CC BY
1BO'LAJAK O'QITUVCHILARGA MARKAZIY OSIYO BUYUK ALLOMALARINING JAHON ILM FAN TARAQQIYOTIGA QO'SHGAN HISSALARINI O'RGATISH
Marupova Nafosat
Xalqaro Nordik Unuversiteti 1-MMB-23 magistranti https://doi.org/10.5281/zenodo.10679135
Annotatsiya. O'zining boy tarixi va xilma-xil madaniyati bilan mashhur bo'lganMarkaziy Osiyo, shuningdek, jahon ilm-fani rivojiga katta ta'sir ko'rsatgan ko'plab buyuk olimlarning uyi bo'lgan. Ipak yo'lining qadimgi olimlaridan tortib, zamonaviy kashfiyotchilarigacha Markaziy Osiyo ilmiy tafakkur va kashfiyotlar beshigi bo'lib kelgan. Ushbu maqolada Markaziy Osiyoning ba'zi buyuk allomalarining jahon ilm-fani rivojiga qo'shgan hissalarini o'rganamiz.
Kalit so'zlar: o'rta asr olimlari, fizika, astronomiya, matematika, o'quv jarayoni
Kirish. Markaziy Osiyoning eng qadimgi va eng nufuzli olimlaridan biri G'arbiy dunyoda Alfarabiy nomi bilan ham tanilgan Al-Farobiy edi. IX-asrda hozirgi Qozog'iston hududida tug'ilgan al-Farobiy bo'lib, falsafa, matematika va musiqa kabi turli sohalarga katta hissa qo'shgan. U mantiq va metafizikadagi faoliyati bilan tanilgan va Aristotel asarlariga yozgan asarlari qadimgi yunon faylasufi g'oyalarini saqlab qolish va Islom olamiga va undan tashqariga yetkazishda muhim rol o'ynagan. Al-Farobiyning jahon ilm-fani rivojiga ta'sirini kam deb bo'lmaydi, chunki uning ijodi O'rta asrlarda Islom falsafasi va ilm-fanining gullab-yashnashiga asos solgan.
Markaziy Osiyo ilm-fanining yana bir ko'zga ko'ringan namoyandasi Ibn Sino nomi bilan ham tanilgan Avitsenadir. X-asrda O'zbekistonda tug'ilgan Avitsenna tibbiyot va falsafaga qo'shgan hissasi jahon ilm-fani rivojiga doimiy ta'sir ko'rsatgan sermahsul yozuvchi va olim edi. Uning eng mashhur asari" tibbiyot kanoni " bir necha asrlar davomida Evropada standart tibbiyot darsligiga aylandi va G'arb dunyosida tibbiyot amaliyotini shakllantirishda muhim rol o'ynadi. Avitsennaning empirik kuzatish va tizimli eksperimentlarga urg'u berishi ilmiy uslub uchun asos yaratdi va uning koinot tabiati va inson tanasi haqidagi g'oyalari Galiley va Dekart kabi keyingi olimlarning ishlariga ta'sir ko'rsatdi.
Astronomiya sohasida Markaziy Osiyoda ham buyuk olimlar yetishib chiqdi, ularning ishlari koinot haqidagi tushunchamizni sezilarli darajada rivojlantirdi. XV-asrda hozirgi O'zbekiston hududida yashagan Temuriylar hukmdori va astronomi Ulug 'bek yulduzlar va sayyoralarni sinchiklab kuzatishlari bilan mashhur edi. Uning "Zij-I-Sultoniy" nomi bilan tanilgan astronomik jadvallari o'z davrining eng aniq va keng qamrovli jadvallari bo'lib, asrlar davomida Islom dunyosi va yevropadagi astronomlar tomonidan ishlatilgan. Ulug ' bekning astronomiya va matematikaga qo'shgan hissalari zamonaviy samoviy navigatsiyani rivojlantirishda va osmonni o'rganishda muhim rol o'ynadi.
Abu Abdulloh Muhammad ibn Muso Al-Xorazmiy (780-850) o'zining jahon miqyosidagi kashfiyotlari bilan jahon ilm-faniga bebaho hissa qo'shdi. 800-yillarda Bag'doddagi Xuroson hukmdori Ma'mun ibn Horun ar-Rashid saroyiga taklif etilgan va 20-yillarda mashhur olim bo'lgan. 813-yilda Ma'mun xalifalikka ko'tarildi va Marv atrofida to'plangan olimlar bilan Bog'dodga ko'chib o'tdi. Muhammad al-Xorazmiy umrining oxirigacha ushbu ilmiy markazning direktori bo'lgan.
Bu yerda ko'plab olimlar ishlagan, qadimiy qo'lyozmalarga boy kutubxona, maxsus qurilgan rasadxona bor edi. Muhammad al-Xorazmiy birinchi bo'lib algebraning chiziqli va kvadrat tenglamalarini mustaqil fan sifatida yechishning umumiy usullarini taklif qildi, bu
tenglamalar tasnifini berdi. U ko'plab ilmiy ishlarning muallifi bo'lgan, ulardan 7 tasi shu kungacha saqlanib qolgan.
Masalan," Fi Hisab al-Hind "(Arabcha" Hind hisoblash kitobi " uchun) o'nlik tizim, nol va to'qqiz raqamni tasvirlaydigan asar. Al-kitob al-muhtasar fi hisob al-jabr va al-muqobala. (Arab tilidagi arifmetik al-jabr va al-muqobala haqida qisqa kitob) muallifning algebra fani hisoblangan "Algebra" nomli kitobidir. Ziji al-Xorazmiy (Arab tilida ("Zij") "astronomik jadval") -sinuslarning trigonometrik funktsiyalarini tavsiflovchi kichik nazariy bo'limlar va jadvallardan iborat asar.
Kitob surasi (Arabcha: kitob surasi)-Sharqiy yarim shar, uning mamlakatlari,tinch okeani (Bahr al-Muzallam) haqidagi geografik risola va o'rta asrlarda inson yashaydigan birinchi sayyora bo'lgan sayyora xaritasi. Muhammad al-Xorazmiy matematika, tabiiy fanlar, astronomiya va geografiyaga katta hissa qo'shgan, ulardan eng muhimi:
1. U o'nlik nol bilan to'qqiz raqamni ifodalovchi sanoq tizimiga asos solgan.
2. Tashkil etilgan algebra.
3. U yevropa adabiyotida "algoritm" deb nomlangan aniq va tushunarli qoidalar orqali ilmiy va ma'rifiy ishlarning yangi usulini ishlab chiqdi va amalda qo'lladi. Lotin tilidagi "algoritm" atamasi uning nomiga asoslangan - al-Xorazmiy. "Algoritm" atamasi axborot va kompyuter texnologiyalari tushunchasi asosida yotadi.
4. Muhammad Al-Xorazmiyning "Ziji" kitobi Quyosh, oy, beshta sayyora, geografiya, trigonometriya, quyosh va oy tutilishiga bag'ishlangan. 1126 yilda kitob lotin tiliga, 1914 yilda nemis tiliga, 1962 yilda ingliz tiliga tarjima qilingan.
5. Muhammad Al-Xorazmiyning geografiyaga oid asarlarida o'sha davrda ma'lum bo'lgan yerdagi joylar, daryolar, dengizlar va okeanlar xaritasi hamda aholi tasvirlangan. Bu o'rta asrlarda yozilgan Arab tilidagi birinchi geografik asar edi. Fan tarixchilari al-Xorazmiyning ham ilmiy, ham ommalashgan faoliyatini yuqori baholaydilar. Mashhur amerikalik fan tarixchisi amerikalik J. Sarton uni "o'z davrining eng buyuk matematikasi va hamma narsa hamma zamonlarning eng buyuklaridan biri deb atagan."
So'nggi paytlarda Markaziy Osiyoda ishlari jahon ilm-faniga katta ta'sir ko'rsatgan buyuk olimlar yetishib chiqmoqda. Masalan, qozoq matematikasi Muxtarbay Otelbayev funktsional tahlil va operator nazariyasi sohasiga katta hissa qo'shgan va uning faoliyati zamonaviy matematikaning rivojlanishida katta ta'sir ko'rsatgan. Xuddi shunday, 1979 yilda fizika bo'yicha Nobel mukofoti bilan taqdirlangan o'zbek fizigi Abdus Salam ham tabiatning asosiy kuchlarini tushunishimizga katta hissa qo'shgan.
Xulosa
Xulosa qilib aytganda, Markaziy Osiyolik buyuk allomalarning jahon ilm-fani rivojiga qo'shgan hissalari katta va keng qamrovli bo'ldi. Ipak yo'lining qadimgi olimlaridan tortib, zamonaviy kashfiyotchilarigacha Markaziy Osiyo ilmiy tafakkur va kashfiyotlar uchun qulay zamin bo'lib kelgan. Al-Farobiy, Avitsenna, Ulug ' bek, Muxtarbay O'telbayev, Abdus Salam kabi olimlarning ishlari jahon ilm-fani rivojiga doimiy ta'sir ko'rsatdi. Ularning merosi kelajak avlod olimlarini ilhomlantirishda davom etmoqda va Markaziy Osiyoning doimiy intellektual an'analaridan dalolat beradi.
REFERENCES
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2022-yil 20-dekabrdagi "O'zbekiston Oliy Majlisi va xalqiga Murojaatnomasi" 20.12. 2022
2. T.Usmonov "Fizika tarixidan metodik qo'llanma" Toshkent - 2003 y.
3. A.Irisov, A. Nosirov, N. Nizomiddinov "O'rta Osiyodan qirq olim". Toshkent-1981 yil.
4. "Buyuk siymolar, allomalar" Xalq merosi nashriyoti -Toshkent- 1998 y.
