толенрантлик чегараларини аниклашнинг аслида имкони йук.

Толеранлик муаммоси мураккаб, толерантлик ундан ташкарида уз ахамиятини йукотадиган ва барча хатти-харакатлар мумкин булган чегарани узил-кесил урнатадиган ягона ечимга эга эмас.

Ю.А. Ищенко чидамлиликни «мулокотнинг амалий меъёри» деб карайди. У чидамлиликни шахснинг уз-узини англаши борасида ахамияти орта борадиган, унинг эса турмушнинг кескин узгаришлар содир буладиган вактда долзарблиги маълум буладиган умуминсоний кадрият деб асослайди. В.О. Тишков фикрига кура толерантлик шахснинг уз-узини англаши, унинг фаолият ва мулокотда бир бутунлиги билан боFлик. В.О. Тишков узининг «Толерантлик хакида» деган асарида толерантлик субъектини аниклашга уриниб куради. Субъект учун толерантлик «туFма гурухга оид ёки индивидуал хусусият эмас, балки конструкциялашга ва маълум шахсий хамда умумий кадриятлар, ахлок нормаларини амалга оширишга доимий ва йуналтирилган зур бериб уринишдир».

Миллий чидамсизлик муаммоларини хал кила туриб, И.Б. Гасанов толерантликни агрессивликнинг антиподи, деб атайди, ва неофрейдизм вакиллари: В. Райх, К. Хорни, Г. Маркузе, А. Миттерлих, Н. Браун, А. Баллок, Э. Фромм асарларига таянган холда ушбу шахсий сифатларнинг ижтимоий боFликлигини асослаб беради, хамда агрессивлик - адоватнинг, толерантлик эса -тинчликсеварликнинг асосидир, дея хулоса килади.

Диний баFрикенглик хиссини ривожлантириш таълим сохаси учун бош максадлардан бирига айланиб бормокда. Айнан шунинг учун хам баFрикенглик масаласи сунгги йилларда психология ва педагогика фан доираларида актуал муаммога айланмокда. БаFрикенглик муаммосига багишланган ишлар жуда куп, хар бир иш узининг ахамиятига эга, бирок баFрикенглик масалаларига оид барча илмий ишларни икки катта гурухга ажратиш мумкин, булар, назарий ва амалий ишланмалар.

Назарий ишлар орасида фалсафий, маданий ва ижтимоий характердагилари устунлик килса, амалий ишланмалар ичида педагогик техника ва психологик методикалар етакчилик килади. Бу табиий ва хатто фойдали холат хисобланади; бирок муаммо назарий ва амалий ишланмалар орасида узига хос «жарлик» нинг хосил булгани ва урта ораликдаги ишланмаларнинг йуклигида. Айни шу уринда жуда мухим буFин - баFрикенгликнинг психологик тавсифи эътиборсиз колиб кетмокда. Эътибор берилса, мазкур коидада миллий хаётга, фукароларнинг миллий Xис-туЙFуларига дахлдор мухим ахамиятга эга бир катор тамойиллар белгилаб куйилганига ишонч хосил килиш мумкин.

Биринчидан, фукароларнинг миллий мансублигидан катъий назар конун олдида тенглиги тамойилига асосланади. Иккинчидан, фукароларнинг диний эътикодидан катъий назар бир хил хукук ва эркинликларга эга эканлиги тамойилига асосланади. Диний кадриятлар миллат маънавиятининг ажралмас кисми эканини инобатга оладиган булсак, мазкур коиданинг амалий ахамияти ойдинлашади. Учинчидан, фукароларнинг иркий тенглиги кайд этилган. Иркчиликдан Fайриинсоний мафкура ва амалиётнинг тарихимизда умуман кузатилмаганлигини алохида кайд этиш лозим.

АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ:

1. А.Расулов, Л.Турсунов Диний баFрикенглик ижтимоий-психологик феномен сифатида. Тошкент ислом университети исломшунослик илмий тадкикот маркази. 2015 й. Б 38-40.

2. Шкуратова И. Когнитивная сложность как основа толерантного мышления // Век толерантности. 2003. №5. С. 44-51.

3. Шлягина Е.И. Этническая толерантность личность: опыть эмперического исследования // Век толерантности. 2001. № 3-4. С. 124-131.

4. Александр Асмолов. Толерантность как култура. XXI века. Т.: Узбекистан. 2000 С 75-77.

5. Безюлева Г.В. Шеламова Г.М. Толерантность в педагогике. М.:2002.С.92.

6. Асмолов А.Г. Толерантность от утопии реальности.//На пути к толерантному сознанию. М., 2000. С.5-7.

ВОЗДЕЙСТВИЕ БУЛЛИНГА НА ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ЗДОРОВЬЕ ДЕТЕЙ И ПОДРОСТКОВ

Шафиева Э. И.

Бакинский государственный университет,

факультет психологии, д. п. н, профессор Азербайджан, Баку Муротмусаев К. Б.

Ориентал Университет Республики Узбекистан, кафедра Педагогики и психологии,

к.м.н., доцент

Аннотация: Статья посвящена проблеме воздействия буллинга на психологическое состояние и поведение детей и подростков, которое проявляется на работе головного мозга. В частности, рассматриваются исследования ученых проблемы буллинга и две основные группы проявлений буллинга, описываются изменения на эмоционально-личностном уровне, на поведенческих реакциях и работе головного мозга детей и подростков, которые были жертвами буллинга.

Ключевые слова: буллинг, интернализующие и экстернализирующие последствия буллинга, уровень кортизола, жертва буллинга, краткосрочное, хроническое издевательство.

Американский нейроэндокринолог Роберт Сапольски более тридцати лет своей жизни посвятил изучению физиологических последствий стресса для здоровья человека. С таким интересным случаем он столкнулся, проводя опыты над бабуинами в Танзании. Среди павианов была группа агрессивных павианов, которые очень агрессивно действовали по отношению к другим павианам, особенно к самкам, а также к более молодым, более слабым, чем они. Однажды по воле случая эта группа бабуинов заболела и умерла, поев мяса, зараженного туберкулезом.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.