CC BY
4UOT 574.9
BiOCOGRAFi BÖLGÜ УЭ RAYONLA§MA i§L9RiND9 BiOGEOKEMY9Vi METODLARIN T9TBiQi HAQQINDA.
MUSTAFABÖYLi HÜSEYN LÜTVÖLi OGLU
Geologiya-mineralogiya üzra falsafa doktoru "Land§aft§ünashq" §öbasinin rahbari, AMEA §aki Regional Elmi Markazi, §aki, Azarbaycan. https://orcid.org/0000-0003-4566-8787
Q9HR9MANOV MURAD AKiF OGLU
"Land§aft§ünashq" §öbasinin elmi i§9isi, AMEA §aki Regional Elmi Markazi, §aki, Azarbaycan. https://orcid.org/0000-0001-5365-5279
Xülass. Biocografiya elminin in ki§afinda ekologiya vd fiziki-cografiya elmlari ila yana§i biogeokimya elmi dd mühüm rol oynayir. Burada biofil elementlarin (C, P, N, K, Ca, Fe, J, F, Co, Zn vd s.) bitki, heyvan va mikroorqanizmhrin goxalma va yayilma proseslarina tasiri öyranilir.
Dünya üzra biocografi hakimiyyatliklarin farqlandirilmasi ügün vacib olan fiziki cografi, bioloji va biogeokimyavi xüsusiyyatlar a§agidakilardir: 1) arazinin okeanlar va dag silsilalari ila bir-birindan ayrilmasi; 2) eyniadli daimi hava kütlalarinin tasiri altinda olmasi; 3) farqli biofil kimyavi elementlarin tipomorflugu; Holarktik hakimiyyatlikda - N (azot), Oriental hakimiyyatlikda - K (kalium), Afrotrop hakimiyyatlikda - P (fosfor), Neotrop hakimiyyatlikda - C (karbon), Paleotrop hakimiyyatlikda - Ca (kalsium) va Antarktik hakimiyyatlikda - Fe (damir); 4) biosenozun indikatoru sayilan edifikator bitki növlarinin assosiasiyasina malik olmasi; Holarktik hakimiyyatlikda - palid-§am, Oriental hakimiyyatlikda - bambuk-kokos palmasi, Afrotrop hakimiyyatlikda - banan-baobab, Neotrop hakimiyyatlikda - kofe-kakao, Paleotrop hakimiyyatlikda - evkalipt-agacabanzar ayidö§ayi va Antarktik hakimiyyatlikda - mamir-ciyarotu; 5) farqli yirtici heyvanlarin hakimiyyati: Holarktik hakimiyyatlikda - canavar, Oriental hakimiyyatlikda - palang, Afrotrop hakimiyyatlikda - §ir, Neotrop hakimiyyatlikda -yaquar, Paleotrop hakimiyyatlikda - varan va Antarktik hakimiyyatlikda -daniz pi^iklari.
Agar sözlar: biocografiya, biocografi rayonla§ma, tipomorf bitkilar, biofil elementlar, biogeokimyavi arqumentlar.
ON THE APPLICATION OF BIOGEOCHEMICAL METHODS IN BIOGEOGRAPHICAL DISTRIBUTION AND ZONATION.
MUSTAFABEYLI HUSEYN LUTVALI OGLU
Doctor of Philosophy in Geology-Mineralogy, Head of the "Landscape" department, Sheki Regional Scientific Center of ANAS, Sheki, Azerbaijan.
GAHRAMANOV MURAD AKIF OGLU
Scientific worker of the "Landscape" department, Sheki Regional Scientific Center of ANAS, Sheki, Azerbaijan.
Summary. In the development of the science of biogeography, along with the sciences of ecology and physical geography, the science of biogeochemistry plays an important role. Here the influence of biophilic elements (C, P, N, K, Ca, Fe, J, F, Co, Zn, etc.) on the processes of reproduction and distribution of plants, animals and microorganisms is studied.
Physiographic, biological and biogeochemical characteristics important for the identification of biogeographic kingdoms throughout the world are the following: 1) division of territory by oceans and mountain ranges; 2) being under the influence of constant air masses of the same name; 3) typomorphism of various biophilic chemical elements; In the Holarctic authority (Kingdom)— N (nitrogen), in the Oriental authority - K (potassium), in the Afrotropical authority - P (phosphorus), in the Neotropical authority - C (carbon), in the Paleotropical authority- Ca (calcium) and in the Antarctic authority - Fe (iron); 4) the presence of an association of edificatory species, which is considered an indicator of biogenesis; in the Holarctic authority - oak-pine, in the Oriental authority - bamboo-coconut palm, in the Afrotropical authority - banana-baobab, in the Neotropical authority- coffee-cocoa, in the Paleotropical authority - eucalyptus-tree fern and in the Antarctic authority - liverwort moss; 5) The dominance of various predatory animals: Wolf in the Holarctic authority, Tiger in the Eastern authority, Lion in the Afrotropical authority, Jaguar in the Neotropical authority, Monitor lizard in the Paleotropical authority and sea cats in the Antarctic authority.
Key words: biogeography, biogeographic zoning, typomorphic plants, biophilic elements, biogeochemical arguments.
О ПРИМЕНЕНИИ БИОГЕОХИМИЧЕСКИХ МЕТОДОВ В БИОГЕОГРАФИЧЕСКОМ РАСПРОСТРАНЕНИИ И РАЙОНИРОВАНИИ.
МУСТАФАБЕЙЛИ ГУСЕЙН ЛУТВАЛИ ОГЛЫ,
Доктор философии в области геологии-минералогии, Заведующей отделом «Ландшафтоведение», Шекинский Региональный Научный Центр НАНА, Шеки, Азербайджан.
КАХРАМАНОВ МУРАД АКИФ ОГЛЫ,
Научный сотрудник отдела «Ландшафтоведение», Шекинский Региональный Научный Центр НАНА, Шеки, Азербайджан.
Резюме. В развитии науки биогеографии, наряду с науками экологией и физической географией, важную роль играет наука биогеохимия. Здесь изучается влияние биофильных элементов (C, P, N, K, Ca, Fe, J, F, Co, Zn и др.) на процессы размножения и распространения растений, животных и микроорганизмов.
Физико-географические, биологические и биогеохимические характеристики, важные для выделения биогеографических царств во всем мире, следующие: 1) разделение территории океанами и горными хребтами; 2) нахождение под воздействием постоянных одноименных воздушных масс; 3) типоморфизм разных биофильных химических элементов; В Голарктическом царстве - N (азот), в Ориентальном царстве - К (калий), в Афротропическом царстве - Р (фосфор), в Неотропическом царстве - С (углерод), в Палеотропическом царстве - Са (кальций) и в Антарктическом царстве - Fe (железо); 4) наличие ассоциации видов-эдификаторов, что считается показателем биоценоза; в Голарктическом царстве - дуб-сосна, Ориентальном царстве - бамбуково-кокосовая пальма, в Афротропическом царстве - банан-баобаб, в Неотропическом царстве - кофе-какао, в Палеотропическом царстве - эвкалиптово-деревообразный папоротник и в Антарктический царстве - мох-печеночник; 5) господство разных хищных животных: Волк в Голарктическом царстве, Тигр в Восточном царстве, Лев в Афротропном царстве, Ягуар в Неотропном царстве, Варан в Палеотропном царстве и морские коты в Антарктическом царстве.
Ключевые слова: биогеография, биогеографическое районирование, типоморфные растения, биофильные элементы, биогеохимические аргументы.
Biocografiya canli orqanizmlarin уэ onlarin icmalarinin yer uzunda cografi yayilma va yerla§ma qanunauygunluqlari haqqinda elmdir. Cografiya, biologiya va ekologiyanin kasi§masinda
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
yaranmi§ biocografiya müasir fiziki-cografi çaraiti va geoloji tarixi nazara alaraq müxtalif biosenozlarin planetda yayilma sabablarini araçdirir. Biocografiyanin asas obyektlari biotlar (flora, fauna) va biomlar olmaqla müxtalif elm sahalari ila alaqadar olaraq inkiçaf yolu keçmi§dir [22].
Biocografiya elminin qar§isinda duran an vacib masalalardan biri quru va okean regionlarinda heyvan, bitki va mikroorqanizmlarin yaçamasi va ham da bu orqanizmlarin yaratdiqlari birliklarin saciyyavi xüsusiyyatlari öyranmakdir. Bu zaman araçdirilacaq amillar iki böyük qrupda birlaçdirila bilar. 1-ci qrupa aid amillar geoloji va fiziki cografi inkiçaf tarixina, 2-ci qrupda isa müasir ekoloji çaraitina göra farqlanan amillar yer alir. Biocografiyada daha çox i§ladilan mafhumlar biot va biomlardir. Biotlar - flora va fauna siralari, biomlar isa bitki birliklari va heyvanat alamidir. Biota fauna va floranin cami olub har hansi bir araziya §amil edilir. [11].
Flora, fauna va biota har hansi bir regionda növlar va ya ümumi mançayina göra eyni olan növlarin qruplari ila yarana bilarlar. Yaranmasi, yayilmasi, forma va ölçülarina göra onlari flora, fauna va biotik komplekslarda birlaçdirmak olar. Masalan Sibirin tayqa meçaliklarini ahata edan arazida boreal kompleks, Qaradaniz sahili va asasan çay landçafti pont kompleksi, Turan çôl va yarimsahra lançaftli kompleks, daha geni§ arazilarda yayilmiç kosmopolit kompleks va s. yayilmiçdir. Çox vaxt eyni bir kompleks içarisinda o növ bitki va heyvanlar içtirak edir ki, onlar bu arazida relikt növ sayilir va keçmiç kompleksdan xabar verirlar. Masalan Qazaxistan Kustanay vilayati va canubi Uralin Muqodcan alçaqdagliginda, habela Turan, Aral-Xazar va ham da iran arazisinda boreal kompleksin relikt elementi sayilan ag kakliklar va sfanq mamirlari mövcuddur. Müxtalif arazilarda onlarin rast galmasi keçmiçda böyük bir arazida asas növ kimi yaçamalarini göstarir. Masalan, hal hazirda yayilan bitki növlarinin çoxu olduqca böyük arazilarda asanliqla artirlar. Lakin, bitkilarin çoxu keçmiç zamanlarda da, indi da kiçik endemik makanlarda yerla§mi§lar. Endemik bitki növlarinin insanlar tarafindan yayilmasi da olduqca böyük ahamiyyat kasb edir.
Biocografiya elmi - müxtalif çeçidli bitki, heyvan va mikroorqanizmlar birliyinin Yer kürasinin regionlarinda yerlaçma qanunauygunluqlarini öyranir. Bu elmin inkiçafi ekologiya va habela canli orqanizmlarin birliklarinin tasnifati va genetik alaqalarini öyranilmasina aid olan biogeokimya va s. elmlar ila bilavasita alaqadardir. Biogeokimya elmi biofil elementlarin (P, C, K, Ca, N, J, F, Fe, Co, Zn va s.) bitki, heyvan va mikroorqanizmlarin yayilmasi va çoxalmasinda olan genetik rolunun a§kar edilmasinda mühüm rol oynayir. Bitki areallannin sarhad va markazlari, onlarin havanin temperaturu va yagintidan asili olaraq dinamik dayiçmalari va sixliq göstaricilarini ifada edan strukturunun da biogeokimyavi xüsusiyyatlardan asililiginin öyranilmasi biocografi bölgülar va tasnifatda çox vacib masaladir. Heyvan populyasiyalarinin araziya göra yayilma ö^ülari, immiqrasiya va emiqrasiya göstaricilari, çoxalma va mahv olma xarakteri, yerdayiçma sabablari va areal daxilinda diffuziya növlarinin müayyanla§dirilmasi içlarinda biogeokimyavi qanunauygunluqlarin nazara alinmasi da böyük ahamiyyat kasb edir.
Müasir biocografiya - ganc elmlar sirasina aiddir. Bu elm cografiya va biologiyanin tamas zolaginda yaranib. Biologiya elmi ila kimya elminin bir-birina qovuçdugu yerda biokimya, biologiya va fizika elmlari arasinda biofizika elmi yarandigi kimi biocografiya elmi da tamas zolaginda yaranir. Biocografiya elminin üsullari ila bir sira masalalari hall etmak mümkündür. Bunlara antropogen tasirin biot va biomlara müxtalif cografi arazilarda rolu, biot va biomlarin xarakterik xüsusiyyatlari aiddir.
Heyvanlarin taksonomik va ekoloji müxtalifliyi daha yüksak olsa da, bitki örtüyünün tabiatina ciddi istinad olmadan zoocografiya üzarinda içlamak mümkün deyil. Bu sababdan biocografi rayonlaçmalarda asasan cografi makanda yayilan landçaftyaradici edifikator bitkilara istinad edilmiçdir.
Ya§ayi§ mühitinin fiziki xüsusiyyatlarina asasan biocografi rayonlaçmalarda materiklarin biocografiyasi, daniz biocografiyasi, adalarin biocografiyasi, daxili su obyektlari kimi bölmalarin naticalarina asaslanir. Canli orqanizmlarin bir-biri ila va abiotik mühitla qarçiliqli alaqa saviyyasini nazara alaraq bioloji taksonlarin cografiyasini, flora, fauna va biotlarin cografiyasini öyranir.
Biocografiyada kamiyyat göstaricilarina asaslanan müqayisali cografi, tasviri va kartoqrafik üsullardan, hamçinin biologiya, ekologiya, geokimya, paleocografiya kimi alaqali elmlarin köma^i
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
metodlarindan, masalan becarma, introduksiya va seleksiya ils bagli bir sira üsullardan da istifada olunur. Biocografi rayonlaçdirma qanunauygunluqlarinm öyranilmasi mövcud elmi prinsiplarin takmillaçdirilmasi, landçaftlarda antropogen tasirla bagli problemlarin halli ^ün da zaruridir. Cografi mühitin xüsusiyyatlari ila alaqadar olaraq flora va fauna ehtiyatlarinin mühafizasi, elmin yeni sahalarini yaranmasinda da biocografi rayonlaçmanin ahamiyyati böyükdür.
Böyük Qafqazin canub yamacinda yerlaçan §aki-Zaqatala biocografi rayonu bir sira saciyyavi fiziki cografi va biogeokimyavi xüsusiyyatlara malikdir [9]. Bu xüsusiyatlar içarisinda birinci növbada biocografi rayonu tamsil edan aparici obyektlarin bir-biri ila qarçiliqli alaqalarinin müayyan edilmasina ehtiyac vardir. Bu aparici obyektlar açagidakilardir:
Fauna va flora, torpaq növlari, iqlim va relyef xüsusiyyatlari, yerüstü va yeralti sular, antropogen faaliyyat va bütün bu cografi amillarin birga tasirindan formalaçan landçaft növlari.
Adlari göstarilan bu cografi obyeklarin hamisinin arasinda bir-biri ila ya birbaça va yaxud da dolayisi yolla istilik va yaxud da maddalar mübadilasi alaqalari mövcuddur. Biocografi bölgüda birinci olaraq güna§ enerjisindan istifada edarak biosintez yolu ila yeni maddalar istehsal edan produsentlar - flora (bitki örtüyü) durur [2]. Bitki örtüyü birbaça olaraq ham arazinin iqlim §araiti ila olan alaqalari aks etdirir va ham da landçaftlarin formalaçmasinda i§tirak edir.
Qeyd etmak lazimdir ki, bitkilarin inkiçafinda yuxarida adlari çakilan bütün digar cografi amillarin da rolu mövcuddur. Masalan, yerüstü sularin miqdari, yeralti sularin hansi darinlikda mövcudlugu, insanlarin tasarrüfat faaliyyati hesabina bitki örtüyünün növ va arazi dayiçkanliyina maruz qalmasi vacib §artlardandir. Buraya ham da torpaq növlari üzra ixtisaslaçan bitki növlarinin arazida daha geni§ suratda yayilmasi, arazinin relyef xüsusiyyatlarindan asili olaraq bitkilarin növ tarkibinin dayiçmalari va s. da aiddir. Elmi manbalara asaslanaraq [1, 3, 12, 26, 27] müxtalif fiziki-kimyavi xüsusiyyatlara malik olan torpaq növlari ^ün saciyyavi olan bitkilarin adlari açagida göstarilmi§dir.
1. Azotla zangin torpaqlarda; ikievli gicitkan, qatiqotu, zira, xaçgülü.
2. Azotla kasib olan torpaqlarda; dovçan kalami, çobanyastigi.
3. Tur§ torpaqlarda; çöl çobanyastigi, çöl nanasi, avalik, qaragila.
4. Qalavi torpaqlarda; qarayonca, südlayan.
5. öhang da§i süxurlari üzarinda; qaymaqçiçak, davadabani, sürünan qaymaqotu.
6. Rütubatli torpaqlarda; avalik, bostan bodyaqi, ürakotu, avropa üzgakotu.
7. Bataqlaçma sahalarinda; çöl qatirquyrugu, çöl nanasi.
8. Quru torpaqlarda; çobanyastigi, yovçan.
9. Duzlu torpaqlarda; §orluca, sirkan.
10. Qumlu torpaqlarda; ulduzotu, sigirquyrugu.
11. Barkimi§ torpaqlarda; bagayarpagi, sürünan qaymaqotu, sürünan ayriqotu, qazayagi.
12. Gilli va gillicali torpaqlarda; quçappayi, zangirotu.
13. Torpaqda agir metallar i§tirak etdikda; banöv§a, gülabatin.
14. Kölgali saha torpaqlarinda; dov§an kalami, adi malak otu.
Bitki örtüyünün ekocografi alaqalarindan farqli olaraq heyvanat alami, yuxarida qeyd etdiyimiz kimi, birinci növbada bitki örtüyünün növ müxtalifliyindan va biokütlanin miqdarindan asilidir. Digar tarafdan da yeralti sularin ham tarkibca va ham da miqdarca dayiçmalari bitki növlarinin areallarina ciddi tasir göstardiyindan heyvanat al aminin da inkiçafina öz tasirini göstarmi§ olur. Biogeokimyavi tadqiqatlarin asas maqsadlarindan biri torpaq örtüyü va sularin kimyavi tarkiblarinin bioloji alamla qarçiliqli alaqalarini müayyan etmakdan ibarat oldugundan [24, 25], mahz biogeokimyavi xüsusiyyatlarin daqiqlaçdirilmasina ciddi ehtiyac vardir (§akil 1).
Torpaq tipi
Nliqra- Biomtix-
siya tsliflii:
Coxalma
§akil - 1. Biocografi amilldrin qar§iliqli alaqalarinin sxemi [11].
Boyuk Qafqazin canub yamacinda yerla§an §aki-Zaqatala bolgasi biocografi bolguya (§akil -1) asasan Holarktik hakimiyyatliyin iran-Turan vilayatinin Qafqaz regionuna aiddir. Ba§ Qafqaz daglarinin canub-§arq hissasini (canub-qarb va canub-markaz hissalarla bir bolguda) bir rayon va canub yamaci ayrica bir zona kimi farqlandirmi§ olsaq, onda burada yerla§an biocografi farqlari sahalar kimi ayira bilarik. Hamin qaydaya uygun olaraq §aki-Zaqatala bolgasi dord farqli biocografi saha (zona) ila bir-birindan ayrilmi§dir [9];
1) Mazim9aydan Qa§qa9aya qadar olan Balakan, Zaqatala va Qax rayonlarini ahata edan me§alarinda qizilagac - yalanqoz agaclari bitan biocografi saha;
2) Qa§qa9aydan Da§agil9aya qadar olan orta va al9aq dagliq me§alarinda qoz va saragan-sumax agaclari bitan biocografi saha;
3) Da§agil9aydan - Vandam9aya qadar olan va al9aq dagliq me§alarinda damirqara -§abalidyarpaq palid agaclari bitan biocografi saha;
4) Acinohur-Turan al9aqdagligina aid olan va saqqizagaci - ardic kollari bitan biocografi saha.
Balakan-Qax rayonlarini birla§diran I biocografi saha (yalanqoz - qizilagac agaclari bitan zona)
ham da polimetal filiz yataqlarinin yerla§diyi zonani ta§kil edir. Bu arazida alt va orta Yura ya§li 9okuntular boyuk bir arazida 1200 - 3500 m-lik yuksakliklari ahata edir. Onlarin suxur tarkibi 9ox sada olub asasan qara gil §istlarindan va 10 - 15 %-a qadar boz qum da§larindan ibarat fli§ formasiyasindan ta§kil olunmu§dur.
Diffuzion -adsorbsion
$abalidyarpaq palid
§akil - 2. §aki-Zaqatala bolgasinin biocografi zonalarmm sxem xdritdsi.
Qarabag va Çarqi Zangazur bölgalarinin landçaft morfologiyasmm saciyyavi bioloji xüsusiyyatlarina göra, arazinin geoloji quruluç, relyef, iqlim amillarini nazara almaqla onlarda bir sira biocografi ayalatlarin farqlandirilmasina ehtiyac vardir. Tadqiq olunan arazida aparilan biocografi bölgü asasan suksessiyalarin stabillaçma marhalalarini nazara almaqla yerina yetirilmi§dir [4]. Bu maqsadla har bir landçaft qurçagi daxilinda aparici bitki növlarinin - edifikatorlarin tayin edilmasi maqsadauygun hesab edilir [7]. §aki-Zaqatala bölgasinda qazanilmi§ ekocografi va biogeokimyavi tadqiqatlarin naticalarina asaslanaraq Qarabag va Çarqi Zangazur bölgalari arazisinda 8 farqli biocografi saha (zona) ayrilmi§dir. Bunlar açagidakilardir:
Kalbacar va Laçin rayonlarinin intensiv parçalanmi§ yüksak dagliq arazilarinda alp, subalp çamanliklari va çaman^l land§aftlarinda asasan taxilkimi ot bitkilarindan ibarat "alp xalilari"na uygun saha.
Digar bir neça biocografi sahalar kaskin parçalanmi§ orta dagligin enliyarpaqli me§a va meçadan sonraki çaman-kolluq landçaftlarina aiddir. Bu qurçaq daxilinda Çarqi Zangazurda 1. Kalbacar rayonunun palid-valas, 2. Laçin rayonunun palid-fistiq, 3. Qubadli rayonunun valas-palid, Qarabagda 4. §u§a va 5. Xocali rayonlari arazisinda fistiq -palid-valas agaclarinin assosiasiyasindan ibarat biocografi saha.
6. §arqi Zangazurun Zangilan va Cabrayil rayonlari arazisinda intensiv parçalanmiç alçaq va ön dagligin §arq çinari-Araz palidi ila saciyyalanan arid me§a-kolluq landçaftlarini ahata edan biocografi saha.
7. §arqi Zangazurun Zangilan va Cabrayil rayonlarinin kaskin va orta daracada parçalanmiç dagatayi va alçaq dagligin çöl (qisman me§a^öl) va quru^öl landçaftlarinin ceyranotu-yovçanli bitkilari ila örtülan biocografi saha.
8. Orta daracada parçalanmiç düzanliklarin yarimsahra va quru-çöl landçaftlari, orta va zaif parçalanmiç dagarasi düzanliklarin va ovaliqlarin yarimsahra landçaftlarinin daxil oldugu Barda, Agcabadi, Agdam va Füzuli rayonlarinin yulgun-qaratikan kolluqlu biocografi zona. (bax, çakil-3).
§dkil - 3. Qarabag vd §drqi-Zdngdzur bölgdsi biocografi dyaldtldrinin
sxem-xdritdsi.
Qarabag va Çarqi Zangazur bölgalarinin landçaft qurçaqlarinda aparilan tadqiqatlarin bir istiqamati da biocografi zonalari tamsil edan aparici landçaft-geokimyavi amillarin bir-biri ila qarçiliqli alaqalarinin müayyan edilmasidir. Bu aparici amillar açagidakilardir:
- fauna va floranin biogeokimyavi xüsusiyyatlari, torpaq növlarinin kimyavi tarkibi, onlarda olan aparici mühityaradici kimyavi elementlarin miqdari, iqlim va meteoroloji xüsusiyyatlarla alaqadar biofil kimyavi elementlarin biocografi zonalar daxilinda paylanmasi.
- regionun biocografi zonalarindaki landçaft qurçaqlarinda, xüsusila landçaft marzlarindaki ana süxurlarin litoloji tarkibi, relyef xüsusiyyatlari, oradaki yeralti sularin kimyavi tarkiblarinin özünamaxsus farqli göstaricilara malik olmasi.
- bölgada aparilan antropogen faaliyyatin növlari (taxil zamilari, meyva baglari va plantasiyalarin salinmasi, çaylarin kanarlarinda qurulan bandlar, hidromeliorativ tikintilar, su daryaçalari va kanallar, §ose va damir yol çabakasi, ya§ayi§ mantalalari, zavodlar, fabriklar va s.) biogeokimyavi proseslara ciddi tasir göstarir. Antropogen amillarla alaqadar olaraq bir çox arazilarin landçaftlarinda mühüm biogeokimyavi ahamiyyata malik olan elementlarin defisitlaçmasi (K, N, P, J va s.), bir sira zararli elementlarin isa zanginlaçmasi (S, Hg, Pb va s.) mü§ahida edilir. Adlari göstarilan bu elementlarin torpaq va bitkilarda tayin edilmasi regionun biogeokimyavi diaqnostikasinda mühüm ahamiyyat daçiyan masalalara aiddir.
Belalikla, Qarabag va Çarqi-Zangazur bölgalarinda biocografi rayonlar üzra mühüm ekocografi xüsusiyyatlarin araçdirilmasi [8, 10], diaqnostik qiymatlandirilmasi va mövcud qanunauygunluqlarin müayyan edilmasi, bu regionda landçaft dinamikasinin galacak ekoloji çaraitinin tahlil olunaraq proqnozlaçdirilmasi içinda mühüm ahamiyyata malik oldugunu bildirir.
Biocografiyanin hall etdiyi problemlar içarisinda bitki va heyvan ehtiyatlarindan düzgün istifada asas yer tutur [5]. insanlarin saglamliginin qorunmasi canli orqanizmlarin hayatinin öyranilmasi ila birga mümkündür. Bir sira yeni xastaliklarin yaranmasi da insanlarin tabiata müdaxilasi ila birbaça alaqadardir. Biocografiyaçilarin qarçilarinda duran asas masalalardan biri da ham tabii va ham da süni antropogen landçaftlarin bir-biri ila qarçiliqli alaqalarinin hansi nisbatda daha optimal oldugunu müayyanla§dirilmak, faydali me§a bag plantasiyalarinin salinmasi va zararli ziyanvericilarla va alaq otlari ila mübariza tadbirlarinin da optimalliginin öyranilmasi taçkil edir.
Müxtalif qrup bitki va heyvan növlarinin yayilma qabiliyyati eyni deyildir. Bitki diasporasi daha çox sular, külak, heyvan va insanlarin kömayi ila yayila bilir. Heyvanlar isa bitkilardakindan alava özlarinin faal harakati naticasinda öz areallarini artirirlar [6].
Bitkilar yayilma marhalasinda bir sira ekoloji va sistematik manealarla qar§ila§irlar. Yerüstü orqanizmlar ^ün bela manealara keçilmaz dag va okeanlar, iqlimla bagli olan manealar, edofo-biotik - yani parazitlar ^ün sahiblarin olmamasi va yaxud mühitda heç bir konkurentlarin olmamasi mühüm rol oynayir. Qeyd etmak lazimdir ki, hala iqlimla bagli olan sarhadlari açmazdan xeyli avval, konkurentlarla bagli olan amillar hesabina aksar növ orqanizmlar öz faaliyyatlarini dayandirirlar [11].
Ümumi va yaxud xüsusi manealarin mövcudlugu areallarin sarhadlarinda sixlaçmalar -sinperatlarin amala galmasina sabab olur. Masalan qitalarin kanar hissalarinda, tabii zonalarin sarhadlarinda (çöl zonasi ila yarimsahra, yarimsahra ila sahra va yaxud yüksaklik qurçaqlarinda dag meçalari ila alp çamanliklari va s. arasinda) bela sixlaçmalara daha çox rast galinir. Hamçinin Yerin geoloji inkiçaf tarixi ila alaqadar olaraq da, müxtalif bitki va heyvan növlarinin yayilmasinda müayyan dayi§ikliklar va manealarin oldugu nazara alinmalidir.
Bütün orqanizmlar üçün vahid va ya ümumi sistemlarin olmasi flora va faunaya göra mümkündür. Balka da yox - bu masalani demak çatindir. Ola bilsin ki, har bir region ^ün müxtalif sinif va yaxud fasilalarin öz biotik sistemlari qurulmalidir.
Bitki va heyvan orqanizmlarinin qarçiliqli alaqalarla yayilmasi timsalinda olduqca aydin farqlar özünü göstarir. Masalan Afrikanin canubunda floraçi bioloqlar Kap hakimiyyatinin oldugunu göstarirlar. Fauna göstaricilarina göra isa Afrikanin bölgüsünda Kap faunasi öz göstaricilarina göra bitki müxtalifliyindan xeyli geri qalir.
Faunanin müxtalifliyina asaslanan bölgülar onurgalilarin birinci növbada isa mamalilarin, quçlarin, amfibiyalarin va sürünanlarin yayilmasina asasan aparilir. §irin suda yaçayan baliqlarin bölgüda istifada olunmasi daha çox arazi sarhadlarinin geniçlanmasina gatirib çixarir. Masalan L.S.Berq tarafindan §irinsu baliqlarinin tasnifata daxil olmasi hesabina Avrasiyanin §imalinda olan arazi daha böyük bir makanda ayica hakimiyyat kimi göstarilmi§di.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Floraya göra bölgüda isa daha 9ox diqqat örtülü toxumlu, a9iqtoxumlu va qijikimi bitkilarin yayilmasina verilmi§dir. Heyvanlar va ha§aratlarin 9oxu bütün bir cografi mühitda tam yayila bilmadiklarindan - masalan onurgasizlardan aqrablar, termitlar va s. onlann bölgüda istifada olunmasi ugurlu natica vermir. £ox vaxt müxtalif ya§ farqlarina malik olduqlarina göra da aksar fauna va flora növlarinin kömayi ila rayonla§dirma amaliyyati aparmaq mümkün olmur.
Dünyanin biocografi tasnifatinda fauna, flora müxtalifliyina va onlarin tabii areallarina göra 9oxlu sayda farqli bölgülar mövcuddur [13 - 23, 28]. Buna baxmayaraq onlar i9arisinda he9 birini tam aminlikla qabul etmak mümkün deyildir. Bu sababdan biz elmi adabiyyatda toplanmi§ malumatlari tabii va ekoloji amillarla yana§i, ham da biogeokimyavi xüsusiyyatlarina [7, 9, 24, 25] göra asaslanan bölgü üzra taqdim etmayi maqsadauygun hesab etmi§ik.
Biocografi rayonla§mada an iri bölgü biocografi hakimiyyatliklardir [1]. Onlarin bölgüsünda hakimiyyatliklar (9arliq) vilayat, ayalat, bölga, sahalar va habela onlarin araliq kateqoriyalari olan yarimvilayatlar va s. istifada edilir. Bu tasnifata göra avvallar dünyada müxtlif saylarda flora va zoocografi hakimiyyatliklar göstarilsa da an 9ox istifada olunan bölgüda 8 hakimiyyatlik var idi; Holarktik, Oriental, Afrotropik, Neotropik, Paleotropik, Antarktik, Madaqaskar va Kap [16]. Biz, Madaqaskar va Kap hakimiyyatliklarini tabii biocografi vilayatlar kimi göstarilmakla Paleotropik hakimiyyatliyin tarkibinda taqdim etmi§ik. Belalikla, a§agida 6 biocografi hakimiyyatliklarin dünya üzra farqlandirilmasi ü9ün vacib olan fiziki cografi, bioloji va biogeokimyavi xüsusiyyatlari taqdim edirik.
1. Okeanlar va hündür dag silsilalari ila bir-birindan ayrilan planetar arazilari ahata etmasi.
2. ösasan eyniadli daimi hava kütlalarinin tasiri altinda olmasi.
3. Farqli biofil kimyavi elementlarin tipomorflugu; Holarktik hakimiyyatlikda - N (azot), Oriental hakimiyyatlikda - K (kalium), Afrotrop hakimiyyatlikda - P (fosfor), Neotrop -hakimiyyatlikda - C (karbon), Paleotrop hakimiyyatlikda - Ca (kalsium) va Antarktik hakimiyyatlikda - Fe (damir) elementlarinin tipomorflugu saciyyavidir.
4. Biosenozlarin indikatoru sayilan edifikator bitki növlarinin assosiasiyasina malik olmasi; Holarktik hakimiyyatlikda - palid-§am, Oriental hakimiyyatlikda - bambuk-kokos palmasi, Afrotrop hakimiyyatlikda - banan-baobab, Neotrop hakimiyyatlikda - kofe-kakao, Paleotrop hakimiyyatlikda - evkalipt-agacabanzar ayidö§ayi va Antarktik hakimiyyatlikda - mamir-ciyarotu bitkilarinin tipomorflugu saciyyavidir.
5. Farqli yirtici heyvanlarin hakimiyyati: Holarktik hakimiyyatlikda - canavar, Oriental hakimiyyatlikda - palang, Afrotrop hakimiyyatlikda - §ir, Neotrop hakimiyyatlikda - yaquar, Paleotrop hakimiyyatlikda - varan va Antarktik hakimiyyatlikda - daniz pi§iklarinin tipomorflugu saciyyavidir.
A§agidaki sxem-xdritd 7-da dünya üzra 6 biocografi hakimiyyatliklarin yerla§masi tasvir edilmi§dir.
I
I
Sxem-xarita 1. Dünyanin biocografi rayonlaçmasi (biocografi hakimiyyatliklar) I - Holarktik, II - Oriental, III - Afrotropik, IV - Neotropik, V - Paleotropik va VI Antarktik biocografi hakimiyyatliklar.
Biocografi vilayatlarin farqlandirilmasi ûçûn vacib olan fiziki cografi, bioloji va biogeokimyavi xüsusiyyatlara göra açagidaki amillardan istifada etmak olar.
1. Biocografi vilayatlar asasan eyni hava kütlalarinin tasiri altinda olmasi mü§ahida edilir.
2. Biocografi vilayatlar daniz, çay va yaxud hündür dag silsilalari ila farqlanan meqarelyef arazilarla ahatalanir.
3. Biocografi vilayatin daxil oldugu biocografi hakimiyyatliya aid olan biofil kimyavi elementin tipomorflugu.
4. Aparici edifikator agac növlarinin dominantligina malik olmasi. Masalan, Holarktik hakimiyyatliya daxil olan Araliq danizi vilayati ûçûn dafna-zeytun agac assosiasiyasi saciyyavidir.
5. Har bir biocografi vilayatda özünamaxsus farqli konsument heyvanlarin arealinin mövcudlugu.
Biocografi ayalatlarin farqlandirilmasi ûçûn vacib olan fiziki cografi, bioloji va biogeokimyavi xüsusiyyatlara göra açagidaki amillardan istifada etmak olar.
1. öyalatlarin asasan eyni iqlim qur§aginin tasiri altinda olmasi.
2. Daniz, çay va yaxud hündür dag silsilalari ila ahatalanan makrorelyef arazilar.
3. Aparici edifikator agac növlarinin dominantligina malik olmasi.
Masalan, Holarktik hakimiyyatliya daxil olan Araliq danizi vilayatinin dafna-zeytun agac assosiasiyasina malik biocografi ayalatlari portagal, narinci, limon, saqqizagacikimi bitkilarin areallarina göra farqlanmasi saciyyavidir.
Biocografi zonalarin farqlandirilmasi ^ün vacib olan fiziki cografi, bioloji va biogeokimyavi xüsusiyyatlara göra açagidaki amillardan istifada etmak olar.
1. Eyni iqlim tipinin tasiri altinda olmasi.
2. Daniz, çay va yaxud hündür dag silsilalari ila farqlanan mezorelyef arazilar.
3. Aparici dominant agac növlarinin yerli areallarina malik olmasi.
Masalan, Azarbaycan arazisinda Böyük Qafqazin canub yamaclari biocografi zona olaraq qoz, findiq va §abalid agaclarinin dominantligi ila farqlanir
Yaçadigimiz Azarbaycanin §aki rayonu üzra lokal biocografi zona bölgüsü açagidaki kimidir:
1. Biocografi hakimiyyatlik - Holarktika flora hakimiyyatliyi
2. Biocografi vilayat - iran-Turan vilayati.
3. Biocografi ayalat - Qafqaz ayalati
4. Biocografi rayon - Böyük Qafqaz rayonu.
5. Biocografi zonalar - §inçay-Da§agilçay çay daralari arasi arazilarda qoz bitkisinin dominantligi zonasi.
9D9BiYYAT SÎYAHISI:
1. Mammadli T. Biologiya terminlarinin izahli lügati. Baki. 2007. 535 s.
2. Abdullayev R.B. Mammadova §.i. Biocografiyadan metodik vasait. Baki. 2002
3. Azarbaycanin nadir agac va kol bitkilari, Baki: "Elm", 2014, 380 s.
4. Ekoloji lügat. elmi red. B.ö.Budaqov. Ekoloqlarin malumat kitabi. Baki. 2003. 516 s.
5. Mammadov C. i., Shukurlu Y. H., Azizov F. Sh., Mustafabeyli H. L., Aliyev Q. M.The natural biocoenosis biodiversity and its protection in the village of Sheki, Bash Shabalid. Aqraren. Universitet. Plovdiv. 2016. p. 5-9.
6. Melikov. B. Abdullayev R.B., Mammadova §.i. Biocografiyadan mühaziralar. Baki. 2002. 223 s.
7. Mustafabayli H.L., Qahramanov M.A. Qarabag va Çarqi Zangazur bölgalari landçaftlarinin barpasi va biomüxtalifliyinin qorunmasi. Международный научно-практический журнал. "Endles Light in Science" Наука о Земле, Алматы, Казахстан. 25 Сентября. 2023. с. 267275.
8. Mustafabayli H.L. Arid va humid tipli biogeosenozlarin landçaft diaqnostik va biogeokimyavi xususiyyatlari. Международный научно-практический журнал. "Endless Light in Science". Наука о Земле, Алматы, Казахстан. 20 февраля. 2023. с. 457-469.
9. Mustafabayli H.L., Latifov E.K., Rahimov Y.R., Agabalayev Q.M., Suleymanov U.S. Azarbaycanin §aki-Zaqatala bolgasinin tabii resurslarinin landçaft-diaqnostik va iqtisadi xususiyyatlari. AMEA Çaki REM matbaasi. 2020. s. 372.
10. Mustafabayli H.L., Agabalayev Q.M., Rahimov Y.R., Huseynova S.S. Azarbaycanin §aki-Zaqatala iqtisadi-cografi rayonunun landçaftlannin ekocografi xususiyyatlari. Международный научно-практический журнал. "Endless Light in Science" Географические науки, Алматы, Казахстан. 28 октября 2022. с. 303-311.
11. Mustafabayli H.L. Biocografiyadan qisa izahli lugat. Çaki. Kaskad. 2016. 116 s
12. Museyibov M.A. Azarbaycanin fiziki cografiyasi. Baki, "Maarif' 1998. s. 398.
13. Абдурахманов Г.М., Криволуцкий Д.А., Мяло Е.Г., Огуреева Г.Н. Биогеография. Учеб. пособие для студ. вузов. Москва, Издательский центр «Академия»,2003.480с.
14. Биогеографическая характеристика природных зон СССР. Под ред. А.Г. Воронова, Д.А. Криволуцкого, Е.Г. Мяло. Москва: Изд-во Моск. ун-та, 1992. 101 с.
15. Биогеография. Учебно - методическое пособие. Составитель А.Я. Григорьевская. Воронежский ГУ. 2008 г. 37 с.
16. Воронов А.Г., Дроздов Н.Н., Мяло Е.Г. Биогеография мира. Москва.: Высш. шк., 1985. 272 с.
17. Второв П. П. Биогеография материков. 2-е изд. / П. П . В торов, Н. Н . Дроздов. Москва, 1978. 270 с.
18. Второв П.П., Дроздов Н.Н. Биогеография. Учебник для вузов. Москва. 2001. 304 с.
19. Геоботаника с основами экологии. Словарь терминов и понятий. Составители В.Б. Щукин и др. Оренбург. 2014 г. 140 с.
20. Дроздов Н.Н., Мяло Е.Г. Экосистемы мира. - Москва: ABF, 1997. 340 с. Е. Г. Мяло. Москва, 1985. 272 с.
21. Дроздов Н.Н, Криволуцкий Д.А., Мяло Е.Г. Москва. Биогеография с основами экологии: Академкнига, 2003. 408 с.
22. Дзунино М, Дзуллини А. Биогеография. Эволюционные аспекты. (с итальянского) Москва. 2010. 317 с.
23. Мордкович В.Г. «Основы биогеографии» М. Т-во. науч. изданий КМК, 2005, 236 с.
24. Мустафабейли Г.Л. О биогеохимических свойствах горных пород, ила и растений, распространённых на южном склоне Большого Кавказа. Международный научно-практический журнал. "Endles Light in Science" Наука о Земле, Алматы, Казахстан. 20 марта. 2023. с. 255- 265.
25. Мустафабейли Г.Л., Кахраманов М.А. Биогеохимическая характеристика типов почв Шеки-Закатальского района Азербайджана. Материалы Международной научно-практической конференции.17-18 марта 2023 г. Грозный. с. 248-254.
26. Прилипко Л.И., Гулисашвили В.З., Махатадзе Л.Б. Растительность Кавказа. Москва. Наука, 1975. 233 с.
27. Растительный мир. В 2 томах. Т. 1, Т. 2. Москва. 1975, 1980.
28. Радченко Т. А, Михайлов Ю. Е, Валдайских В. В. Биогеография. Екатеринбург. Издательство Уральского университета. 2015. с-164.
