CC BY
11ЭОЖ 349.2
Б1Л1М БЕРУ ¥ЙЫМДАРЫНДАГЫ «WELL-BEING» Т¥ЖЫРЫМДАМАСЫ: КОРПОРАТИВТ1К МЭДЕНИЕТКЕ ЕНГ1ЗУДЩ К¥ЦЬЩТЬЩ ТЕТ1КТЕР1
Флюра Галимовна Ибрагимова
«Азаматтыц-цуцыцтыц пэндер» кафедрасыныц мецгерушгсг, Alikhan Bokeikhan University, Семей цаласы, К^азацстан Республикасы, зац гылымдарыныц кандидаты, [email protected]
Динара Багдатовна Разиева
«Азаматтыц-цуцыцтыц пэндер» кафедрасыныц ага оцытушысы, Alikhan Bokeikhan University, Семей цаласы, К^азацстан Республикасы, PhD докторы, [email protected]
Ерлан Майданулы Айтказин1
«Азаматтыц-цуцыцтыц пэндер» кафедрасыныц ага оцытушысы, Alikhan Bokeikhan University, Семей цаласы, К^азацстан Республикасы, цуцыц магистрi, [email protected]
Аннотация. Мацала ецбек цатынастары мен корпоративтж мэдениетте жаца жэне трендтж цубылысца айналган «Well-being» тужырымдамасын зерттеуге арналган. Зерт-теудщ взектi болуы цызметкерлердщ эл-ауцатына эсер етуге, олардыц шк жай-куйт жацсартуга, денсаулыгына цамцорлыц жасауга, эмоционалды куйт кетумен куресуге жэне мотивацияны арттыруга мумктдж беретт ецбек жагдайларын цамтамасыз ететт 8 цуцыцтыц тетжтердщ рвлтщ артуына байланысты.
™ Шетелдж тэжiрибенi талдау жэне жалпылау негiзiнде авторлар бжм беру саласын-ь да «well-being» тэсжн цолданудыц тшмджгтщ сурацтарын ашады, оныц цуцыцтыц кон-
0 струкциясын белгiлейдi.
* Авторлармен К^азацстан Республикасында алгаш рет «Well-being» тужырымдамасы s квздейтт тэсшдердщ тшмджгт дэлелдеуге, оны цуцыцтыц негiздеуге, жузеге асырылуын ir цамтамасыз етуге гылыми талпыныс жасалынган. ЭртYрлi децгейдегi бжм беру меке-
1 мелерiндегi гылыми жэне педагог цызметкерлердщ эл-ауцатын басцару цуралы реттде
0 тужырымдаманыц цуцыцтыц негiздерi усынылган.
1 ЖYргiзiлген зерттеу нэтижестде эртYрлi децгейдегi бiлiм беру мекемелерiндегi педагог цызметкерлердщ цызметт реттейтт орталыц жэне жергiлiктi децгейлердегi зацнаманы
ш жетiлдiру бойынша усыныстар тYрiнде гылыми мацызды нэтижелерге цол жетюзтген. ш Авторлар бжм беру уйымдарында «Well-being» тужырымдамасын цолданудыц негiзгi оъ децгетреттде жергiлiктi норма шыгармашылыгына ерекше назар аударады, осыган байла-s нысты мацалада ужымдыц шарттар мен келiсiмдерде ецбек цуцыцтары мен мтдеттерт бекту, ецбек тэртiбi ережелерь персоналды басцару жYйесiнiц барлыц багыттарында цыз-о меткерлердщ эл-ауцатына жагдай жасау тетжтерт цамтамасыз ету туралы мэселелер ¡2 квтерiледi.
tc Зерттеу авторларыныц птртше, «Well-being» тужырымдамасын корпоративтж мэ-о дениетке енгiзудiц цуцыцтыц тетiктерiн эзiрлеу ецбек цатынастарында педагог цыз-
0 меткерлердщ, жумыс беруштердщ, мемлекеттж органдар мен уйымдардыц тиiмдi взара
< ю-цимылын цамтамасыз етуге мYмкiндiк беретт жаца децгейге шыгаруга жол ашады. Бул
< сайып келгенде, усынылатын бжм беру цызметтертщ сапасына жагымды эсер ететт бо-лады. Зерттеу нэтижелерi ецбек нарыгынъщ цазiргi цажеттжктерте сэйкес бжм беру
н мекемелертде персоналды корпоративтж басцару жYйесiн жетiлдiру Yшiн пайдаланылуы
1 мYмкiн.
^ ТYйiндi свздер: well-being, цызметкерлердщ эл-ауцаты, цызметкер цуцыгы, бжм беру 1 уйымы, корпоративтж мэдениет, гылыми цызметкер, педагог.
о
ш ш
1 Хат-хабарларга арналган автор 80
«WELL-BEING» КОНЦЕПЦИЯ В ОРГАНИЗАЦИЯХ ОБРАЗОВАНИЯ:
ПРАВОВЫЕ МЕХАНИЗМЫ ВНЕДРЕНИЯ В КОРПОРАТИВНУЮ КУЛЬТУРУ
Ибрагимова Флюра Галимовна
Заведующая кафедрой «Гражданско-правовых дисциплин», Alikhan Bokeikhan University, город Семей, Республика Казахстан, кандидат юридических наук, [email protected]
Разиева Динара Багдатовна
Старший преподаватель кафедры «Гражданско-правовых дисциплин», Alikhan Bokeikhan University, город Семей, Республика Казахстан, доктор PhD, [email protected]
Айтказин Ерлан Майданулы
Старший преподаватель кафедры «Гражданско-правовых дисциплин», Alikhan Bokeikhan University, город Семей, Республика Казахстан, магистр права, [email protected]
Аннотация. Статья посвящена исследованию концепции «Well-being», ставшей трен-довым явлением трудовых отношений и корпоративной культуры современных организаций. Актуальность исследования обусловлена возрастающей ролью правовых механизмов обеспечения условий труда, позволяющих влиять на благополучие сотрудников, улучшать их внутреннее состояние, заботиться о здоровье, бороться с эмоциональным выгоранием и повышать мотивацию.
На основе анализа зарубежной практики и обобщения мирового опыта авторами раскрываются вопросы эффективности применения «Well-being» - подхода в сфере образования, обозначаются его правовые конструкции.
Авторами впервые в Республике Казахстан предпринята научная попытка доказать эффективность подходов, предусматриваемых концепцией «Well-being», обеспечить ее правовое обоснование и реализацию.
В результате проведенного исследования достигнуты научно- значимые результаты в виде предложений по совершенствованию законодательства на централизованном и локальном уровнях, регулирующего деятельность педагогических работников в образовательных учреждениях различного уровня.
ция образования, корпоративная культура, научный сотрудник, педагог.
го m
0 н
S ^
И
1
о
>
Особое внимание уделяется авторами локальному нормотворчеству, как основному w уровню применения концепции «Well-being» в организациях образования, в связи с чем, О в статье поднимаются вопросы о закреплении трудовых прав и обязанностей в коллектив- О ных договорах и соглашениях, правилах трудового распорядка; обеспечении механизмов > заботы о благополучии работников во всех направлениях системы управления персоналом. л
По мнению авторов исследования, разработка правовых механизмов внедрения концепции «Well-being» в корпоративную культуру позволит вывести трудовые отношения на новый уровень, позволяющий обеспечить эффективное взаимодействие педагогических работников, работодателей, государственных органов и организаций, что в конечном итоге благоприятно отразиться на качестве предоставляемых образовательных услуг. Полученные результаты исследования могут быть использованы для совершенствования системы корпоративного управления персоналом в образовательных учреждениях в соответствии с современными потребностями рынка труда. Н
Ключевые слова: well-being, благополучие сотрудников, права сотрудников, организа- О
р
сг
о
го А
Z1
А
го о го
о
> JZ
"О
ho о ho
со
CO CN O CN
0.
<
0.
O ©
o
CD
o
CD £
IZ
<
CD H
o
-D
n
s ^
s
I H
o
HI OQ
«WELL-BEING» CONCEPT IN EDUCATIONAL ORGANIZATIONS: LEGAL MECHANISMS OF IMPLEMENTATION IN CORPORATE CULTURE
Ibragimova Flyura Galimovna
Head of the Department of «Civil Law Disciplines», Alikhan Bokeikhan University,
Semey city, Republic of Kazakhstan, Candidate of Juridical Sciences, [email protected]
Razieva Dinara Bagdatovna
Senior Lecturer of the Department of «Civil Law Disciplines», Alikhan Bokeikhan
University, Semey city, Republic of Kazakhstan, PhD, [email protected]
Aytkazin Yerlan Maidanuly
Senior Lecturer of the Department of «CivilLaw Disciplines», Alikhan Bokeikhan University,
Semey city, Republic of Kazakhstan, Master of law, [email protected]
Abstract. The article is devoted to the study of the concept of «Well-being», which has become a trend phenomenon of labor relations and corporate culture of modern organizations. The relevance of the study is due to the increasing role of legal mechanisms for ensuring working conditions that allow influencing the well-being of employees, improving their internal state, taking care of health, fighting emotional burnout and increasing motivation.
Based on the analysis offoreign practice and generalization of world experience, the authors reveal the issues of the effectiveness of the «well-being» approach in the field of education, its legal constructions are designated.
For the first time in the Republic of Kazakhstan, the authors have made a scientific attempt to prove the effectiveness of the approaches provided for by the concept of «well-being», to ensure its legal justification and implementation.
As a result of the conducted research, scientifically significant results have been achieved in the form ofproposals for improving legislation at the centralized and local levels regulating the activities of teaching staff in educational institutions of various levels.
Particular attention is paid by the authors to local rule-making as the main level of application of the «Well-being» concept in educational organizations, in connection with which, the article raises questions about the consolidation of labor rights and obligations in collective agreements and agreements, labor regulations; ensuring mechanisms for caring for the well-being of employees in all areas of the personnel management system.
According to the authors of the study, the development of legal mechanisms for the introduction of the concept of «Well-being» into corporate culture will bring labor relations to a new level, allowing for effective interaction of teaching staff, employers, government agencies and organizations, which ultimately has a positive impact on the quality of educational services provided. The obtained research results can be used to improve the system of corporate personnel management in educational institutions in accordance with the modern needs of the labor market.
Key words: well-being, employee welfare, employee rights, organization of education, corporate culture, researcher, teacher.
DOI: 10.52026/27885291 2023 75 4 80
<
q:
0
1
o <
CO <
I>
Kipicne »eTKi3yre uKnan eTegi, ananga, ocu MaMaH-
EiniM canacuHgarH pe^opManap, ohmh, aa- gtiKTMH, »orapu TananTapuHa »ayan 6epeTrn
ctHga Ka6ungaHraH MeMneKeTTiK 6argapna- cananu oKkirymbinap MeH negaror KagpnapguH
Manap, crparerHanap, »ocnapnap »9He T^ra- »eTicneyminiK Macenenecm meme anMan OTup.
CTan anraHga MeMneKeTTiK caacar 6iniM 6epy EiniM canacuHgaru Ku3MeTKepnepgiH
o »Y^ecm, runuMH »9He negaror K^MermiH an-ayKarbm K¥PaHTHH KenTereH ^aKTopnap
6egeniH apTTbipyra, negarorrbiH M9pre6ecm KapacTupunMaHgu HeMece »jmuc 6epyminep
KeTepy MeH eHSeKaKbiHbi T^paKTM apTTbipyra TapanuHaH THicri Ha3apra He 6onMan Kana-
6aFHTTanHn Kenegi. tuhu ganengeygi Tanan emengi, gereHMeH
^orapuga aHTbinFaHgapgbiH 6apnuru FbinbiMH-negaroruKanbiK Ku3MerKepnepgiH
anra KonunraH 6enrini 6ip MaKcarrapFa Kon oKy ophuhuh e3iHgiK «6ypnaKTapu» 6onun
табылатындыгы, ал олардын эл-аукаты Ti-келей нэтижеге, сапага, мотивацияга жэне тутастай алганда «баржа» козгалысынын сэттi болуына тшелей эсер ететiнi ce3ci3.
«Well-being» тужырымдамасынын тэсш-дерiн колдану - бул гылыми жэне педагог кызметкерлердщ эл-аукаты Yшiн прогрес-сивтi кадам, ол тек лайыкты денгейде мате-риалдык ынталандыру гана емес, сонымен катар жумысшылардын eздерi ез элеуетiн барынша арттыруга жэне сонын нэтижесш-де жалпы бiлiм беру ЖYЙесiнiн дамуын ынта-ландыруга мYмкiндiк беретiн жагдайларды жасау жэне колдану. Эл-аукат (физикалык, психологиялык, эмоционалдык жэне мен-тальды денсаулык) бул «well-being» тужы-рымдамасынын негiзгi факторлары жэне гылыми, педагог кадрлардын гана емес, бiлiм алушылардын да элеуетiн барынша iске асыруга мYмкiндiк беретiн негiзгi шарт.
Бул тэсiл негiзiнен коммерциялык, бизнес саласында колданылады, бiрак бiздiн пiкiрiмiзше оны отандык бiлiм беру ЖYЙесi-не бейiмдеуге жэне енгiзуге ешкандай ке-дергiлер жок.
Макаладагы койылган максат накты ауди-ториянын (гылыми жэне педагог кызметкер-лер) эл-аукатына эсер ететiн компоненттерд1 зерттеу, жетюпейтш элементтердi аныктау аркылы жасалынган корытынды негiзiнде «well-being» кезкарасынын кукыктык меха-низмдерiн усыну.
Казахстан Республикасында алгаш рет «well-being» тужырымдамасы кeздейтiн тэсшдердщ тиiмдiлiгiн дэлелдеуге, онын кук;ыктык непзделуше, ЖYзеге асырылуын камтамасыз етуге гылыми талпыныс жасагы-мыз келедi. Нэтижеа педагогтар, галымдар мен о;ытушылардын эл-ау;атына эсер ете отырып, кызметкерлер Yшiн колайлы жагдай жасалуы жэне енбек нарыгындагы бэсеке-лестiкте артыкшылык беретш тэсiл усыну тYрiндегi инвестиция болуы мYмкiн.
Материалдар мен эдктер
Макаланы дайындау Yшiн материалдар ретiнде Казахстан Республикасындагы енбек катынастарын немесе бШм беру кыз-метiн реттейтш заннамалык база, шет ел-дердеп пайдаланылып ЖYрген «well being» тужырымдамалары мен багдарламалары ;олданылды.
Макаланы эзiрлеу барысында теориялык жэне эмпирикалык зерттеу эдiстерi колда-
нылды. Теориялык зерттеулерден баска, макалада модельдеу, салыстыру жэне бол-жау эдiстерiн колдану аркылы зерттелген объектiнi тэжiрибеде ЖYзеге асырудын бол-жамдары жасалынды.
Талцылау мен нэтижелер
Chartered Institute ofPersonnel Development (CIPD) - well-being тужырымдамасына «кыз-меткердiн eркендеуiне, езшщ жэне уйымы-нын игiлiгi Yшiн ез элеуетiн толы; ашуга мYмкiндiк беретiн канагаттану ортасын куру» деген аныктама бередi2. Осы «тиiстi ортаны куру» енбек жагдайларын зерделеу барысында гылыми жэне педагог кадрлардын жумыска деген кезкарасына, тутастай алганда олардын жагдайына байланысты бiркатар мэселелер аныкталуда, олар:
1) Сала кызметкерлершщ элеуметтiк жэне кэсiби эл-аукатынын нашарлауы. Кэсiптiк, элеуметтiк эл-аукатына жэне ма-ман ретiнде когамдык беделiне темен ;а-нагаттанушылык бар.
2) Жогары ЖYKтеме, эмоционалды ^й-iп кету, пандемия кезшде енбек кызметiн кукыктык реттеудiн болмауы жэне сонын салдарынан кулдырау мен пессимистiк кeнiл-KYЙдiн орын алуы.
3) Нормативтiк тыйымдарга карамастан eзiне тэн емес кызметке тарту.
Аталган мэселелердiн орын алуына тYрт-кi болып отырган себептерiнiн бiрi - жумыс-шылар Yшiн денсаулык пен эл-аукат багдар-ламаларынын болмауы деп санаймыз.
Макаланын идеясы да осы мэселердi талкылау барсысында туындады, ол идея -эртYPлi денгейдеп бiлiм беру мекемелерш-дегi гылыми жэне педагог кызметкерлердщ эл-аукатын баскару куралы ретiнде «well-being» тужырымдамасынын ;у;ы;ты; не-гiздерiн эзiрлеуден турады.
«Well-being» тужырымдамасы жана жэне трендтiк кубылыс, соган карамастан казiрдiн eзiнде танымал болып, элемде кещнен кол-даныла бастады жэне езшщ тшмдЫгш кер-сетуде. Бул тэсш негiзiнен коммерциялык, бизнес саласында колданылады, бiрак бiздiн пiкiрiмiзше оны отандык бiлiм беру ЖYЙесiне бешмдеуге жэне енгiзуге ешкандай кедергiлер жок, керiсiнше, сала кызметкерлерiнiн мэр-тебесш кетеру мен жагдай жасауга арналган мемлекеттiк багдарламаларды iске асыру про-цесiнде пайдалы болуы тиiс. Аталган тэсш-дi колданган кезде кызметкер ез жагдайына
го m
0 н
S
И
1
о
>
З
А
^
0
1 О Д А
сг
О
ГО А
ZI
А
го о го
о
I ©
о
"О
ш А
JZ
"О
2 Культура Well-being: зачем и как управлять благополучием сотрудников. Сайт компании «PeopleForce». - [Электрон-ды ресурс] - Айналыс режима: https://peopleforce.io/ru/blog/kultura-well-being-zachem-i-kak-upravlyat-blagopoluchiem-sotrudnikov/ (жYгiнген кут: 25.01.2023).
ho о ho
со
со
CN О CN
0.
<
0_
0 ©
1
о
ш
о
ш
□Е
IZ
<
ш н
о .0
<
о
о <
СО <
>
о ^
н
о
ш ш
канагатганган куйде болып, психологиялык турак;ты жэне мотивациялы болады, бул онын Yздiксiз бiлiм алуына, жумысына жауапкер-шiлiкпен карауына ыкпал етедi.
Финляндия мен Эстония мемлекеттершщ мектеп ужымдарында жYргiзiлген зерттеу-лердщ бiрiнде авторлар кэаби эл-аукат терт аспектiден тирады деп кабылдаган, олар:
1) кызметкер жэне жумыс;
2) енбек жагдайлары;
3) кэсiби кузыреттЫк;
4) жумыс ужымы.
Бул аспектiлер кэсiби эл-аукат кон-текстiндегi ресурстык жэне стресстш фак-торлар келемi негiзiнде карастырылган. Ресурс стресс факторларымен тенескен не-месе жогары болса, онда жекелеген кызмет-керлер ужымда ездерiн ьщгайлы сезiнiп, косымша мYмкiндiктерiн керсете бастаган, орын алган колайлы жагдай онын эл-аука-ты мен денсаулыгына жагымды эсер ет-кенiн атаган. Сураулар мен жинакталган акпараттар мектептердiн ужымдарында талкыланып, арнайы жумыс тобы курылып аткарылуы тиiс iс шаралар тазбеп курасты-рылган. Жумыс тобынын курамына мектеп басшылыгымен катар карапайым муFалiм-дер де кiрген. Мунын барлыгы мектептердiн iшкi номативтi кужаттарымен бектлш оты-рган [1, 13-14-б.]
Зерттеулер керсеткендей сала кызмет-керлерiнiн басым кепшiлiгiн жумыс ЖYK-темесiмен катар жумыс жагдайлары да кеп аландататыны аныкталган. Мысалы, кепшiлiк бiлiм саласынын кызметкерлерiн ужымдагы атмосфера, жумыс кабинетшщ, Yстелiнiн ынгайлы орналасуы, жумыска ка-жет техникалык куралдарга кол жетмдшп, жумысынын когаммен, басшылыкпен жэне эрiптестерiмен багалануына байланысты сурактар аландатады екен.
Мугаимдердщ денсаулыгы мен ужымдагы жаксы карым-катынас жэне экiмшiлiк колдау мектеп жумысшылары ор-тасындагы ресурстык факторлардын жагым-ды мысалдары болып табылады. ^ызмет-керлердiн жаксы кэсiби кузыреттЫп жэне осыган байланысты одан эрi даму мумкш-дiгi де жумыс Yшiн ресурстар жасайды. Ал мундагы жумыс ЖYKтемесiнiн факторлары жумыс сипаттамасы мен жумыс ортасы эсер ететш психикалык жэне физикалык факторларга жатады. Акылга конымды жумыс ЖYKтемесi, сондай-ак жеткiлiктi жумыс
бакылауымен 6ipre барабар жумыс талапта-ры кэ^би эл-аукаттыц оц жэне кажети элемента болып табылады.
Зерттеу нэтижелерше CYЙене отырып, кэсiби эл-аукатты арттыру кезiнде жумыс-шылардыц жумыс ЖYKтемесiне, сондай-ак жумыс атмосферасына жэне езгелермен ец-бектерiнiн багалануына ерекше назар аудару керек деген корытынды жасалынган. Бул ек фактор жалпы ужымыныц эл-аукатына да, жумысшыныц субъективтi кэ^би эл-аукатына да жагымды эсер еткен [2, 250-251-б.].
Жогарыда керсетiлген Yлгiлер бул тэсш-дiн бЫм ЖYЙесiнде колданылуын карасты-рады. Эзге салалар бойынша карастыратын болсак, эр тYрлi салаларда мундай тэсiлдi енпзудщ сэттi мысалдары жеткiлiктi жэне колданылатын багдарламалардьщ тYрлерi де кеп. «Lifeaddwiser» компаниясыныц не-гiзiн калаушы жэне CEO Ваагн Манукян-ныц тиршше жумысшылардыц эл-аукатын кетеру жумыстары кешендi тYPде болуы тиiс. Бiрнеше мэселеш гана шешумен эл-а-укаттыц жогарылауына кол жеткiзу киын. Сондыктан курастырылган багдарлама кей-сi накты компания ужымына бейiмделiп, он-дагы бар мэселелердi зерттеу негiзiнде кура-стырылуы тиiс. Мысалы JTI компаниясыныц «Кресс-Нева» фабрикаларыныц бiрiндегi кейс: Гэллап Институтыныц тэсiлiн колдана отырып, олар 4 компоненттен туратын iшкi багдарламаны жасаган, олар: денсаулык, мансап, каржы, элеуметик катынастар. Осы багдарламаньщ нэтижесiнде жш ауыратын-дардыц саны 70% - га темендеген, корпо-ративтiк багдарламаларга катысушылардын саны 4 есе, кайырымдылык акцияларына катысушылардын саны 2 есеге ескен.
Тагы бiр мысал. Сэл кiшiрек тэсiлдi кол-данатын «Schneider Electric» компаниясында «well being» багдарламасыньщ корытынды-сы бойынша кызметкерлердщ белсендiлiгi артып, кадрлардыц кету керсеткiшi темендеген. Компанияда багдарлама жумыс ютеп турган кезде кызметкерлердi белсендЫк ин-дексi 67% - дан 81% - га дешн есш, соцгы Yш жылда туракты жогары болып кала берген. Сондай-ак, соцгы жылдары кадрлардыц кетуi 6% - га темендеген, аурухана паракта-рыныц саны 6% - га, ал дэр^ерлерге ЖYгiну 7% - га кыскарган3.
Эдебиеттердi теориялык талдау жа-салынды, аныктаганымыз «Well-being» тужырымдамасына катысты гылыми жу-
3 Измеряем благополучие с Lifeaddwiser. Сайт HR-агентство «Апостроф-Медиа». - [Электронды ресурс] - Айналыс режима: http://apostrof-media.com/blog/wellbeing/izmeryaem-blagopoluchie-s-lifeaddwiser-120.html (жYгiнген кут: 27.01.2023)
мыстардын барлыгы енбек катынастары саласындагы эл-аукатты камтамасыз ету ЖYЙесiне сeзсiз Yлес косады, алайда олар бул кубылысты психология, медицина жэне т.б. тургысынан карастырады [3, 4, 5, 6, 7]. Осыган байланысты бiз осы механизмдi кукыктык имплементациялау тургысынан жэне накты максатты аудиторияга карасты-руды жен кердш.
Мемлекетiмiздiн казiргi даму кезещнде манызды багыт ретiнде элеуметтiк багыт-талган мемлекеттiк жэне eнiрлiк саясаттын ЖYргiзiлуi байкалады.
Казiргi уакытта Казакстан Республика-сы Элеуметик кодексiнiн жобасы эзiрлену-де4, ол бiздiн когамдагы элеуметтiк коргау кажеттiлiктерiнiн дэлелi деуге болады, ал элеуметтiк коргаудын негiзi - колдау Yшiн жагдайларды камтамасыз ету женшдеп багдарламаларды iске асыруды камтитын кеп кырлы кубылыс ретшде эл-аукат, онын курамы азаматтардын физикалык, психоло-гиялык (эмоционалдык), ментальдi денсау-лыктарын камтиды.
Елiмiздегi гылыми жэне педагог кызмет-керлердiн кызметш аткарудагы мэселелердiн элi де жеткЫкт екенi белгiлi. Олардын ка-тарына жумыс берушiлердiн ез жумысшы-ларына деген колдаудын жеткiлiксiз болуын, сала кызметкерлершщ кэсiптiк мшдет-терiмен байланысты емес жумыс турлерше тартылуынын элi де жалгасуын, материал-дык-техникалы; камтамасыз етшудщ бар-лык жерде жеткЫкт денгейде болмауын, жумыс ужымындагы моральдык-психоло-гиялык жай-KYЙдiн ескерiлмеуiн, елiмiздегi экономикалык тураксыздыктан (тураксыз бага жагдайы, тургын YЙ мен элеуметик мэселелер) туындайтын мэселелердi жэне т. б. жаткызуга болады.
Сонымен, елiмiздiн бiлiм ЖYЙесiне «Well-being» тужырымдамасын енгiзудi кукыктык камтамасыз ету калай ЖYзеге аспак? Аталган тужырымдама тэсшдерш колдануга мYмкiн-дiк беретiн заннаманы бейiмдеу калай ЖYPуi мYмкiн?
Ол Yшiн Yш багытта жумыстар ЖYргiзiлуi тиiс деп санаймыз, олар:
1 багыт. Мемлекеттiк денгейдегi заннаманы жеттвдру. Гылыми жэне педагог кыз-меткерлердiн кызметiн реттейтiн мемлекет-тш заннамага «Well-being» тэсiлiн енгiзуге мYмкiндiк беретiн езгертулер мен толыкты-рулар енпзу кажет.
Сала eкiлдерiнiн кызметш реттейтш не-гiзiгi зандар ретшде Казакстан Республи-касынын Енбек кодексш, «Бiлiм туралы» Казакстан Республикасынын 2007 жылгы 27 шiлдедегi № 319-III Занын, «Педагог мэртебесi туралы» Казакстан Республикасынын 2019 жылгы 27 желтоксандагы № 293-VI Занын, «Гылым туралы» Казакстан Республикасынын 2011 жылгы 18 акпандагы № 407-IV Занын атауга болады.
Бiрден айта кеткiмiз келiп отырганы, бiрiншiден, аталган тэсш тэжiрибе керсет-кендей жергiлiктi немесе ужымдык норма-ларды езгерту немесе кабылдау аркылы ЖYзеге асырылады, ягни негiзiгi eзгерiс сол денгейде кабылдануы тиiс, екiншiден, жал-пы алганда, мемлекеттiк денгейдегi аталган сала кызметкерлершщ кызметш реттейтш нормативтш актiлерде «Well-being» тужырымдамасын енпзуге кедергi болуы мYмкiн нормалар жок. Керiсiнше, енбек катынаста-рын реттейтiн заннамада болсын5, накты бiлiм беру кызметiн реттейтш зандарда678 да сала кызметкерлерiнiн эл-аукатын кете-руге багыттайтын нормалар бар. Сондыктан бул багыттагы кызмет заннаманы жетш-дiруде аукымды eзгерiстердi кажет етпейд^ тек кейбiр нормаларды кайта карау немесе жетiлдiру кажет болуы мYмкiн.
Мэселен, «Педагог мэртебесi туралы» Казакстан Республикасынын занынын 6 бабы педагог кызметкерлерге кэсштк мiндеттерiмен байланысты емес жумыс тYрлерiне тартуга тыйым салады. Мундай норма «БЫм туралы» Казакстан Республикасынын занынын 51 бабында жогары немесе жогары оку орнынан кешнп бiлiм беру уйымдарында кэсiптiк кызметш ЖYзеге асы-
го m
0 н
S
И
1
о
>
З А
^
0
1
о
Д А
сг
О
ГО А
ZI
А
го о го
о
4 Ацмарал Агзамцызы. Казацстанда Элеуметтж кодекс тужырымдамасы эз1рленуде. «EGEMEN QAZAQSTAN» желшк басылыты - [Электронды ресурс] - Айналыс режима: https://egemen.kz/article/273568-qazaqstanda-aleumettik-kodeks-tudgyrymdamasy-azirlenude (жYгiнген кYнi: 28.01.2023).
5 «Казацстан Республикасыныц ЕцбекКодека» 2015 жыыгы 23 царашадагы № 414-VКРЗ. //https://adilet.zan.kz/kaz/docs/ K1500000414 ^гжен ^т: 12.02.2023).
6 «Быиг туралы» Казацстан Республикасыныц 2007 жылгы 27 шiлдедегi № 319 Зацы. // https://adilet.zan.kz/kaz/docs/ Z070000319_ ^г^ген ^т: 21.02.2023).
7 «Педагог мэртеб>еа туралы» Казацстан Республикасыныц Зацы 2019 жылгы 27 желтоцсандагы № 293-VI КРЗ. //https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1900000293 (жYгiнген кYнi: 21.02.2023).
8 «Жогары жэне жогары оцу орнынан кешнг1 б>ыи1 б>ерудщ меяшекеттш жалпыга мiндеттi стандарттарын б>етту туралы» Казацстан Республикасы Гыыым жэне жогары быт, министржц 2022 жылгы 20 ш1лдедег1 № 2 буйрыгы. //https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V2200028916 (жYгiнген кYнi: 21.02.2023).
л ©
О
"О А
JZ
"О
ho о ho
со
со
CN О CN
0.
<
0_
0 ©
1
о
ш
о
ш
□Е
IZ
<
ш н
о .0
<
о
о <
СО <
>
о ^
н
о
ш ш
ратын педагогтерге катысты да бекiтiлген, оларды да ездерiнiн кэсiптiк мшдеттерш орындаумен байланысы жок жумыс тYр-лерiне тартуга жол беруге болмайды. Алай-да, осы зацдарда аталынып отырган кэсiптiк кызметтердiн накты тiзiмi жок. Ягни, бiлiм беру орнындагы кандай кызмет багыттары накты бШм берушi маманныц мiндетiне жататыны аньщталмаган. Бiлiм беру мен тiрбие жумыстарынан белек педагогтарды бiлiм беру уйымдарындагы уйымдасты-рушылык, есеп еткiзу, статистика ЖYргiзу секiлдi жумыстармен айналысу жш кездесiп турады. Эдвайзерлiк, кураторлык тэрбие жумыстарын ЖYргiзуге байланысты жога-ры оку орындарындагы ЖYKтемелер де бШм берушi мамандар Yшiн артык жумыс тYрлерi деп санаймыз. Сондыктан да, осы баптар-дагы кэсiптiк кызметтерге катысты маманныц мiндетiне жататын ЖYKтеменi нактылау тYрiндегi нормаларды жет1вдру немесе то-лыктырулар кажет болып отыр.
Сонымен катар, Казакстан Республикасы-ныц Ецбек кодексiне уйымдардагы штаттык психолог (уйымда 50-ден астам кызметкер болса) лауазымын кайтадан енгiзу, «Педагог мэртебеа туралы» жэне «БЫм туралы» зацдарда оку ЖYKтемесiн реттеу кезiнде «Well-being» тужырымдамасын енгiзу бары-сында болуы мYмкiн «шыгармашылык ^н», «ез-езiмен жумыс» KYндерiн енгiзуге бШм беру уйымдарында еркiндiк беретiн езгер^ стер енгiзiлуi кажет.
Тагы бiр кажет езгерiс ез жумысшылары-ныц эл-аукатын кетеруге багытталган кыз-метл уйымдастырудан бiлiм беру уйымда-ры арасындагы мемлекеттiк рейтингтiн ЖYргiзiлуiн, ол кызмети табысты уйымда-стырган уйымдарды кетермелеу жолдарын карастыратын нормалардыц кабылдануы да кажет деп санаймыз. Мундай норма Казакстан Республикасыныц «Бiлiм туралы» зацында болуы тиiс.
Бiздiн пiкiрiмiзше, мундай тэсiлдердiн енгiзiлуi кажет болганымен, олар мiндеттеу тYрiнде болмауын да ескерген жен. Сала кызметш реттейтш елiмiздегi негiзгi зацдар мундай тэсiлдердi колдану еркiндiгiн бiлiм беру уйымдарыныц езiне калдыруы керек. Бул жерде непзп зацдардыц мiндетi - «Well-being» тэсЫн енгiзуге мYмкiндiк беру жэне мундай саясат устанатын бШм беру уй-ымдарын кетермелеу мумкшдштерш кара-стыру болуы тиiс.
2 багыт. Жергiлiктi немесе ужымдык нор-мативтiк актiлердi езгерту немесе жацасын эзiрлеу, кабылдау. ¥жымдык шарттарга, кел^мдерге, iшкi ецбек тэртiбiнiц ереже-лерше жэне белгiлi бiр жалдаушыныц ецбек жэне онымен байланысты катынастарын реттейтш жергЫкл кужаттарына «Well-being» тужырымдамасын енпзуге мYмкiндiк беретiн езгерютер енгiзу немесе жацасын кабылдау.
Ец аукымды аткарылуы кажет жумыс келемi осы багытта ЖYPуi тиiс. Элемдеп тэжiрибелерге Yцiлсек «Well-being» тужырымдамасын колдануды кукыктык камта-масыз ету уйымдардагы iшкi ужымдык нор-мативтш актiлермен, iшкi ецбек тэртiбiнiн ережелерiмен ЖYзеге асырылады.
Ец мацыздысы, «Well-being» тужырымдамасын енгiзудi кездейтiн багдарламаныц бiлiм беру мекемесiнiц езiнде кабылдануы болып табылады. Енгiзiлуi тиiс багдарлама-ныц накты бiлiм беру мекемесше бейiмделiп курастырылуы негiзгi талаптардыц бiрi, ол оныц накты сол ужымда тиiмдi колда-нылуына тiкелей эсер ететш болады. Ондай багдарламаларды курастырумен айналыса-тын арнайы компаниялар да бар. Корпора-тивтiк эл-аукат багдарламаларыныц нарыгы жыл сайын есiп келедi жэне оныц каркыны темендейтiн емес9.
Жогарыда атап еткенiмiздей багдарлама-ны кабылдау оку орныныц езiмен журпзшу1 тиiс. Оны кабылдау туралы шешiмдер жалпы жиналыстарда, ужымдык шешiм непзшде кабылданганы дурыс. Багдарламаны енгiзу жумыстарына уйым басшысымен катар кара-пайым кызметкерлер де белсендi араласуын кездейтш механизм ойластырылуы тиiс. Ондай кызметл арнайы курылган жумыс тобы аткаруы мYмкiн, оныц курамына уйым бас-шыларымен катар окытушылар немесе мек-теп муFалiмдерi кiрiп, жумысыныц корытын-дысы жалпы жиналыска шыгарылады.
Багдарламаныц мазмунында мiндеттейтiн нормалардыц негурлым аз болганы да мацыз-ды деп санаймыз. Кабылданган багдарлама непзшде аткарылуы тиiс iс шаралар жоспа-ры кабылданып, уйымныц даму стратегиясы бекггшген кужаттарда да езгерiстер мен то-лыктырулар карастырылуы мYмкiн.
3 багыт. Бiлiм беру уйымдарындагы аткарылуы тию уйымдастырушылык-кукыктык жумыстар. «Well-being» тэсЫнщ ужымда жумыс iстеуiн уйымдастыруга кажет
9 Обзор well-being сервисов. Сайт платформы измерения и развития благополучия «Lifeaddwiser». ресурс] - Айналысрежимы: https://lifeaddwiser.com/blog/well-being-programmi (жYгiнген кунг. 29.01.2023).
[Электронды
курылымдык бeлiмшенiн курылуы (Мы-салы: «корпоративтiк мэдениет» бeлiмi, «кызметкерлердiн эл-аукаты» бeлiмi жэне т.б.) немесе уйым штатына осы кызметт уйымдастыратын штаттык бiрлiктi енпзу кажет болады. Курылымдык бeлiмше Yшiн онын ережесi бекiтiлiп, жауапты тулга бол-са онын лауазымдык нускаулыктары ка-былдануы тиiс. Сонымен катар, бШм беру уйымдарынын штатында маман ретшде кы-змет тYрiн аткаратын штаттык бiрлiктiн ко-сылуы да кажет болуы мYмкiн. Мысалы, ол психолог, салауатты eмiр салтын дэрштеу кызметiн уйымдастырушы маман, диетолог жэне т.б. Тшсшше, мундай мамандардын да кызметш регламенттеу кажет болады.
Тагы бiр шет елдiк тэжiрибеден алуга бо-латын нэрсе - ужымда эркiмге кол жетiмдi болатын багдарламанын косымшасынын болуы. Енгiзiлген «Well-being» багдарлама-сынын жумыс iстеуi туралы барлык а;па-ратты бере алатын, сондай а; эркiм калаган багытында езше пайдалы акпараттар мен кенестер алуды ынгайлы ететiн косымша-нын пайдасы зор. Косымша сонымен катар эртYPлi кызмет керсету желiлерiне де ко-сылган болуы мYмкiн. «Well-being» багдар-ламалары эр оку орны Yшiн жеке болуы тиiс деп санаймыз, ол онын iшкi процестерiне, байланыс эдiстерiне, баскару кызметiне жэне т.б. ерекшелштерше бейiмделiп кура-стырылуы кажет жэне оку орнымен макул-данган косымшанын колдану нускаулыгы-нын болуы да шарт.
Енбек катынастарын немесе бЫм беру кы-зметiн реттейтiн елiмiздiн заннамасында бiз усынып отырган эл-аукат тэсiлiн енгiзуге ке-дергiлер жок. Негiзгi кабылдануы тиiс езгер^ стер мен толыктырулар эрбiр уйымнын шю тiртiбi мен кызметiн реттейтiн кужаттарына катысты. Аталган аткарылуы тиiс уйымда-стырушылы; жумыстардын кукыктык негiзi болуы кажет. Курылуы кажет курылымдык бeлiмшелердiн кызметi мен eкiлеттiктерiн
бекiтетiн, штаттык лауазымдардын мшдет-терi мен екшетлктерш аныктайтын, багдарламанын косымшасы юке косылатын болса онын кызметiн камтамасыз ететiн iшкi ере-желер мен нускаулыктар кабылдануы тиiс.
Корытынды
«Well-being» тужырымдамасын корпо-ративтш мэдениетке енгiзу Yшiн елiмiздегi заннамалы; мYмкiндiк болуы кажет, макала барысында талкыланган багыттардагы жумыстар аткарылуы мiндеттi шарт. Гылы-ми жэне педагог кызметкерлердщ кызметiн реттейтiн непзп зандардын жетiлдiрiлуi жергiлiктi немесе ужымдык нормативтiк ак-тiлердi кабылдауга мYмкiндiк бередi, бiлiм беру мекемесiнде тужырымдаманы кабылдауга жол ашады. «Well-being» тужырымда-масын корпоративтiк мэдениетке енпзудщ кукыкты; тетiктерiн эзiрлеу: адам ресурста-рынын сапасын арттыру максатында оку орындары, жумыс берушiлер, мемлекеттiк органдар мен уйымдар арасында езара ю-ки-мыл жасау жагдайларын жасауды болжай-ды, алынган деректер мен корытындылар енбек нарыгынын казiргi замангы кажет-тiлiктерiне сэйкес бiлiм беру мекемелершде персоналды корпоративтiк баскару ЖYЙесiн жеттвдру Yшiн колданылуы мYмкiн.
«Well-being» тужырымдамасын енгiзу сала кызметкерлерiнiн жай-KYЙiне мониторинг ЖYргiзуге, кажеттi акпаратты талдау-га, инновациялы; технологиялармен ашык алмасуга, жана тэсiлдердi енгiзуге, жауап-кершЫк субъектiлерiн накты айкындауга, эрбiр курылымдык бeлiмшенiн кукыктык жагдайы мен экономикалык тиiмдiлiгiн ажыратуга жэне нэтижесiнде мэселелердi шешуге жалпы кезкарасты керсетуге мYм-кiндiк бередi, бул енбек нарыгынын дамуы-на, гылыми жэне педагог кызметкерлердщ мэртебесш арттыруга он эсерш тигiзетiн болады.
ЭДЕБИЕТТЕР
го m
0 н
S И
1
О
> З А
0
1
О Д
А
сг
О
ГО А
Z1
А
го о го
о
1. Saaranen T., Pertel T., Streimann K., Laine S., Tossavainen K. Occupational Well-being of School Staff: Experiences and results from an action research project realised in Finland and Estonia in 2009-2014 // Publications of the University of Eastern Finland, 2015. - 13-15 pp.
2. Terhi Saaranen, Kerttu Tossavainen, Hannele Turunen, Vesa Kiviniemi, Harri Vertio. Occupational well-being of school staff members: a structural equation model. //Health Education Research. Volume 22, Issue 2, April 2007. - 248-260pp.
3. A. Konu, E. Alanen, T. Lintonen, M. Rimpela. Factor structure of the School Well-being Model. //Health Education Research. Volume 17, Issue 6, December 2002. - 732-742 pp.
4. Konu A. I., Lintonen T. P., Autio V. J. Evaluation of well-being in schools - a multilevel analysis of general subjective well-being. //School Effectiveness and School Improvement. Volume
i ©
о
s А
JZ
ho о ho
co
13, Issue 2. 2002. - 187-200pp.
5. Nadine Engels, Antonia Aelterman, Karen Van Petegem, Annemie Schepens. Factors which influence the well-being of pupils in Flemish secondary schools. // Educational studies. Volume 30, Issue 2. 2004. - 127-143pp.
6. Taris T. W., Schreurs P. J. G., Van Iersel-Van Silfhout I. J. Job stress, job strain, and psychological withdrawal among Dutch university staff: Towards a dualprocess model for the effects of occupational stress // Work & stress. Volume 15, Issue 4. 2001. - 283-296pp.
7. Freude, G., Seibt, R., Pech, E., Ullsperger, P. Assessment of work ability and vitality - a study of teachers of different age groups // International Congress Series. Volume 1280. 2005. -270-274 pp.
