БІЛІМ АЛУШЫЛАР МЕН ОҚЫТУШЫЛАРДЫҢ КОРПОРАТИВТІК МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫНДАҒЫ МӘДЕНИ ҚҰҚЫҚТАР Текст научной статьи по специальности «Право»

ЭОЖ 342.733

Б1Л1М АЛУШЫЛАР МЕН ОКЫТУШЫЛАРДЫЦ КОРПОРАТИВТ1К МШЕЗ-К^ЛКЫНДАГЫ МЭДЕНИ КЩЬЩТАР

Акс^нкар Исланбеккызы Бирманова

Академик Е.А. Бекетов атындагы Караганды университет1, Мемлекет жэне цуцыц теориясы мен тарихы кафедрасыныц цауымдастырылган профессоры, PhD докторы, Караганды ц., К^азацстан Республикасы, e-mail: birmanovaa81@internet.ru

Жадыра Сламханкызы Шукенова

Ахмет Ясауи атындагы халыцаралыц цазац-турт университеттщ докторанты, Турюстан цаласы, К^азацстан Республикасы, e-mail: Jadira_81@mail.ru

Динара Кенжебеккызы Рустембекова1

Академик Е.А. Бекетов атындагы Караганды университетi, Азаматтыц жэне ецбек цуцыгы кафедрасыныц профессоры, PhD докторы, цауымдастырылган профессор, Караганды ц., К^азацстан Республикасы, e-mail: dinara_226@mail.ru

Аннотация. Мацалада бтм алушылар мен оцытушылардыц корпоративтт мiнез-цулцындагы мэдени цуцыцты дамытудыц теориялыц аспектiлерiне талдау жа-салды. ЖYргiзiлген зерттеу авторларга мэдени мурасыз жастарды тэрбиелеу, элеумет-тендiру мтдеттерт шешу мYмкiн емес екент керсетедi. Бул зерттеудщ мацыздылыгы мэдени бостандыцтыц субъектiлерi бтм алушы мен оцытушыныц тэрбиелт функциясы реттде тулганы шыгармашылыц цызметпен айналысуга, шыгармашылыц цабшеттерт дамытуга баулуда цалыптастыру, ец алдымен гылыми-бтм беру цогамдастыгыныц та-лаптарын ескере отырып, азаматтардыц элеуметтт-мэдени цажетттктерт жал-пы цубылыс реттде талдау. Мацаланыц мацсаты мэдени цуцыцтар мэнтщ ажырамас цурамдас белг реттде бтм алу цуцыгын царау, бтм алушылар мен оцытушылардыц мэдени цуцыцтарын кешендi зерттеу, оцыту бостандыгы мен академиялыц ерктдт араца-тынасын аныцтау болып табылады. Fылыми ецбек бтм беру саласындагы мемлекеттт саясат цагидаттары реттде адамныц жалпы цуцыцтарын цамтамасыз етуге жэне wке асыруга арналган. ¥сынылган мацаланыц езектшт бтм алушылардыц мэдени цуцыцтары А мен бостандыцтарына, ЖОО оцытушысыныц тэрбиешi ретiндегiрелте, оныц студент- > тт ужыммен царым-цатынасы, зияткерлт элеуетт арттыруы, кэЫби бткттгт цолда- о ну цажетттгте байланысты шарттары жэне багалау мYмкiндiгi болып табылады. Тэр- о биелж ыцпал студенттт мiндеттердi орындауга жогары талапшылдыцпен жэне бтм Т алушыныц жеке басыныц цадiр-цасиетiн цурметтей отырып, тиiмдi бтм беру цуралы Л туралы бiрнеше себептердi келтiру мацаланыц ерекшелтн айцындайды. Авторлар бтм Т беру процеЫ субъектшертщ мэдени цуцыцтарын нацтылау арцылы жетiлдiру бойынша а усыныстар жасаган. Зерттеу нэтижелерi бтм беру саласындагы субъектшердщ мэдени и цуцыцтары мен бостандыцтарына мацсат цоюда жэне бтм беру мен адам цуцыцтары А саласындагы нормативтт цуцыцтыц актiлердi жобалауда цолданыла алады. g

TYWHdi свздер: университеттщ корпоративтт мэдениетi, корпоративтт g мтез-цулыц, мэдени цуцыцтар, бтм алушылар мен оцытушылардыц мэдени цуцыцтары, ^ бтм алу цуцыгы, академиялыц ерктдт.

КУЛЬТУРНЫЕ ПРАВА В КОРПОРАТИВНОМ ПОВЕДЕНИИ ОБУЧАЮЩИХСЯ И ПРЕПОДАВАТЕЛЕЙ

Бирманова Аксункар Исланбековна

Доктор PhD, ассоциированный профессор кафедры теории и истории государства и права Карагандинского университета имени академика Е.А. Букетова, г. Караганда, Республика Казахстан, e-mail: birmanovaa81@internet.ru

1 Хат-хабарларга арналган автор

I Ф

о

"О

А JZ

"О

ho о ho

со

МЕМЛЕКЕТ жэне к;¥кык; ТЕОРИЯСЫ

со

CN

о

CN

0.

<

0.

0 ©

1

> н

S

н

о

s

н

о

ш ш

Шукенова Жадыра Сламхановна

Докторант Международного казахско-турецкого университета имени Х.А. Ясави, г. Туркестан, Республика Казахстан, e-mail: Jadira_81@mail.ru

Рустембекова Динара Кенжебековна

Доктор PhD, ассоциированный профессор, профессор кафедры гражданского и трудового права Карагандинского университета имени академика Е.А. Букетова, г. Караганда, Республика Казахстан, e-mail: dinara_226@mail.ru

Аннотация. В статье проведен анализ теоретических аспектов развития культурного права в корпоративном поведении обучающихся и преподавателей. Проведенное исследование показывает авторам, что без культурного наследия невозможно решение задач воспитания, социализации молодежи. Значимость данного исследования состоит в том, что субъекты культурной свободы как воспитательная функция обучающегося и преподавателя формирование личности в обучении творческой деятельности, развитию творческих способностей, анализ социокультурных потребностей граждан как общего явления, в первую очередь с учетом требований научно-образовательного сообщества. Целью статьи является рассмотрение права на образование как неотъемлемого компонента сущности культурных прав, комплексное изучение культурных прав обучающихся и преподавателей, определение соотношения свободы преподавания и академической свободы. Научная статья призвана обеспечить и реализовать общие права человека как принципы государственной политики в области образования. Актуальность представленной статьи обусловлена культурными правами и свободами обучающихся, ролью преподавателя ВУЗа как воспитателя, его взаимоотношениями со студенческим коллективом, повышением интеллектуального потенциала, необходимостью применения профессиональной квалификации и возможностью оценки. Воспитательное воздействие с высокой требовательностью к выполнению студенческих задач и уважением личного достоинства обучающегося, приведение нескольких причин об эффективном образовательном средстве определяет специфику статьи. Авторы выдвинули предложения по совершенствованию через уточнение культурных прав субъектов образовательного процесса. Результаты исследования могут быть использованы при целеполагании культурных прав и свобод субъектов в сфере образования и при проектировании нормативных правовых актов в области образования и прав человека.

Ключевые слова: корпоративная культура университета, корпоративное поведение, культурные права, культурные права обучающихся и преподавателей, право на образование, академическая свобода.

CULTURAL RIGHTS IN THE CORPORATE BEHAVIOR g OF STUDENTS AND TEACHERS

IZ

<

Ш H

о

-D с

<

Birmanova Axunkar Islanbekovna

PhD, Associate professor of the Department of Theory and History of State and Law of the Karaganda University named after Academician E.A. Buketov, Karaganda, Republic of Kazakhstan, e-mail: birmanovaa81@internet.ru

£ Shukenova Zhadyra Slamhanovna

2 Ph.D. candidate of International Hosa Akhmet Yassawi Turkish-Kazakh University,

w Turkestan, Republic of Kazakhstan, e-mail: Jadira_81@mail.ru <

Rustembekova Dinara Kenzhebekovna

PhD, Associate professor, Professor of the Department of Civil and Labor Law of the Karaganda University named after Academician E.A. Buketov, Karaganda, Republic of Kazakhstan, e-mail: dinara_226@mail.ru

Abstract. The article analyzes the theoretical aspects of the development of cultural law in the corporate behavior of students and teachers. The conducted research shows the authors

that without cultural heritage it is impossible to solve the problems of education, socialization of youth. The significance of this study lies in the fact that the subjects of cultural freedom as an educational function of the student and teacher are the formation of a personality in teaching creative activity, the development of creative abilities, the analysis of the socio-cultural needs ofcitizens as a general phenomenon, primarily taking into account the requirements ofthe scientific and educational community. The purpose of the article is to consider the right to education as an integral component of the essence of cultural rights, a comprehensive study of the cultural rights of students and teachers, to determine the ratio of teaching freedom and academic freedom. The scientific article is designed to ensure and implement general human rights as principles of state policy in the field of education. The relevance of the presented article is due to the cultural rights and freedoms of students, the role of a university teacher as an educator, his relationship with the student body, increasing intellectual potential, the need to apply professional qualifications and the possibility of evaluation. Educational impact with high demands on the fulfillment of student tasks and respect for the personal dignity of the student, giving several reasons about an effective educational tool determines the specifics of the article. The authors put forward proposals for improvement by clarifying the cultural rights of subjects of the educational process. The results of the study can be used in the goal-setting of cultural rights and freedoms of subjects in the field of education and in the design of normative legal acts in the field of education and human rights.

Keywords: corporate culture of the university, corporate behavior, cultural rights, cultural rights of students and teachers, the right to education, academic freedom.

Kipicne

БЫм беру мекемелер1 ужымнын ныгаюы мен б1рлЫн, гылыми-педагогикалык кыз-мети ЖYзеге асыру кезшде колайлы, уй-лес1мд1, мешр1мд1, жогары адамгершЫк орта куру Yшiн окытушылар мен бШм алушыларды ынталандырудын онтайлы ны-сандарын 1здеуд1 кажет етедь Сол себепи, каз1рп жагдайда адамнын мшез-кулкын аньщтайтын элеуметик жэне моральдык кундылыктардын жиынтыгы ретшде когам-нын жалпы мэдениеинщ денгешне байла-нысты болатын кукыктык мэдениети да-мыту мэселелер1 манызды мэнге ие. БYгiнгi танда когамнын кукыктык мэдениетi мен жалпы мэдениетш арттыру мэселесi езеки болып табылады жэне мэдени кукыктарды дамыту осы жагдайды жаксартуга багыт-талган. Бул тургыда мэдени кукыктар адамнын бiлiм беру, мэдениет, гылым, шыгар-машылык саласындагы ез жэне элеуметик кажеттш1ктер1 мен мудделерш юке асыруга багытталган мумкшд1ктер1 ретшде карасты-рылады.

Зандык тургыдан алганда, мэдени кукыктар - адамнын гылыми, шыгар-машылык, зияткерлш кызмет саласын-дагы каз1рг1 замангы мэдениет угымымен камтылган занды турде бекiтiлген мумкш-дштерь Мэдени кукыктардын болуы жэне юке асырылуы кукыкта занды жэне элеуметик макулданатын мшез-кулык ретшде айкындалган кукыктык мшез-кулыкты ка-

DOI: 10.52026/27885291_2023_75_4_13

лыптастырудын базалык алгышарты болып табылады. Бул мшез-кулык каз1рп замангы азаматтык когам мен кукыктык мемлекет-

теп барлык когамдык катынастардын непз1 Е

болуы тию. Мэдени кукыктарга заманауи н

когамнын негурлым манызды элеуметик, к

материалдык, идеологиялык кундылыкта- н

рына кол жетк1зуд1 камтамасыз етуге ар- о

налган зан жэне уйымдастыру куралдары- о

нын уйымдаскан ЖYЙесiне деген когамнын о

талаптарын да жаткызуга болады. w

Ал, бЫм алушылар мен окытушылардын О

корпоративик мшез-кулкы б1ртутас максат- о

тарга жетуге, олардын бастамасын, мэдени- а

еттерш шогырландыруга, моральдык-пси- Е

хологиялык ахуалды камтамасыз етуге жэне С

багыттауга мумкшдш беред1 деп айтуга бо- о

лады. И

Мэдени бостандыктын субъекис болып ^

эрб1р жеке тулга, бШм алушылар мен окы- В

тушылар танылады. БЫм ордасында жеке о

тулганын мэдени кукыктарын юке асыру о

ушш бостандык зор манызга ие. К^олайлы н

моральдык-психологиялык ахуалды камта- о

масыз ету ушш бШм алушылардын корпо- м

ративик эдеп нормаларын б1ркелк1 тусшу1 >

жэне орындауы, дербес жауапкершiлiктi |

сезшу1 болуы шарт. Тулганын калыптасуы к

мэдениет аркылы журед1, ал элеуметик сая- z

сат мэдени кундылыктарды пайдалану ер- (

кшдЫн камтамасыз ету кажеттЫгш еске- —

ру1 тию. Сондыктан да, мэдени кукыктарды 22

мойындамай жэне сактамай мэдени б1регей- 3

МЕМЛЕКЕТ ЖЭНЕ К¥;ЫК ТЕОРИЯСЫ

лiккe, бЫмге, aкпapaткa, aдaмнын e3re дс к^^к^рьи iскe aсыpy кeпiлдiктepiнe кол жстюзу мYмкiндiгi болмaйды.

Мэдсни кукыктэр мсн бостaндыктap, шын мэнiндe элeyмeттiк кундылык^ ис, сондыктaн дa K;aзaкcтaндa бipын,Faй мэдс-ни кeнiстiктi дaмытyFa жэнс сaктayFa ыкп&л eтeтiн, зaмaнayи коFaм мсн болaшaк урпэк Yшiн мэдсни муpaлapдын, мэдсни eмipгe позитивтi aceprn KYшeйтy мaксaтындa xa-лыктapдын, этникэлык, элeyмeттiк-дeмогpa-фиялык жэнс бaскa дa кayымдaстыктapдын мэдснист сaлaсындaFы к¥кыктapы мсн бос-тaндыктapын коpFayды кaмтaмaсыз стстш зaмaнayи кукыктык бaзaны кaлыптacтыpy мэсслса eзeктi болып тур [1, 104 б.].

БЫм aлyшылapдын мэдсни ку^^^ры бiлiм anyFa дсген конституциялык кукыкты iскe aсыpy Yдepiсiндe кapaстыpылaды. Эзш-e3i окыту, eзiн-eзi дaмытy жэнс элeмдi жскс тaнy кeзiндe aдaм муpaжaйлapFa, кiтaпxa-нaлapFa, тeaтpлapFa жэнс бaскa дa мэдсни типтeгi мeкeмeлepгe бapaды, кepкeм нсмс-ce эдсби бaFыттaFы бiлiм aлaды, оcылaй-шa aдaмнын мэдсни кукыктapынын к&лып-тacкaн компонeнттepi эрэсындэ бiлiм any кукы^ынын позициясын ныFaйтaды. Эдсп g нормэлэрын устану бeлгiлi бip тэускслдсрд1 ¿5 болдыpмayFa кeмeктeceдi, бiлiм бсру жэнс ь Fылыми-зepттey кызмeтiн дaмытyFa, бШм бсру caлacы кызмeткepлepiнiн имиджш эрт-g тыpyFa дэ ыктал eтeдi. s

Эд1стер мен мaтeриaлдaр

Бiлiм aлyшылap мсн ОКЫТУШЫЛЭРДЫН о коpпоpaтивтiк мiнeз-K¥лкындaFы мэдс-^ ни кукыктарынын, кepiнicтepiнiн жэн-^ жaктылыFы жэнс эpтYpлiлiгi зepттeлeтiн о мэсслсге объeктивтi ТВДДЭУ мсн aлынFaн g нэтижслср мсн ТУЖЫРЫМДЭРДЫН ceнiмдiлiгiн кэмтэмэсыз eтeтiн мeмлeкeттiк-к¥кыктык ^ кубылыстар мсн пpоцecтepдi бшудщ жэлпы

< Fылыми жэнс эрн^ы Fылыми эдicтepiнiн £ кeшeнiн колдaнyFa экeлдi.

с; Зepттeлeтiн такырыптын, тужырымдэмэ-^ лык Fылыми-эдicтeмeлiк нeгiздepiн к&лып-g тacтыpyFa Д.А. Бсккср, Е.В. Сэзонниковэ, g А.Н. Кокотов, A.M. Косиньскэ, А. Ильяс, Г.Е

< Аимбстовэ жэнс т.б. тсориялык жэнс прэк-

< тик&лык жумыстар aйтapлыктaй эсср erri, > ондэ бШм aлyшылap мсн окытушылэрдын ^ коpпоpaтивтiк мiнeз-K¥лкындaFы мэдсни

^ кукыктардын, орны мсн peлi эныкталды.

s

| Нэтижeлeр

о Жahaндaнy жaFдaйындa жоFapы оку

m орындэрындэ корпорэтивт мэдeниeттi Ka-лыптастыру эpбip унивсрситстин, миссиясы

мсн дэму стрэтсгиясынэ aйнaлды. Кeптeгeн эвторлэр коpпоpaтивтi мэдeниeттiн, мэнш эшэ кслс, унивсрситсттс сырткы орта мсн iшкi интeгpaциялaнFaн кapым-кaтынacкa бeйiмдeлгeн мэдсни мaFынaлapдыц, pэмiз-дсрдщ жэнс мшсз-кулыктардын, жиынтыFы дсген тужырымдэр жэсэудэ [2, 284 б.]. Осы тсзиспсн кeлicy ксрск, «мэдeниeттeндipy» турэлы ^зкэрэс OFaн жскс aдaмдapдын, дэ, сондэй-aK бYкiл элeмдiк коFaмдacтыктын дэ, эарссс экономикэлык рсформэлэр инно-вэтикэсы, кэдрлык элeyeттiн, ecyi жэнс снбск ^рыганыи; дэмуы туpFыcынaн муддслЫ-гiмeн косымшэ дэлeлдeнeдi. Эзiн-eзi окыту, e3rn-e3i дэмыту жэнс элeмдi дapaлaнFaн тану кeзiндe эдэм мэдсни Yлгiдeгi му:paжaй-лapFa, кiтaпxaнaлapFa, тeaтpлapFa жэнс бэскэ дэ мeкeмeлepгe бэрэды, кepкeмдiк нсмссс эдсби бaFыттaFы бiлiм элэды, сол эркылы эдэмныц мэдсни кукыктapыныц кэлыптэс-кэн курэмдэс бeлiктepiнiн, эрэсындэ бШм элу K¥KЫFыныц устэнымын ныFaйтaды. Бул рсттс улттык мэдснист кaзipгi зaмaнFы эдэм Yшiн нeгiзгi бэйлык болып тaбылaтынын этэп eткeн жeн. 0з кукыктэрын бiлy жэнс тYciнy, олэрды оку пpоцeciндe icкe эсыру кaзipгi зaмaнFы ЖОО cтyдeнтiнiц тулFacын дэмытудыц мэцызды фэкторы болып тэбы-лэды, eздepiнiц мэдсни кукыктэрын icкe эсыру эркылы e3 окыту caлacындa кэ^би бiлiм элудыц зияткepлiк жэнс уйымдэсты-рушылык нeгiзi кaлыптacaды. ПроФсс-сор-окытушылэр курэмы, курэторлэр болэ-шэк мaмaндapFa кeпултты, кeпконфeccиялы мэдeниeттiц жeтicтiктepiн тэбысты окыту-дыц жэнс одэн эpi кэciби кызмeттiц нeгiзi болып тaбылaтынын кepceтyi тиic. Болэшэк мэмэн eзiнiн, мiнeзiнiн, сн, жэксы КЭСИСТ-тсрш ТСК МЭДСНИ тулFa - ^дын^ы урпэктэр жacaFaн бiлiм мсн гyмaниcтiк кундылыктэр-дыц сэнэлы тacымaлдayшыcы болэ отырып кaлыптacтыpa элэды.

Бiлiм элу K¥KЫFы эдэмды, тутэстэй KOFaмды дaмытyFa apнaлFaн сц мэцызды мэдсни кукыктэрдыц бipi. Ол элeyмeттiк мaн,ыздылыFымeн тYciндipiлeдi, aдaмныц жэн-жэкты дэмуынэ, aзaмaттapдыц жэлпы жэнс кэciби дaйындыFынa, олapдын, рухэ-ни жэнс мэдсни кaжeттiлiктepiн дaмытyFa бaFыттaлaды.

Бiлiм бсру эдэмныц бойындэ болaтын мэдсни K¥KЫFынын, жоFapы кундылы^ыш aйнaлFaн, KYндeлiктi eмipдeгi эдэм сэнэсы-нын, эйнэсы дсп эйтсэк эртык смсс. ОcыFaн сэйксс, бiлiм бсрудщ мынэдэй мэдсни мэк-caттapы усынылэды:

- eшпeндiлiк псн apaздыктыц ксз кслгсн

турше тыйым салу, бiр адамнын бойында бiр-неше жагымды артыкшылыкты насихаттау;

- бЫм алу кукыгы, табиги жэне ажы-рамас кукык сиякты мэдени дэстYрлердiн когамга ЖYKтелген идеяларын зерттеу жэне сактау;

- адамнын психофизиологиялык кабшет-тiлiктерiн жасына, жынысына, денсаулык жагдайына байланысты дамыту;

- табыска жету Yшiн жеткiлiктi мэдени дагдыларды калыптастыру.

К^рп бiлiм беру ЖYЙесi eзiнiн гылы-ми жэне фундаменталдылыгын жогалт-пай, тэжiрибеге багытталган мазмунмен толыктырылуы керек. ТYлек жан-жакты дамып кана коймай, теориялык бiлiмдерiн ю ЖYзiнде колдана бiлуi керек. Заманауи элемнщ дамыган акпараттык технология-лары жагдайында кен мэдени кeкжиегi бар мамандарды тэрбиелеу кажет.

ЭздЫнен жэне тиiстi бiлiм алу Yшiн бар-лык кажеттi жагдайларды жасай отырып, азаматтардын мэдени элеуетш арттыру ка-жет. Бiлiм берудщ жогары денгеш-элеумет-тiк-экономикалык прогресс пен тулганын Yйлесiмдi дамуынын кепiлi.

Эрбiр адамнын мэдениетке кол жеткiзуiн камтамасыз етуге катысты конституциялык нормалар «Мэдениет туралы» К^азакстан Республикасынын 2006 жылгы 15 желток-сандагы Занында нактыланады. Бул занда мэдениет жеке тулганьщ Yйлесiмдi дамуы-на, патриотизмдi тэрбиелеуге жэне азаматтардын эстетикалык кажеттiлiктерi мен мYДделерiн канагаттандыруга багытталган мэдени кундылыктардын жиынтыгы ретш-де айкындалады. «Мэдениет туралы» Ка закстан Республикасы Занынын 10-бабында азаматтардын ез кабшеттерше сэйкес олар-дын косымша саласын, iске асыру нысанда-рын жэне кэсшик бiлiм алуды дербес тандау аркылы шыгармашылык кызметтi ЖYзеге асыру кукыгы бекiтiледi2.

Демек, бYгiнгi куш eмiр CYPУ фактiсi ретiнде калыптаскан кажеттiлiк, бiлiм алу мен бШм беру кукыктары адамнын мэдени-еттЫгш айкындаушы кукык ЖYЙесi болары сезаз... Мунын себебi, бiлiм беру катына-стары KYPделi, eйткенi олар адам жэне азаматтардын казiргi замангы когамда онсыз калыптаспайтын, танылган жэне эрбiр мем-лекет усынган бШм беру саласынын жиын-тыгынын ажырамас бeлiгi болып табылады, сондыктан, кез келген демократиялык мем-

2 «Мэдениет туралы» Казахстан Республикасыныц 2006 э

ресурс]. - Юрурежима: https://online.zakon.kz/Document/7doc

лекетте олардын тужырымдамасы бiр-бiрi-нен елеуш тYPде ерекшеленбеуi керек. БЫм беру ешкашан кундылыктардан бос бол-майды жэне мэдениеттi мэнгi есте сактауга арналган. Осылайша, окытушы мен сту-денттердiн арасындагы жогары кукыктык мэдениеттi ныгайту аркылы университеттiн корпоративп мiнез-кулкын калыптастыру эбден мYмкiн.

Талцылаулар

Жогары сапалы бiлiм адамнын рухани элемiнiн дамуына ыкпал етедi. Онын непзш-де адам мэдениеттiн байлыгын тYсiне алады. Жогары денгейдегi бШм беру дайындыгы болган жагдайда жэне егер адам табысты мансап Yшiн кажеттi бiлiм мен дагдыларды алуга гана емес, сонымен бiрге бiлiмдi жэне мэдениеттi болуга келген болса гана мум-кiн болады. Мунда окытушынын шеберлiгi Yлкен рeл аткарады, eйткенi окытушынын кeзкарастарынын кендiгi, сонымен катар онын мшез-кулык мэдениетi, бШм алушы-лармен карым-катынасы аркасында бШмд^ мэдени тулганы калыптастыра алады.

Университет окытушысынын тэрбиеш1 ретiндегi рeлi зор. Онын студентик ужым-мен карым-катынасы карапайым, шынайы Е жэне мейiрiмдi болуы керек. Тэрбиелiк Т эсердi студенттiк мiндеттердi орындауга К жогары талап коя отырып жэне студенттщ и жеке басынын кадiр-касиетiн курметтей С отырып ЖYргiзу кажет. Тэрбие eнерiнде т окытушынын даралыгы, онын бшштЫп кeп Т нэрсенi шешедь Окытушы студенттердiн 3 шыгармашылык кабiлеттерi мен тэуелсiздi- К гiн ынталандыратын тэрбиелiк жагдайлар- Н ды жасай керек. >

Окыту тэрбие мен оку YДерiсiндегi Е шыгармашылык кызмет тYрi деп айтсак бо- Ь лар. Педагогикалык кызмет жеке енбек кыз- Т метi ретшде де, бiлiм беру мекемелерi шен- > берiнде де мYмкiн. ^

Окыту екi eзара байланысты процеси > камтитын бiлiммен тыгыз байланысты: окы- о ту жэне тэрбиелеу. Онын мэдениетке деген о ^зкарасы бiлiмдi адамда калай тэрбиеле- ^ нетiнiне байланысты. Бiлiм берудi, рухани ф тэжiрибенi жинактауды, оны байытуды бiл- р дiредi. Нэтижесiнде, жаксы бiлiм «дипломы > бар жэне гылым мен техниканын негiздерiн И бiлетiн адамды гана емес, бiлiмдi тулганы» р калыптастырады. №

Окыту балаларга ерте жастан бастап (

7

) 2

о

-ыглгы 15 желтоцсандагы № 207-Ш Зацы. - [Электрондыц 3 id=30082822 (жу.гтген к]н: 30.01.2023ж.)

МЕМЛЕКЕТ жэне к;¥кык; ТЕОРИЯСЫ

со см о см

о.

<

о.

0 ©

1

о

ш

о

ш с

<

ш н

о .0

<

О

О <

со <

>

0

1

бастап;ы бiлiм мен дурыс KYтiм жасауды талап етедi (5-бап)3. Сол себептi, рухани-мэдени кундыльщтарды ;алыптастыра оты-рып, адамнын шю байытылуына ы;пал етедi, жана ю-эрекеттерге, iзденiстер мен идеяларга шабыттандырады. Бул ку;ы;ты Конституциялы; бекiту, салалы; заннама-да дамыту жэне на;тылау ;огамнын рухани мэдениетiн арттыру Yшiн ете манызды.

А.Н. Кокотов о;ыту бостандыгынын мэдени ЖYЙесiндегi орнын ерекше

белгiлей келе, бiлiм алу кукыгы, шыгар-машылы; бостандыгы, гылыми еркшдш, шыгармашылы; даму мYмкiндiктерiн ;амта-масыз ету Yшiн барлы; еркениеттердiн мэдени ортасын бшу мен жет1вдру ар;ылы Кундылы;тарга ;ол жеткiзуге болатын айта-ды [3, 81 б.].

Академиялы; бостанды;тар кэсiби дай-ынды; процесiнде гуманистiк бiлiм беруд1 ЖYзеге асырудын манызды шарты болып табылады. Бiлiм алушынын ез бiлiмiне, онын денгейi мен сапасына кундылы; жэне ынталандырушы кез;арасын аша отырып, академиялы; еркiндiктер олардын ез бетш-ше тандау жасау, осы тандаудын тYпкiлiктi нэтижесiн керу, онын кэаби ;ызмет Yшiн маныздылыгын аны;тау жэне бШм беру ЖYЙесi Yшiн жауапты болу дагдыларын ;а-лыптастыруга ы;пал етедi.

Академиялы; еркiндiк гылыми нэти-желердiн на;тылыгы мен объективтiлiгiн мейлшше кепiлдендiрудi ;амтамасыз ететiн гылыми процестщ ажырамас белiгi4. Познань декларациясында, гылым мен техника-нын жетютштерш пайдалану жэне олардан пайда алу ;у;ыгы, сондай-а; гылыми зерт-теулермен айналысу, бiлiм алу жэне тарату мэселелерi ез мэнiн тап;ан [4, 352 б.].

Осылайша, академиялы; еркшдш ;ура-мына келесi элементтердi ;осу ен гылыми негiзделген болып табылады:

1) бЫм беру функциясын юке асырудын эдiстемелерiн, кез;арастарын, тэсiлдерiн тандауда, сондай-а; бiлiм беру курстары-нын ;урылымы мен мазмунын ай;ындауда бШм беру ;атынастары субъектiлерiнiн дер-бестЫ ретiнде шыгармашылы; еркiндiгiмен ажырамас байланыста тYсiнiлетiн о;ыту ер-кiндiгi;

2) пэндш саланы тандаудагы гылыми ;ызмет субъектiлерiнiн дербестiгi, гылыми

зерттеулердi ЖYргiзудщ эдiстерi мен тэсш-дерi, сондай-а; ез зерттеулерiнiн нэтиже-лерiн еркш жариялау мYмкiндiгiн ;амтитын гылыми шыгармашылы; пен гылыми зерт-теулердiн еркшдЫ;

3) бiлiм алушылардын бiлiм алу ^у^ырыи дербес iске асыру, о;у орындарын, о;ыту нысандарын, бiлiм беру багдарламаларын жэне оларды игеру мерзiмдерiн тандау, сон-дай-а; ;ашы;ты;тан бШм беру багдарла-маларын пайдалану мYмкiндiгi енгiзiлетiн о;ыту еркiндiгi.

Азаматты; ;огамнын идеологиялы; плю-рализмiн керсететiн академиялы; еркш-дiк (о;ыту еркiндiгi) бШм алу ^у^ырымен тыгыз байланысты. Демократиялы; мемле-кеттегi академиялы; еркiндiк о;ытушынын ез пэнiн езi ;алагандай Yйрету ^у^ырыи бiлдiредi. Академиялы; еркiндiк - бул а;па-ратты тарату ;у;ыгынын, ой мен сез бостан-дыгынын керiнiсi жэне жалгасы деп айтуга болады.

Академиялы; еркiндiк о;ытушынын кез;арасы мен тужырымдамасына сэйкес о;ыту, сол себепт о;ыту еркiндiгi бiлiм алу ;у;ыгымен байланысты. Сонымен ;атар, ;а-жеттi бiлiмнiн келемi мен денгешн аны;тай-тын мемлекеттiк бiлiм беру стандарттары бар (кептеген елдерде, мысалы, А^Ш-та стандарттар жо; жэне о;ытушы алдын-ала жарияланган кез-келген мэселе бойынша дэрiс о;уга ;у;ылы, ал студенттер ез ;алауы бойынша оны тындауга жазылады).

Заннама о;ыту кезiнде зорлы;-зом-былы;;а, бас;а халы;тарды менсiнбеуге, моральды; ;агидаларды бузуга тыйым са-лады. Кейде академиялы; еркiндiк принципi тек жогары о;у орындарында ;олданылады.

Мэдени ^у^ы^тар эр бiлiм уйымдары-нын мiнез-кульщ кодексiнде жэне бiлiм беру стандарттарында бекiтiлген моральды; нор-малар мен ;ундылы;тардан керiнедi, сон-дай-а; о;ытушыларга, студенттерге тура;ты нэтижелер беру ;уралы ретiнде ;олданыла-ды. БЫм беру процесшщ барлы; субъек-тшершщ ^у^ы^тары, мiндеттерi мен жауап-кершшЫ о;у университетiнiн корпоративтiк (iшкi) ;ужаттарында бекiтiлген. Мэселен, Академик Е.А.Бекетов атындагы Караганды университетiнiн о;у жэне тэрбие процесш реттейтiн iшкi ;ужаттарын, сондай-а; бiлiм беру кызметiнiн барлы; субъектшершщ ере-

^

п: н

о

ш ш

3 Всемирная декларация об образовании для всех и рамки действий для удовлетворения базовых образовательных потребностей. - [Электронный ресурс]. - Режим доступа: https://www.un.org/ru/documents/decl_conv/declarations/pdf/ jomtien.pdf (дата обращения: 30.01.2023 г.)

4 Рекомендация о статусе научно-исследовательских работников (Париж, 20 ноября 1974 года). - [Электронный ресурс]. - Режим доступа: https://docs.cntd.ru/document/902084640 (дата обращения: 30.01.2023 г.)

желер мен мшез-кулык нормаларын бшмеу оларды бузганы Yшiн жауапкершiлiктен бо-сатпайды жэне eзара кукыктар мен мшдет-тердi ЖYKтейтiн eзге де кужаттарды бшу ка-жеттiлiгi ЖYKтетiледi5.

Шыныменде, университеттщ корпора-тивтiк мэдениетiн зерттеу, бiр жагынан, гылыми бiлiмдi тарату жэне жогары бiлiктi кадрларды даярлау функциясын орындай-тын eзiндiк элеуметик - мэдени институт, екiншi жагынан, eзiндiк дэстYрi, тарихы, идеясы бар eзiндiк мэдени кубылыс [5].

Бiздiн ойымызша, жогары оку орында-рынын профессорлык-окытушылык кура-мы окытудын абстрактiлi еркiндiгiнде емес, олардын кэсiби шеберлiгiн, кeзкарасын, тандалган окыту эдiстемесiн жэне онын нэтижелерiн тексерудi к¥рметтеудi кажет етедi, бул окытушылардын гылыми жэне педагогикалык жетiстiктерiнiн критерий бойынша кэсiби когамдастыктын eзiмен айтарлыктай шектеледi. Университет бiлiм алушылардын элеуетш, олардын шыгар-машылык ресурстарын университет мис-сиясын орындауга жумылдырады, олардын оку сапасын камтамасыз етуге, бэсекеге кабшетл бiлiм алуга жэне оку-тэрбие про-цесi мен гылыми-зерттеу кызметшщ барлык катысушыларынын мYДдесi Yшiн университеттщ туракты дамуына ынталандырады.

Корытынды

Жогарыда кeрсетiлгендей, бiлiм алушы-лар мен окытушылардын корпоративтiк мшез-кулкындагы мэдени кукыктарды дамыту койылган максаттарга кол жетаг-зу ережелерiн одан эрi дамытуды, оларды бiлiм ошактарынын Эдеп кодекстерiнде багаланатын рэсiмдер мен процестер жиын-тыгына айналдыруды кeздейдi. БЫм беру мекемесiнiн корпоративтiк мэдениетi нэти-желiлiк пен тиiмдiлiкке туракты багытталуы

Yшiн корпоративтiк кундылыктарды кабыл-дау, бiр максатка жету Yшiн бШм алушылар мен окытушылардын арасындагы белсендi eзара iс-кимылды дамыту кажет. Осылай-ша, бiлiм алушылар мен окытушылардын корпоративтш мшез-кулкындагы мэдени кукыктарды калыптастырудын салдарынын бiрi eзара эрекеттесу ережелерш ескеретiн бiлiм беру мекемесi субъектшершщ маныз-ды жеке жэне кэаби кундылыктарын дамыту болуы мумкш

Осыган сэйкес, келесiдей корытынды-ларга келуге болады:

- Бiлiм алушылар мен тэрбиеленушшердш кукыктарын зерттеу барысында бiлiм беру процесi субъектiлерiнiн кукыктары мен занды мYДделерi ерекшеленедi, олар адам-нын бiлiм алуга кукыктарын жэне мэдени кукыктардын барлык жиынтыгын нактылау аркылы бiлiм беру жэне тэрбие саласындагы жеке тулганын мYмкiндiктерiн камтамасыз етуге жэне iске асыруга арналган;

- Адамнын кукыктары мен бостандыкта-ры бiлiм беру саласындагы катынастарды кешендi тYPде реттейтiн кукыктык каги-даттар, бiлiм беру кукыгынын кепiлдiктерi, занга тэуелдi актiлер, корпоративтш норма-лар, мораль нормалары туршде бiлiм беру кукыгында нактыланады, сол себепт eзара сенiм, эдептiлiк, этикалык кагидаттардын ортактыгы даулы мэселелердi шешудщ не-гiзi болып табылады;

- Заманауи элемнщ дамыган акпараттык технологиялары жагдайында жаксы багдар-лана алатын мэдениеттi мамандарды тэрби-елеу кажет. ЭздЫнен бiлiм алу жэне тиют бiлiм алу Yшiн барлык кажетт жагдайлар-ды жасай отырып, азаматтардын бiлiм беру жэне мэдени элеуетш арттыру кажет. Бiлiм берудiн жогары денгейi - элеуметик-эконо-микалык прогресс пен тулганын Yйлесiмдi дамуынын кепЫ.

ЭДЕБИЕТТЕР

1. Birmanova A.I. Cultural rights in the human rights system: issues of theory / A.I. Birmanova // Bulletin of the Karaganda University. - 2018. - Vol. 4(92). - P. 99-106.

2. Ильяс А., Дадабаева Д.М., Изеев С.Н. Инновациялы-кэсткерлж munmesiуниверситеттщ Kopnopamuemi мэдениетт цалыптастыру // «Т^ран» университеттщ хабаршысы» гылыми журналы. - 2019. -№ 4(84). - Б. 284-288.

3. Кокотов А.Н. Конституционное право России / А.Н. Кокотов. - М.: Юристъ, 2006. - 583 с.

4. Познаньская Декларация о научной свободе (Познань, Польша, 7-9 января 1993 г.): сб. междунар. документов по правам человека: в 11 т. / сост. Е.А. Жовтис. - Алматы: ОО «OST-XXI век», 2005. - Т. 6. - 572 с.

5 «Академик Е.А. Бвкетов атындагы Караганды университеты КеАЦ Корпоративтж Эдеп Кодека [Электронный ресурс]. - Режим доступа: https://buketov.edu.kz/kz/page/corporate (дата обращения: 10.04.2023 г.)

го m

0

4

5

И

1

О

>

З А

0

1 О Д А

сг

О

ГО А

Z1

А

го о го

о

I ©

о

"О

ш А

JZ

"О

ho о ho

со

MEMflEKET X9HE K¥KblK TEOPMflCbl

5. AuMÖemoea r.E., PaMa3anoea M.A., Eегим6етоeа r.A., Кагарманоeа A.K. Q3zepMern K,ozaM wasdaübiHÖasbi wosapsu ovy орнuнuц mpnopamuemiK MdöeHuemi. - föneKmpoHÖu pecypc]. - K,onwemiMÖirnzi: https://www.elibrary.ru/item.asp?id=44838833 (dama o6pa^eHun: 10.04.2023 z.).

REFERENCES

1. Birmanova, A.I. Cultural rights in the human rights system: issues of theory. Bulletin of the Karaganda University. - 2018. - Vol. 4(92). - P. 99-106.

2. Il'ias, A., Dadabaeva, D.M., Izeyev, S.N. Innovatsiialy-kasipkerlik tiptegi universitettin korporativti madenietin kalyptastyru // «Turan» universitetinin habarshysy» gylymi zhurnaly. -2019. -№ 4(84). - B. 284-288.

3. Kokotov, A.N. Konstitutsionnoepravo Rossii. Moscow: Yurist, 2006. - 583 s.

4. Zhovtis, E.A. Poznanskaia Deklaratsiia o nauchnoi svobode: sbornik mezhdunarodnykh dokumentovpopravam cheloveka: v 11 t. Almaty: 00 «OST-XXI vek», 2005. - T. 6. - 572 s.

5. Aimbetova G.Ye, Ramazanova M.A., Begimbetova G.A., Kagarmanova A.K. Ozgermeli kogam zhagdaiyndagy zhogargy oku ornynyn korporativtik madenieti. - [Elektrondy resurs]. -Kolzhetimdiligi: https://www.elibrary.ru/item.asp?id=44838833 (data obrashhenija: 10.04.2023).