16
gi
BO'LAJAK O'QITUVCHLARDA KASBIY KOMPETENTLIKNI
RIVOJLANTIRISH
Shahnoza Xo'shboqova
Chirchiq davlat pedagogika universiteti IO'M 19/1 guruhi talabasi
ANNOTATSIYA
Mazkur maqolada ta'lim tizimi o'quvchilarining kompetentligini shakllantirish va uning mazmun-mohiyati, tayanch kompetensiyalar ularning o'qish faoliyatiga tayyorlashdagi o'rni va ahamiyati, ko'nikma va malakalarini shakllantirish, pedagogik va texnik bilimlar asosida ularning kompetentligini rivojlantirish mexanizmi hamda unga integrativ differensial yondashuv kabi masalalar yoritilib berilgan.
Tayanch so'zlar: o'quvchilar, kompetensiya, kompetentlik, fanlararo integratsiya, integrativ differensial yondashuv.
Bugungi kunda biz kommunikativ kompetentlik deb ataydigan "samarali muloqot qilish qobiliyati har doim ko'plab olimlarni qiziqtirgan. Tilshunoslik, sosiologiya, ijtimoiy psixologiya, pedagogika kabi fanlar va boshqa zamonaviy bilim sohalarida shaxslararo o'zaro munosabatlarni, shaxsning kommunikativ hatti-harakatlarini nazariy o'rganishga e'tibor qaratilgan. Biroq, odamning ijtimoiy funksiyalarni bajarishda uning nutqiy tayyorligini ham amaliy o'rganish zarur hisoblanadi. Ushbu yo'nalishda ishlab chiqilgan kommunikativ kompetentlik tushunchasi, bizning fikrimizcha, ijtimoiy- gumanitar bilimlarni talabalarning barcha hayotiy jarayonlarida barkamol aloqa qobiliyatlarini shakllantirish va rivojlantirish va shuning uchun ularning ijtimoiy funksiyalarni bajarish uchun amaliy harakatlari bilan bog'lashga yordam beradi". Shunga ko'ra, turli xil ta'lim islohotlarini amalga oshirishda, xususan, ta'lim tizimining yangi standartlarga o'tishida va bo'lajak mutaxassislarni tayyorlashda e'tiborga olinishi mumkin bo'lgan ilmiy tavsiyalarning ahamiyati o'sib bormoqda.
Zamonaviy mehnat bozori, bugun ta'lim sifatiga oshayotgan talablarni taqdim etib, bo'lajak o'qituvchilarning kasbiy kompetentligi va kasbiy tayyorgarligi, o'z navbatida oliy ta'lim muassasalari, shu jumladan texnik oliy ta'lim muassasalarining bitiruvchilari o'rtasida raqobat kuchayishiga olib keladi. Agar mutahassisning dastlabki malakasi faqat ish o'rinlariga muvofiqligi va tor axborotni egallashni nazarda tutsa,
October 20, 2023 Republican Scientific and Practical Conference
323
g
"kompetentlik" nafaqat umumiy turdagi, balki, xususan keng sohada bilimlarni o'zlashtirishni talab qiladi. Mutaхassisning o'z ko'nikmalarini muvoffaqiyatli amalga oshirishda tayyorgarligi va qobiliyatliligi, o'zining faoliyati samaradorligi va sifatini yaxshilashni nazarda tutadi".
Psixolog olimlarning fikriga ko'ra, kompetentlikning tarkibiy tuzilmasiga doir yana bir nuqtai nazar mavjud. Unga ko'ra, bilim, xulq-atvor va hissiy sohalarga mos keladigan "fikrlash", "muomala" va "munosabaf'da turli xil kompetensiyalar mavjud.
Kasbiy kompetentlikka yondashuvlardagi barcha farqlarga qaramasdan, barcha mualliflar o'z doirasiga kommunikativ kompetentlikni kiritadilar.
Hozirgi davrda mutaxassisning kasbiy kompetentligi uning kommunikativ kompetentligini, ya'ni kasbiy faoliyat sharoitida muloqot qilish qobiliyatini ham nazarda tutadi.
Kommunikativ kompetensiya bu insonning shaxs sifatida psixologik xarakteristikasi bo'lib, u odamlar bilan muloqot qilishda yoki odamlar bilan kerakli aloqalarni o'rnatish va saqlash qobiliyatida namoyon bo'ladi". Kommunikativ kompetensiya tarkibiga insonda aloqa jarayonlarining muvaffaqiyatli o'tishini ta'minlaydigan bilim, ko'nikma va malakalar to'plami kiradi.
Pedagogik faoliyatda kommunikativ kompetensiya odatda ta'lim oluvchilar bilan kerakli aloqalarni o'rnatish va saqlash qobiliyatini anglatadi. Kompetensiya samarali muloqotni ta'minlaydigan bilim, ko'nikma va malakalar to'plamini o'z ichiga oladi. Ushbu turdagi kompetensiya aloqa chuqurligini va doirasini o'zgartirish, aloqa sheriklari tomonidan tushunish va tushunish qobiliyatini o'z ichiga oladi.
Kommunikativ kompetensiya bu to'g'ridan-to'g'ri o'zaro ta'sirlashish sharoitida shakllanadigan odamlar o'rtasidagi rivojlanayotgan va asosan onli aloqalar tajribasi. Kommunikativ kompetensiyani takomillashtirish jarayoni shaxs rivojlanishi bilan bog'liq. Kommunikativ harakatlarni tartibga solish vositalari insoniyat madaniyatining bir qismidir va ularni o'zlashtirish va boyitish butun madaniy merosni rivojlantirish va ko'paytirish bilan bir xil qonunlarga muvofiq sodir bo'ladi. Ko'p jihatdan kommunikativ tajribani egallash nafaqat to'g'ridan-to'g'ri o'zaro ta'sir jarayonida sodir bo'ladi. Kommunikativ kompetensiya insonning ijtimoiy hayoti bilan bevosita bog'liqdir. Kommunikativ kompetensiya og'zaki va og'zaki bo'lmagan aloqa vositalarining moslashuvchanligi va ulardan foydalanish erkinligini nazarda tutadi va insonning o'ziga, ijtimoiy olamga bo'lgan munosabatlar tizimini tartibga soluvchi kategoriyalardan iboratdir.
https://cspi.uz/
Republican Scientific and Practical Conference
October 20, 2023
g
g
Kommunikativ kompetensiya shaxsning muloqot qobiliyati bo'lib, axborot-kommunikasiya sohasida shaxsiy va kasbiy tajribasini o'z ichiga olgan bilim, ko'nikmalar va kommunikativ xususiyatidir.
Muloqot qobiliyatining namoyonligi qo'yidagilardan iborat bo'ladi: — muloqot uchun zarur bo'lgan kommunikativ holatning psixologik va ijtimoiy tashhisi;
—o'ziga xos kommunikativ vaziyatda muloqot jarayonini programmalash; —aloqa jarayonlarini ijtimoiy-psixologik boshqarishni amalga oshirish. Kommunikativ kompetensiya aloqa vazifalari turlariga ko'ra quyidagi ko'rinishlarda bo'ladi: qo'yilgan maqsadlarni aniqlash, vaziyatni har tomonlama baholash, hamkorlik va muloqot usullarini hisobga olish (o'zaro hamkorlik), yetarli darajada pedagogik strategiyalarni tanlash, aloqa natijasining muvaffaqiyatini baholash, o'z kasbini turdosh kasbga o'zgartirishga tayyor bo'lish.
Kommunikativ kompetensiyaning faoliyat yo'nalishlari uning tarkibiy komponentalarini motivasion-maqsadli, kognitiv, hissiy, xulq-atvor komponentlaridan iborat ekanligini aniqlash imkoniyatini belgilaydi:
Kommunikativ qobiliyat shaxsiy, integral sifatida qaralishi kerak va strukturaviy tarkibiy qismlari kognitiv, motivasion, hissiy va xulq-atvorga ega bo'lgan shaxslar tomonidan amalga oshirilishi shaxsning kommunikativ faoliyatining samaradorligini belgilaydi
"Ta'lim jarayonida bo'lajak mutaxassislarning kommunikativ kompetentligini shakllantirish orqali kasbiy tayyorgarligini rivojlantirish zarur ahamiyatga ega ekanligi bir qator olimlar tomonidan tadqiq qilingan. Xususan, bugungi kunda biz kommunikativ kompetentlik deb ataydigan samarali muloqot qilish qobiliyati har doim mutaxassislarning diqqat markazida bo'lgan".
Mamlakatimiz olimlari tomonidan bo'lajak mutaxassislarni har tomonlama kasbiy va kommunikativ kompetensiyalarini rivojlantirish masalalariga alohida e'tibor qaratilgan.
Taniqli olim N.A.Muslimovning fikriga ko'ra, "shaxsga yo'naltirilgan ta'lim texnologiyalarini samarali amalga oshirish uchun, talabalar zarur darajada kommunikativ kompetentlikka ega bo'lishi, ta'lim- tarbiya jarayonida o'zaro ta'sir jarayonlariga moslashuvchan bo'lishi, kommunikativ texnologiyalarni qo'llaganda talabalar va o'qituvchi o'zaro bir-birini tushunishi talab etiladi" U bo'lajak kasb ta'limi o'qituvchisida pedagogik sifatlarni shakllantirishning ilmiy-metodik asoslarini tadqiq etgan. Shuningdek olim kasb
ta'lim o'qituvchisinmg kasbiy kompetensiyalari tarkibi,
https://cspi.uz/
Republican Scientific and Practical Conference
October 20, 2023
TechnoogiaK^Ê^ÊBmaamÎÊammimÊSamm
jort^
¿L
kommunikativ kompetensiyaning bo'lajak o'qituvchi faoliyatidagi ahamiyati, kompetensiyalarni rivojlantirish metodikalari bo'yicha salmoqli ilmiy tadqiqot ishlarini amalga oshirgan.
"Pedagog olim Sh.S.Sharipov oliy ta'lim tizimidagi o'qituvchining kasbiy mahorati nafaqat bilim va ko'nikmalar to'plami bilan cheklanib qolishi, balki ularni haqiqiy o'quv amaliyotida qo'llash samaradorligi bilan belgilanadi. Kompetentlikka ega bo'lish qobiliyatlilikni anglatadi, mavjud bilimlarni, tajribani muayyan vaziyatlarda muammoni hal qilish uchun safarbar eta olishlikni anglatishini qayd etadi".
U.N.Nishonalievning ilmiy tadqiqotlarida mehnat ta'limi o'qituvchilarini tayyorlash jarayoni turli tarixiy davrlarga bo'lib o'rganilgan hamda kasb ta'limi o'qituvchilari shaxsiga innovasion yondashuv tadqiq etilgan.
R.X.Djuraevning tadqiqotlarida kasb-hunar ta'limi bo'lajak o'qituvchilarini tayyorlashning nazariy va uslubiy jihatlari o'z aksini topgan.
Kasb-hunar ta'limi muassasalarida ta'lim sifatini nazorat qilish hamda boshqarishning nazariy va tashkiliy metodik asoslari U.I.Inoyatov tadqiqotlarida ilmiy asoslab berilgan.
Q.T.Olimovlarning tadqiqotlarida kasb-hunar ta'limi uchun o'quv adabiyotlarini yaratishning nazariy va amaliy jihatlari o'rganilgan. Ushbu fundamental tadqiqotlarda kasb ta'limi o'qituvchisini tayyorlash jarayoni uchun o'quv-uslubiy adabiyotlar yangi avlodini yaratish konsepsiyasi ilmiy asoslab berilgan.
Integrativ yondashuv asosida kasb ta'limi o'qituvchilarini tayyorlash muammolarini yechishga qaratilgan ilmiy tadqiqot ishlari amaliyotchi olim O.A.Abduquddusov tomonidan o'rganilgan. O'quv jarayonini tashkil etishdagi asosiy vazifa - bu pedagogik texnologiyalardan samarali foydalanishdir. "Ammo shu kunga qadar pedagogik texnologiyaning aksariyati nazariy muammolarga bag'ishlangan bo'lib, amaliyotga ta'siri kamroq sezilmoqda. Buning uchun zamonaviy pedagogik texnologiyalarni tezroq amaliyotga joriy etish usullarini ishlab chiqish talab etiladi.
REFERENCES
1. ro^gameBa r.T. Tana6anapga y3HHH-y3H puBo^narnupum кoмпeтeнцнacннн rnaKraaHTHpHffl ^apaëHHHHHr negaroruK acocnapu. /MyrannHM x,aM y3nHKcH3 ÖHHHMgeHgHpHy. № 3/1 - 2022.HnHMHH-MeTogHKanw^ ^ypmn.HyKyc,2022. ISSN 21817138. 26-28 6eT.
2. ro^gameBa r.T. KoMMyHHKaTHB кoмпeтeнцнa lymyHHacu Ba yHHHr Ma3MyH moxh^th // "Y3My xa6apnapu "Mup3o ynyr6eK
October 20, 2023 Republican Scientific and Practical Conference
326
¿L
HoMugaru Y3ÖeKHCTOH mhothh yHHBepcHTeTH hhmhh ^ypHanu. - TomReHT, 2022. - № 1/5/1 - B. 228-231.
3. ro^gameBa r.T. (2022). Koмпeтeнцнaвнн ëHgomyBra acocnaHraH TabnuM // Journal of innovations in social sciences (Y3ÔeKHCTOH).TabnHMHH pa^aMnamrapum: acocuö тeнgeнцнaпap Ba ycTyBop Ba3u^anap -2022 ISSN:2181-2594.57-61 6eT.
4. ro^gameBa r.T. npuMeHeHue нн^opмaцнoннo-кoммyннкaцнoннbIx TexHonoruö (HKT) B HananbHOM 06pa30BaHHH. 3aMOHaBHH y3nyKcu3 TatnuM cu^aTHHu omupum: нннoвaцнa Ba ucTu^6onnap. Xan^apo Mu^ëcugaru unMuH-aManuH KoH^epe^ua MaTepuannapu. 24 anpenb, TomKeHT-2020. 527-531 6eT.
5. ro^gameBa r.T. BnuaHue KoMroroTepHbix TexHonoruö Ha u3MeHeHue cpegcTB кoммyннкaцнн. Me^gyHapogHaa кoн^epeнцнa nocBem,ëHHaa k 180- neTuro H.AnTHHcapuHa "BenuKuH ynrnenb Ka3axcKoro Hapoga u BenuKoe 3HaHue",^uMKeHT, 2021. 36-39 CTp.
6. ro^gameBa r. T. TabnuMga нннaвaтцнoн TexHonoruanapHuHr ponu Ba axaMuara. HH^opMaTuKa ^huhuot gon3ap6 MyaMMonapu. HnMufi-aManuH aH^yMaH MaTepuannapu. TomKeHT -2018. 266-6eT.
7. ro^gameBa r. T. Э^eктнвнocтb ucnonb3oBaHua HKT Ha ypoKax HananbHoro Knacca. Tpygw HayHHoö KoH^epe^uö "CoBpeMeHHbie KnacTepmie cucTeMH b KoHTeKCTe o6pa3oBaTenbHbix нннoвaцнн pe^opM: npo6neMbi co6biTua u nepcneKTuBw".2019. 24-cTp.
8.ro^gameBa r.T. Eyna^aK y^myBHunapga Kac6uö KoMneTeffrauKHu puBo^narnupum.
"3aMoHaBuH Tapa^uëTga unM-^aH Ba MagaHuaTHuHr ypHu" homhu Pecny6nuKa uhmuh-aManuö кoн$epeнцнacн. www.academics.uz 18.08.2022, 20 coh, 54- 6eT.
9. Dilfuza Melievna Makhmudova, 2Bakhrom Ruzievich Tadjibaev, 3 Gavhar KholboevnaDusmurodova, 4 Gulshad Tileuovna Yuldasheva. Information and communication technologies for developin gcreative competence in the process of open teaching physics and maths. // International Journal of Psychosocial Rehabilitation / Vol.24, Issue 09, 2020 ISSN: 1475-7192. (Scopus).
10. ro^gameBa r.T. MeTogonorunecKue ochobh ucnonb3oBaHua Megua TexHonoruö b noBHmeHuu э^^eктнвнocтн o6yneHua / '^kohomu^ u coцнyм", №5(84), nacTb 2, http://www.iupr.ru1129-1133. (2021).
11. ro^gameBa r.T. Teнgeнцнa pa3Buraa mblikob uHTepaKTuBHwx oHnaÖH-KypcoB b gнcтaнцнoннbIx ycnoBuax coBpeMeHHoro o6m,ecTBa. / '^kohomu^ u coцнyм", №5(84), nacTb 2, http://www.iupr.ru. 1134-1141. (2021).
12.ro^gameBa r.T. MaKTa6napga gacTypnam tuhuhu ypraTumgaru 6a3u MyaMMonap. "yMyMTabnuM MaKTa6napuga aHu^ ^aHnapHu y^uram MeToguKacu" MaB3ycuga uhmuh-aManuö aH^yMaH MaTepuannapu. ^upnu^, 2019 .
October 20, 2023 Republican Scientific and Practical Conference
327
