Научная статья на тему 'БИОЦЕНОЗДА ОҚҚАНОТ ТУРЛАРИ МИҚДОРИНИНГ ТАБИИЙ БОШҚАРИЛИШИ ВА АГРОБИОЦЕНОЗДА УЛАР МИҚДОРИНИ БОШҚАРИШ ДОЛЗАРБЛИГИ'

БИОЦЕНОЗДА ОҚҚАНОТ ТУРЛАРИ МИҚДОРИНИНГ ТАБИИЙ БОШҚАРИЛИШИ ВА АГРОБИОЦЕНОЗДА УЛАР МИҚДОРИНИ БОШҚАРИШ ДОЛЗАРБЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
табиат экология омил хашорат / nature / environmental factor / pest

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Рахмонова М. К., Хамдомов К. Қ.

Табиатда оққанотнинг 30 дан ортиқ табиий кушандалари мавжуд бўлиб, буларнинг энг самарадор паразит турларидан E. formosa, E.portenepea, Eretmocerus spp турларидир. Шунингдек оққанотнинг энтомопотоген замбруғли касаллиги сифатида Verticillium lecanii тури аниқланган, лекин ушбу касаллик етарли даражада фитофаг миқдорини камайтира олмайди .

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

NATURAL RELEASE OF PLANT SPECIES IN THE BIOCENOSIS AND RELEASE OF THEIR RESOURCES IN THE AGROBIOCENOSIS.

There are more than 30 natural spider mites in nature, the most effective parasitic species of which are E. formosa, E. portenepea, Eretmocerus spp. The species Verticillium lecanii has also been identified as an entomopathogenic fungal disease of spider mites, but this disease cannot sufficiently reduce the number of phytophages.

Текст научной работы на тему «БИОЦЕНОЗДА ОҚҚАНОТ ТУРЛАРИ МИҚДОРИНИНГ ТАБИИЙ БОШҚАРИЛИШИ ВА АГРОБИОЦЕНОЗДА УЛАР МИҚДОРИНИ БОШҚАРИШ ДОЛЗАРБЛИГИ»

Рахмонова М.К.

Хамдамов Ж.К., магистр Хамдомов К. К,. катта уцитувчи Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институты

биоценозда овданот турлари микдорининг табиий бошкарилиши ва агробиоценозда улар микдорини

бошкариш долзарблиги

Анотация; Табиатда оццанотнинг 30 дан ортиц табиий кушандалари мавжуд булиб, буларнинг энг самарадор паразит турларидан E. formosa, E.portenepea, Eretmocerus spp турларидир. Шунингдек оццанотнинг энтомопотоген замбругли касаллиги сифатида Verticillium lecanii тури аницланган, лекин ушбу касаллик етарли даражада фитофаг мицдорини камайтира олмайди.

Калит сузлар; табиат экология омил хашорат

Rakhmonova M.K.

Khamdamov J.K., Master of Science Khamdomov K.K. senior lecturer Andijan agriculture and Institute of Agricultural Technologies

NATURAL RELEASE OF PLANT SPECIES IN THE BIOCENOSIS AND RELEASE OF THEIR RESOURCES IN THE AGROBIOCENOSIS.

Abstract; There are more than 30 natural spider mites in nature, the most effective parasitic species of which are E. formosa, E. portenepea, Eretmocerus spp. The species Verticillium lecanii has also been identified as an entomopathogenic fungal disease of spider mites, but this disease cannot sufficiently reduce the number of phytophages.

Keywords; nature, environmental factor, pest

Кириш Табиатда ушбу турнинг айрим турлари табиий бошкарилш хусусиятига эга аммо уларнинг деярли барчаси кишлок хужалиги экинларида эмас балки бегона утларда кузатилади. Окканот зарарлаган айрим усимлик турини бошка турдаги жонзотлар истеъмол кила олмайди, экскриментлари узининг захдрлилик хусусиятини хам номоён килади. Окканотнинг бошка худудларга кучиб утиши яъни унинг географик

таркалган популяцияси тез купайишининг асосий курсатгичларидан бири табиий бошкарилиш омилларининг йуклигидир. Шу билан бирга табиатда кейинчалик у ёки бу омиллар сабаб уларнинг кушандалари, касалликлари вужудга келади. Лекин бу давргача узок эвалюцион муносабатлар шаклланишини талаб этади.

Гуза окканоти охирги 15 йилда унинг ер юзидаги таркалиш ареали янада ориб, бу даврда Европанинг катор давлатлари иссикхоналарига кириб келди, жумладан Шимолий Европа ва Сурия, Франциянинг жанубида, Исроил, Италия ва Испанияда кузатиш мумкин. Гуза окканотининг ривожланиши учун оптимал хаво харорати 10°С дан 27°С, 32°С гача булганлиги учун юкоридаги давлатлар унинг учун макбул хисобланади

Окканот турларини агробиоценозда бошкариш долзраблигига кура унинг олимлар томонидан урганилиш даражасидан билим мумкин. Бунда уларнинг диккати иктиодий хавфлилик даражасига каратилган. Жумладан, гуза окканоти зарарлаган экиннинг 20-100% гача хосилини нобуд килиш мумкин, бунда экинни умуман куритиб куйиши инобатга олинган ва бундай холат мавжуд.Бунда зараркунанда микдори куп булмасада усимликда хлороз касаллигини келтириб чикаради. Усимликнинг умрини кискартириб, экинларини сифатсиз килиб куяди, зарарланган мевалар кичик, устки кисмида дагал доглар пайдо булдаи, мева таъми бутунлай бузилади. Усимликларда 100 турга якин вирусларни узида ташийди ва юктиради булар асосан Бегомовируслар хисобланиб Qosteroviridae ва Potyviridae оилаларига мансубдир. Окканотининг табиий бошкарувчанлик кучлари сифатида экологик, кушандалик, антропоген омилларни курсатиш мумкин.

Табиатда бундай кучлар доимий равишда мавжуд аммо уларнинг барчаси хам ушбу тур микдорини бошкаришда устунлик кила олмайди. Аммо айрим худудларда ушбу турнинг популяция шаклланашида мутадил булиб, бошка тирик организмларга нисбатан муносабатлари суст куринади.

Бундай жараёнлар факатгина биоценозда ёки мажбурий озика манбаларида кузатилади халос. Инсонлар томонидан ерларнинг узлаштирилиши ва турли табиат учун янги тур навларнинг катта майдонларда устирилиши бу каби фитофаг турлари популяциясининг шаклланишида манба булиб хизмат килади. Бундай жараёнда ушбу тур популяция микдорини маълум даражада бошкариш талаб этилади.

Бутунжахон озик-овкат ташкилотининг куп йиллик маълумотлари асосида факатгина окканот фитофагининг узи уртача факатгина АКШ кишлок хужалиги учун 32 млярд маблагнинг ушбу турга карши кураш ёки ушбу тур оркали йукотлаётган экин хосилини курсатиш мумкин. Аммо бу курсатгич бир томондан кичик булиб куринар, лекин бошкача килиб

айтганда айрим давлатларда озик-овкат танкислигини келтириб чикариши кузатилмокда.

Турли экологик омилларнинг популяция динамикасига таъсирини популяция калинлигига кура гурухларга ажратиш бошланди: бунда катострофик ва факультатив, нореактив ва реактив, номустакил ва мустакил ва хоказолардир. Бундай тадкикотлар буйича Г.А. Викторов 1971-1973) популяциялар сони бошкарилиш механизмини етарлича очиб берди -

Жахон микёси буйича, барча кишлок хужалик экинларида уларнинг зараркунандаларига карши курашишда куп йиллар давомида кимёвий усул хукм суриб келмокда. Айникса, пахта етиштирадиган давлатларда кимёвий препаратлар оммавий равишда кулланилади. Чунки, хашарот ва каналар билан зарарланиш натижасида хар йили гуза хосилнинг 20-25 % йукотилади. Бунда айрим турдаги хашаротларининг пестицидларга чидамлилиги ортиб, улар популяция сонининг ортиши кузатилади.

Агроценозда табий бошкарилиши яъни хашаротлар популяци сонининг ортиши ёки камайиши миграция жараёни билан боглик булади. Бунда кучиб утган хашарот тури узининг хаётий фаолиятини тиклаб, жойга мослашади ва улар сонининг ортиши билан бошка турдаги экинларга кучиб утиши кузатилади

^ашарот турларининг купайиши учун кулай шароитларнинг хосил булиши популяция репродуктив потенциалининг юкори булганлиги туфайли организмнинг тез купайишига сабаб булади. Бундай купайиш узокка чузилмай, унга биотик факторлардан йирткичлар, паразитлар, озика етишмовчилиги кабилар таъсири кучаяйиб боради. Шу сабабли хашаротлар ва бошка организмларнинг юкори репродуктив потенциал хусусияти ва модификацияланиш омилларининг кулайлиги биоценозда организмларнинг кескин купайишга олиб келади. Бунда эса биологик факторлар уларнинг кескин купайиш олдини олиб, уларни маълум бир меъёрда саклаб туради. Кишлок хужалигида зараркунандаларга нисбатан пестицидлар куллаш ёки айрим агротехник тадбирлар таъсири туфайли хамда абиотик омиллар холатининг кулайлиги хашарот турлари сонининг ортишига олиб келиб, бу бирор тур популяция сонининг ошишига олиб келади Хашаротлар сонининг узгариб туриши борасидаги олимларнинг фикирлари халигача карама каршидир. Бунда айрим муаллифлар агробио-ценоздаги зарарли хашарот турларини уларнинг табий кушандалари таъсирида бошкарилиши мумкинлигини инкор этадилар. Бу эса кишлок хужалик экинларини етиштиришда алмашлаб экишни нотугри танлаш, битта турдаги экинларни катта хажмларда экиш, энтомофаглар ривожланиши учун маскан буладиган бедазорлар камайиши кабиларга боглик. Айникса мавсумда дала четларига кам захарли инсектицидларни куллаш, далани ёппасигаишлов бериш билан баробар. Бунда

Энтомофаглар захирасини сакдаб колиш ва уларнинг уупайиши учун имкон яратиш хисобалани

Дархакикат, кишлок хужалик экинларини зараркунандалардан химоя килишда кимёвий усулни самарадорлигига шак-шубха йук, чунки препарат уз вактида, тугри ишлатилса, киска муддатда юкори самарага эришилади. Аммо, кимёвий воситалар куллашнинг узига хос камчилик ва салбий томонлари хам мавжуд. Биринчидан, улар зараркунандаларга карши курашда юкори самара бериши билан бир каторда фойдали хашаротларга хам тугридан-тугри таъсир курсатиб уларни кириб юборади. Натижада, табиий кушандалар микдори кескин камаяди ва биохилма-хилликнинг кескин камайишига олиб келган Иккинчидан, кимёвий усул инсон ва иссикконли хайвонлар учун захарли булиб, атроф-мухитни ортикча ифлосланишига олиб келади. Яна бошка бир томони, бир хил турдаги препарат сурункасига ишлатилиши натижасида зараркунандада уларга нисбатан чидамлилик хосил булиб,. йил сайин ишлов бериш хажми ва такрорийлигини, пестицидлар сарфлаш меъёрини оширишга сабаб булади

Усимликларни уйгунлашган химоя килиш тизимида энтомофагларсиз 100% натижага эришиш иложи йук. Биргина пахтачиликда эса унинг хакикий самарадорлиги 50-70% ни ташкил этиб, зараркунандани иктисодий хавфли сонидан камайтириб туради. Кимёвий химоя килиш тизимининг узида эса бундай самарадорликка эришиб булмайди

Кейинги йилларда усимликларни биологик усулда химоя килиш усулига катта ахамият берилиб, мамлактимиз кишлок хужалик экинларини зараркунандалардан химоя килишда биологик усулнинг улуши 86% ни ташкил этмокда

Адабиётлар шархига кура табиатда хашаротларнинг таабий бошкарилиш конунияти доимо мавжуд булиб, улар антропоген ёки иклим шароити туфайли узгариши мумкин экан. Биоценозда хашаротларнинг паразит-йирткич-хужайин муносабатлари ва уларнинг бир бирига таъсирини илмий урганиш мухим ахамият касб этади. Бунда, кушандаларни куллаш табиатдаги биохилма - хиллик таъминласа, кишлок хужалигида эса зарарли хашаротлар зараридан нобуд булаётган хосилни саклаб колиш, экологик тоза, сифатли махсулот етиштириш имкониятига эга буламиз.

Фойдаланилган адабиётлар

1.Рахмонова, М. К., & Кодиржоновна, к. м. (2023). Тут Парвонасига Карши Биологик Кураш. Ta'lim Va Rivojlanish Tahlili Onlayn Ilmiy Jurnali, 3(9), 97-101.

2.Рахмонова, М. К., Севара, К., & Абдулазизова, С. (2023). Комосток Курти Биологиси Таркалиши Учраш Даражалари. The Theory Of Recent Scientific Research In The Field Of Pedagogy, 1(13), 26-29.\

3. Доспехов Б. А. Методика Полевого Опыта. - Москва, 1985. - 351 С.

4.Мехнат, 1986. - С.123-131.

5.Колесников Б.А. Биологические Основы Размножения Растений. Плодоводство. - Москва, "Колос", 1979. - С.170-190.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.