CC BY
3INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
Б1Л1Г1Н ЖЕТ1ЛД1РУ ЖУЙЕС1НДЕГ1 ТУПК1Л1КТ1 0ЗГЕР1СТЕР МЕН ОЛАРДЫЦ
1С ЖУЗ1НДЕГ1 МАЦЫЗЫ Джураева Пердегул Саидовна
Науаи облыстык педагогтарды жаца методикаларга уйрету улттык орталыгы, «Мектепке дейiнгi, бастауыш жэне арнайы бiлiм беру методикалары»
кафедрасы доцент м/а https://doi.org/10.5281/zenodo.7238405 Annotatsiya. Umumiy o'rta ta'lim maktablari o'qituvchilari uchun malaka oshirish tizimi bilan bog'liq holda qabul qilingan me 'yoriy hujjatlardan ayrimlarining ijrosini ta'minlashdagi o'zaro tizimlararo bog'liqlik jihatlari, Inklyuziv ta'limni tahkil etishda dars mashg'ulotlarida tinglovchilarga tizimdagi yangiliklar va islohotlar tariqasida taqdim etilayotgan hujjatlar, inklyuziv ta'limni tashkil etishningdolzarblilikmohiyati va uningmetodologik tavsiyalari.
Kalit so'zlar: inklyuziv ta 'lim, me 'yoriy hujjatlar, amaliy mashg'ulot, nazariy ma'lumot.
РЕФОРМЫ В СИСТЕМЕ ПОДГОТОВКИ КАДРОВ И ИХ ПРАКТИЧЕСКОЕ
ЗНАЧЕНИЕ
Аннотация. Рассмотрены аспекты взаимообусловленности в обеспечении реализации некоторых нормативных актов, принятых в связи с системой повышения квалификации учителей общеобразовательных школ, представлены документы в виде нововведений и реформ, сущность актуальности организации инклюзивного образования и его методические рекомендации.
Ключевые слова: инклюзивное образование, нормативные документы, практические занятия, теоретическая информация.
REFORMS IN THE TRAINING SYSTEM AND THEIR PRACTICAL IMPORTANCE Abstract. Aspects of mutual interdependence in ensuring the implementation of some of the regulations adopted in connection with the system of professional development for teachers of general secondary schools. documents presented in the form of innovations and reforms, the essence of the relevance of organizing inclusive education and its methodological recommendations
Keywords: inclusive education, regulatory documents, practical training, theoretical information.
К1Р1СПЕ
ЭЗБЕКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТИЩ ЖАРЛЫЕЫ, № PQ-4860 13.10.2020 I. ЕРЕКШЕ Б1Л1М БЕРУГЕ ^¥^ТАСТЬЩТАРЫ БАР БАЛАЛАРДЫ Б1Л1М
БЕРУ ЖУЙЕСШ ОДАН ДА ЖЕТ1ЛД1РУ ШАРАЛАРЫ ТУРАЛЫ Эзбекстан Республикасы Президентшщ 2019 жылгы 29 сэуiрдеri «Эзбекстан Республикасыньщ халык бшм беру жуйесш 2030 жылга дешн дамыту концепциясын бекггу туралы» No ПФ-5712 Жарлыгына сэйкес Эзбекстанда инклюзивт бiлiм берудi дамыту ерекше бiлiм беру кажеттiлiктерi бар балаларды окыту жYЙесiн жетiлдiру жэне оларга кeрсетiлетiн бiлiм беру кызметтершщ сапасын арттыру максатында: 1. Мыналар:
1-косымшага сэйкес «Халык бiлiм беру жYЙесiнде инклюзивтi бiлiм берудi дамытудыц 2020-2025 жылдарга арналган тужырымдамасы» (будан эрi - Тужырымдама);
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
2020-2025 жылдарга арналган мемлекеттiк бiлiм беру жуйесшде инклюзивтi бiлiм берудi дамыту тужырымдамасын icKe асыру жeнiндегi «Жол картасы» (будан api - «Жол картасы») 2-косымшага сэйкес;
Ерекше бшм беpудi кажет ететiн балаларды окытуды дамытудыц 2025 жылга дейiнгi нысаналы кepсеткiштеpi (кepсеткiштеpi) 3-косымшага сэйкес бектлсш. 1ЗДЕН1С МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН МЕТОДОЛОГИЯСЫ
Эзбекстан Республикасы Президентшш 2020 жылгы 13 казандагы № П^-4860 каулысына. 2020-2025 жж. мемлекетпк бiлiм беру жуйесшде инклюзивт бiлiм беpудi дамыту КОНЦЕПЦИЯ
2-тарау. Эзбекстандагы инклюзивтi бiлiм берудш казipгi жагдайы жэне eзектi мэселелерь 3. Бугiнгi кунi республикада барлыгы 86 мамандандырылган мектеп пен дене немесе психикалы; кемiстiгi бар балаларга арналган мектеп-интернатта (будан эpi -мамандандырылган бшм беру уйымдары) 21,2 мьщ адам, 21 санаториялык улпдеп мектепте - 6,1 мыц окушы мектеп-интернаттарда окиды. Сондай-ак, узак меpзiмдi емдеудi кажет ететiн 13,3 мыц студент уйде жеке окытылатын болады.
2020 жыл 1 июньде Халыща бШм беру министрлт тарапынан веб-сайтта твмендегше M9MÍMemmep усынылды:
Бугшп тацда елiмiздегi 86 мамандандырылган мектеп пен мугедек балаларга арналган мектеп-интернатта 21 685 психикалык жэне физикалык кемютш бар бала бiлiм алуда. Сондай-ак, мугедекпкке байланысты мектеп пен интернатта бiлiм алуга мумкiндiгi болмаган 14 059 окушы уйден окытуга тартылды. Эзбекстан Республикасы Президентшш «Ерекше бшм беру кажеттiлiктеpi бар балаларды окыту жуйесiн одан эpi жетiлдipу шаралары туралы» каулысына сэйкес 2021-2022 оку жылынан бастап 43 мектепте пилоттык негiзде инклюзивтi бiлiм беру жуйес енгiзiлдi. 31 мектепте инклюзивтi сыныптар уйымдастырылып, 85 бала ез катарластарынан кем туспей бiлiм алуда. Сондай-ак, 6 балалар ушнде, 3 SOS балалар махалласында 650 адам, 121 отбасылык балалар уйiнде 770 жетсм жэне ата-анасыныц камкорлыгынсыз калган балалар тэрбиеленуде.
3-тарау. Инклюзивтi бшм беpудi дамытудыц мiндеттеpi мен басымдыктары
4-тарау. Тужырымдаманы жузеге асырудан кутшетш нэтижелер
II. Озбекстан Республикасынын Президент! Жарлыгы Жана Озбекстанньщ 2022 - 2026 жылга арналган даму стратегиясы туралы Эзбекстан Республикасы Пpезидентiнiц Жарлыгы, ПФ-60 28.01.2022 ж. 1. «Эрекеттер стратегиясынан Даму стратегиясына карай» принцип негiзiнде эзipленген мынадай жетi басым багыттан туратын 2022-2026 жылдарга арналган Эзбекстанныц Жаца Даму стратегиясы (будан эpi - Даму стратегиясы) кец когамдык талкылау жэне оны жузеге асыру «Адамныц кадip-касиетiн улыктау жэне белсендi махалла жылында» iске асыру женшдеп Мемлекеттiк багдарлама (будан эpi - Мемлекеттiк багдарлама) 1 жэне 2-косымшаларга сэйкес бекiтiлсiн:
- адамныц кадip-касиетiн кетеру жэне еpкiн азаматтык когамды одан эpi дамыту аркылы халыктык мемлекет куру;
- эдшеттшк пен зацныц устемдiгi кагидаттарын елiмiздегi дамудыц ец негiзгi жэне кажетп шартына айналдыру;
- улттык экономиканыц жедел дамуы жэне жогары есу каркыны;
- эдiл элеуметтiк саясатты жуpгiзу, адами капиталды дамыту;
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
- рухани дамуды камтамасыз ету жэне саланы жаца децгейге шыгару;
- жаhандык проблемаларга улттык муддеге непзделген кезкарас;
- елiмiздщ кауiпсiздiгi мен корганыс элеуетiн ныгайту, ашык, прагматикалык жэне белсендi сырткы саясат журпзу.
IV. Эд1летт1 элеуметтж саясат, адам капиталын даму саясаты
41-максат: Мектептi дамытудыц улттык багдарламасын енгiзу аркылы мемлекеттiк бiлiм беру жуйесiнде косымша 1,2 миллион студенттiк орынды куру.
- Жаца мектептер салу, жекеменшш мектептердщ санын кебейту, бiлiм сапасын арттыру женiндегi улттык багдарламаны эзiрлеп, жузеге асыру.
- 2026 жылдыц соцына карай оку орындарыныц санын 6,4 миллионга дейiн улгайту.
- 2026 жылга карай мемлекеттiк емес бшм беру кызметтерiн жеткiзушiлер улесш 8%-га, оныц iшiнде 2022 жылга карай 3%-га, нысандар мен мумкiндiктердi кецейту аркылы арттыру.
- 2022-2026 жылдары «Баркамол урпак» 217 балалар мектебiн дамыту багдарламасын iске асыру.
- Жастардыц енер элемiмен танысуы ушiн 100 мыцнан астам тегiн уйiрмелер енпзу, оларды компьютерлiк жэне 1Т-технологиялар саласында кажеттi бiлiм мен дагдылармен каруландыру.
- Шалгай елдi мекендердегi мектептер мен мектепке дешнп мекемелердi тасымалдауды камтамасыз ету.
42-максат: 2026 жылга карай оку багдарламалары мен окулыктарды уздiк халыкаралык тэж1рибе негiзiнде толыгымен кайта карау жэне енгiзу. ¥лттык оку багдарламасына сэйкес 2026 жылга карай 699 жаца окулыктарды, жаттыгуларды, муFалiмдерге арналган нускаулыктарды жэне мобильдi косымшаларды, оныц iшiнде 2022 жылга карай 296 атауды куру. МуFалiмдердi улттык оку жоспарындагы жаца эдютемелерге окыту ушiн 2026 жылга карай Бшктшкт арттырудыц электронды платформасы ушш барлыгы 769 бейнесабак жасау. Жалпы бiлiм беретiн мектептерде шетел мамандарыныц катысуымен окулыктар мен оку-эдiстемелiк кешендердi тестiлеу жэне сараптау жуйесiн енпзу.
43-максат: Бiлiктi муFалiмдердiц жалакысын 1000 А^Ш долларына дейiн бiртiндеп кетеру. Дарынды муFалiмдердiц жалакысын олардыц бшктшпне карай кетеру. МуFалiмдерге бiлiктiлiк санаттарын беру тэртiбiн тубегейлi кайта карау жэне бшктшкп багалау эдiстерiне непзделген эдш жэне ашык жуйенi енпзу.
66-максат: Мугедектердi колдаудыц тиiмдi жуйесш калыптастыру, олардыц емiр суру сапасы мен емiр суру децгейiн арттыру. Белпа бойынша кемсiтушiлiкке жол бермеу, мугедектердщ кукыктарын, бостандыктары мен зацды мудделерiн жузеге асыру ушiн тец жагдайларды камтамасыз ету жэне оларды бузганы ушiн жауапкершiлiктiц бултартпастыгын камтамасыз ету.
Мугедектердщ кукыктарын камтамасыз ету саласындагы жалпы кабылданган халыкаралык нормалар мен стандарттарды улттык зацнамага енпзу. Медициналык-ецбек сараптамасыныц жэне мугедектiктi багалаудыц ашык, заманауи эдiстерi мен критерийлерш енгiзу, мугедектерге медициналык-элеуметтiк кемек керсету децгей мен сапасын арттыру.
Мугедектердiц отбасымен, когаммен жэне мемлекетпен карым-катынасын ныгайту, олардыц жайлы ортада болуы, калалык жолаушылар келiгiне, элеуметтiк жэне баска да
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
инфракурылым объектшерше еркш кол жеткiзуi у™н кажетп жагдайлар жасау. МYгедектердщ когамныц элеуметтiк-экономикалык eMipiHe катысуын жэне белсендi катысуын камтамасыз ету Y™iH инклюзивт бiлiм беру жэне жумыспен камту жYЙесiн жетiлдiру. МYгедектiк аныктамасыныц элеуметпк моделiне кезец-кезещмен кешу. 1ЗДЕН1С НЭТИЖЕЛЕР1
III. Квз1 кврмейтт жэне нашар квретт балаларга арналган мамандандырылган мектеп-интернаттарында бшм беру сапасын арттыру жэне олардыц цызметт жацсарту
жвн1ндег1 шаралар
туралы Озбекстан Республикасы Президенттщ 2022 жыл 18 апрельдегг 209 санды
Президент Каулысы цабылданды.
IV. Халыцца б1л1м беру цызметкерлертщ Yздiксiз кэЫби дамыту ЖYйесiн уйымдастыру
тэрт1б1н бекту туралы Озбекстан Республикасы Министрлер Кабинетi Каулысы. Озбекстан Республикасыныц Премьер-Министрi А.АРИПОВ. Ташкент, 2022 жылгы 17 цацтар, 25 санды «Халыкка бшм беру саласындагы гылыми-зерттеу кызметшде Yздiксiз бшктшкп арттыру жYЙесiн енпзу бойынша 2021 жылгы 25 кацтардагы No ПК-4963 каулысыныц орындалуын камтамасыз ету максатында Министрлер Кабинет шешедг Халык бшм беру кызметкерлершщ бiлiктiлiгiн Yздiксiз арттыру жYЙесiн куру тэртiбi туралы Нызам 14 тарау 132 пункттен турады.
Озбекстан Республикасы Халыцца бшм беру министрлтнщ 2022 жыл 20 январьдагы 18-санды «Халыцца бшм беру цызметкерлерт Yздiксiз кэЫби дамыту ЖYйесiн жариялау туралы» буйрыгыныц 4-кврсетпеЫне сэйкес Жалпы бшм беру жэне мектептен тыс бшм беруде педагогтарды ютеп шыгарудан ажыратылган турде тэлiм алу формасындагы Yздiксiз кэсiби даму курсыныц Yлгiдегi оку-багдараламсынан сай темендшше модулдарды камтиды:
1. МуFалiмнщ коммуникативтi дагдыларын дамыту
2. АКТ жэне медиа сауаттылык
3. 03rn-e3i дамыту жэне Yздiксiз кэсiби даму мэселелерi
4. Тэрбиешшщ жауапкершiлiгi мен икемдшп
5. Инклюзивтi бiлiм берудi енпзу мэселелерi
6. Еылымдагы жацалыктар, жаратылыстану гылымдарын окытудыц eзектi мэселелерi
7. Окушылардыц кузыреттiлiгiн багалаудыц эдiстерi мен куралдары
Аталмыш модулдардан бiрi - мен сабац втетт 5-модулда Инклюзивтi бшм берудi енгiзу мэселелерi бойынша тыцдаушыларга мынадай бшк талаптары сiцдiрiледi:
Инклюзивт жэне инклюзивт бшм беру тужырымдамасы. Окушыларды дене шыныктырумен айналысуга шакырады, интеллектуалдык, элеуметтiк, эмоционалдык, лингвистикалык жэне баска да ерекшелштерше карамастан окытуды уйымдастыру. Бул жерде туындайтын мэселелер жэне оларды тиiмдi етедi шешу эдiстерi.
Оку процесше ерекше бiлiм беру кажеттiлiктерi бар студенттердi тарту нормативтiк кужаттар. МYмкiндiгi шектеулi окушыларга жалпы бiлiм беру мектепте деш сау балалармен бiрге бiлiм алуы керек эртYрлi колдау стратегиялары. Ерекше бiлiм беру кажеттiлiктерi бар окушыларды окыту психологиялык аспектшерь
П1к1рталастар. 5-модул: Инклюзивт1 бШм 6epydi eHei3y M9cmmepi
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
Ta^upußu: HHKnw3uemi 6imM 6epy Mscenenepi M9He ohu rnerny wondapu
^ocnap
1.HHK^ro3HBTi örniM öepygi« MaKcairapw MeH Mmgeirepi.
2. HHK^ro3HBTi ömiM öepygi« Heri3ri пpннцнптepi «aHe o.apgw« Ma3MyHw.
3. HHK^ro3HBTi ömiM öepygi Ko.gay «o.gapw.
«BmiM Typa.w» 3a«Hw« II Tapayw, 20-öaöbiHga HHK.ro3HBTi ömiM öepy: HHK.ro3HBTi ömiM öepy «eKe ömiM öepy Ka«eTTi.niKTepi MeH «eKe MyMKiHgiKTepgi« a.yaH Typ.i.mriH ecKepe oTwpwn, öap.wK ömiM a.yrnbi.napgbi« ömiM öepy yMbiMgapbrnga OKybrna Te« MyMKiHgiKTepgi KaMTaMacw3 eTyre öaFbnra.nFaH. HHK.ro3HBTi ömiM öepy ömiM öepy yMbiMgapwHga geHe, ncHXHKa^wK, ceHcop.wK (ceHcop.wK) HeMece aKbrn-oM KeMicTiri öap öa.a.apFa («eKe Ty.Fa.apFa) apHa.FaH. HHK.ro3HBTi ömiM öepygi yMbiMgacTbipy TapTiöiH 03öeKcTaH Pecnyö.HKacwHbi« MHHHcTp.ep KaöuHeTi öe.rmeMgi.
036eKcmaH PecnyöauKacu npe3udeHmimH, Kflynucu. «EpeKrne 6imM 6eругe K^^macmu^mapu 6ap öananapdu 6imM öepy wyüecm odaH da wemmdipy rnapanapu mypanu» 2020 Mbm 13 OKmMÖpb 4860~nK, HHK^ro3HBTi Ta.iM - ageire, KyrmeTiH HeMece Ta.an eTi.eTiH öap.wK Kw3Meirepgi, KoHgwpFbmapgbi HeMece HwcaHgapgw KaMTugw.
- I-VIII TunTi capa.an oKWTygw« apHaMw (Ty3eTy) MeKeMe.epiHgeri geHe «aHe ncHXHKa.wK KeMicTiri öap öa.a.ap;
- öipiKTipmreH ömiM öepy yMbiMgapbrngaFbi apHaMw cwHwnTapgaFw (TonTapgaFw) öa.a.ap;
- epeKrne ömiM öepy Ka«eiri.mKTepi öap öa.a.apgbi cuHuma KapanaMwM öa.a.apMeH öipre oKWTKaHga HHK.ro3HBTi ömiM öepy.
KipiKiipmreH, AFHH ннтeгpaцнaпaнFaн oKWTy - MyMKiHgiri rneKTeyrn öa.a.apFa MHHa^ap «aTagw: MyMKiHgiri rneKTeyrn öa.a.ap; ncHXHKa.wK gaMyw Te«e.reH öa.a.ap; ecTy, Kepy, ceM.ey KaömeTi öy3w^FaH öa.a.ap; ayTH3Mi öap öa.a.ap; gaMywHga aKayw öap öa.a.ap. By. npo^cie öa.aHbi« Ka«eTTmiKTepiHe «aHe пcнхoпoгнaпнк-мegнцннaпwк-negarorHKa^wK komhcchahw« KopwTHHgwcwHa caMKec MyMKiHgiri rneKTeyrn öa.a.apgbi oKWTy MeH Tapöue^ey yrniH epeKrne «aFgaM.ap «aca.yw MyMKiH. MyMKiHgiri rneKTeyrn oKymw^apgw« ncHxo^H3HonorHa^HK epeKmernKTepm ecKepe oTwpwn, «eKe oKy «ocnap.apw a3ip.eHegi, ohw« irniHge öe.rmi öip agaMFa apHa.FaH caöaK KecTeci, oKy «yKTeMeci, ohw« oKy «ocnapwH Me«repy y3aKTHFH, ohw« aTTecTaTTay «yMwcTapw.
HHK^ro3HBTi - (Opaнцyз, .aTwH ce3iHeH rnwKKaH - KopwTbiHgbMaHMbiH, KipeMiH, -ageTTe KyrineTiH HeMece Ta.an eTi.eTiH öap.wK KW3MeTTepgi, Kypa.gapgw HeMece HwcaHgapgw KaMTugw. HeMece HHK.ro3HBTi ömiM öepy - epeKrne Ka«eiri.mKTepi öap öa.a.apFa «a.nw Ke3Kapac. Hhk.w3hbt1 öi.iM öepy - «a.nw ömiM öepy «yMeciHe KipeTiH geHe, ncuxHKa.wK, HHTe..eKTya.gwK «aHe öacKa ga epeKrne.iKTepiHe KapaMacTaH öap.wK öa.a.apgw oKWTy «aHe Tapöue.ey пpoцeci. O.ap epeKrne ömiM öepy Ka«eTTi.iKTepiH ecKepe oTwpwn, MyregeK eMec KypgacTapwMeH KoFaMgacTWKTw« Heri3ri MeKTenTepiHe öapagw. KeöiHece, öi3 yrniH negaroruKaga ocw yaKWTKa geMiH ageireH twc TepMHH Ko.gaHw.agw. HHK.ro3HBTi - epeKrne Ka«eTTmiKTepi öap öa.a.ap MeH KapanaMwM öa.a.apgw KaMTHTWH öi.iM öepy cTpaTeruacw. By. Taci. a.eyMeTTiK «aFgaMwHa, aKw.-oM Kaöi.eTTepiHe, ^H3HKa.wK MyMKiHgiKTepiHe KapaMacTaH öap.wFWHa öipre oKyFa MyMKiHgiK öepegi. HHK.ro3HBTi gereHiMi3 He? negaroruKaga ocw yaKWTKa geMiH ageTTeH twc TepMHH Ko.gaHw.agw. HHK.ro3HBTi - epeKrne Ka«eTTmiKTepi öap öa.a.ap MeH KapanaMwM öa.a.apgw
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
камтитын бшм беру стратегиясы. Бул тэсш элеуметтiк жагдайына, акыл-ой кабшеттерше, физикалык мYмкiндiктерiне карамастан барлыгына бiрге окуга мYмкiндiк бередi. Инклюзивт дегенiмiз не?
Сонымен катар, оларга ерекше колдау кeрсетiледi. Инклюзивтi бiлiм берудщ неriзi - балаларга катысты кез келген кематушшкт жокка шыгаратын идеология -барлык адамдарга бiрдей карайды, бiрак ерекше бiлiм беру кажеттiлiктерi бар балалар Yшiн ерекше жагдайлар жасалады.
Инклюзивтi бiлiм беру моделi мынадай элеуметтiк кезкараска негiзделген -когамды жэне оныц мYгедектерге емес, мYмкiндiгi шектеулi адамдарга деген кезкарасын езгерту. Инклюзив мYмкiндiгi шектеулi балалардыц гана емес, денi сау окушылардыц да дамыган, iзгi жэне тиiмдi жYЙесi ретiнде танылады. Бул мектеп жYЙесiнiц критерийлерiне каншалыкты сэйкес келетiнiне карамастан, эрбiр адамга бiлiм алуга кукык бередi. Тулга олардыц эркайсысыныц даралыгын курметтеп, кабылдау аркылы калыптасады. Сонымен бiрге, балалар ужымда болып, муFалiммен бiрге оку мiндеттерiн шыгармашылыкпен шешу Yшiн бiр-бiрiмен карым-катынасты, карым-катынас орнатуды Yйренедi.
Инклюзивтi бiлiм беру кажеттшп жэне бiлiм берудщ бул тYрiнiц артыкшылыктары: Ерекше кажеттiлiктерi бар балаларды окыту олардыц оку жэне жазу даFдыларын элеуметтiк eмiрге бейiмдеуге кемектеседь ОларFа, ата-аналарFа практикалык кемек керсету сиякты мiндеттер кiредi. Ерекше кажеттiлiктерi бар балалардыц негiзгi мэселелерiн олар eмiр сYретiн ортадан жэне олардыц отбасыларынан алшактату аркылы шешу мYмкiн емес.
^OFам ез мYшелерi Yшiн жауапкершiлiктi ез мойнына алып, шектеулi кукыктар мен мYмкiндiктердi шектемейiнше элеуметпк интеграцияFа кол жеткiзу киын. Ерекше кажеттiлiктерi бар балаларды орта бшм беруге тартудыц екi негiзгi факторы бар.
Бiрiншiден, ерекше кажеттiлiктерi бар балалар деш сау балалармен араласа алады. Инклюзивт бiлiм беру максатты тYPде уйымдастырылса, ерекше кажеттiлiктерi бар балалар элеуметпк корFалады, ал деш сау балалар мYмкiндiгi шектеулi балаларFа караFанда кeбiрек мейiрiмдiлiк пен штипатпен караудыц элеуметтiк эдiлеттiлiк пен тецдштщ мойындалуыныц улылыFын сезiнедi.
Екiншiден, мYмкiндiгi шектеулi балалар да денi сау курбыларымен катар бiлiм алуFа кукылы. Ерекше кажеттiлiктерi бар балалар да деш сау курбыларымен бiрге жумыс iстей алады, оки алады, бшм алады жэне кабшет децгейiнде дами алады.
Инклюзивт бiлiм беру мэселес 1990 жылдардыц басты назарында болды. СоцFы жумыс кужаттары ОцтYCтiк Африка мен ОцтYCтiк-ШыFыс АзиядаFы интеграцияланFан бшм беру баFдарламалары негiзiнде каралды.
Нэтижесшде барлык елдердiц бiлiм министрлiктерi арнайы мектептердегi арнайы бeлiмдерге балама ретшде инклюзивтi тэжiрибенi кабылдады.
Инклюзивт1 бш1м берудщ максаттары мен м1ндеттер1: - бшм беру мекемесшде мYмкiндiгi шектеулi балалар мен жасeспiрiмдердi тэрбиелеуге кажетп психологиялык-педагогикалык, коррекциялык жаFдайлар жасау, олардыц мYмкiндiктерiне баFытталFан жалпы бiлiм беру баFдарламаларын жYзеге асыру жэне тYзету жумыстарын жYргiзу аркылы психикалык дамуын, элеуметтiк бейiмделуiн жYзеге асыру;
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
HHK.nro3HBTi 6iiiM 6epygiH MaKcaTTapbi MeH MiHgeTTepi: 1. BiiiM aiyga 6iiiM aiymbiiapgbiH TeR KyKbiKTapbiH KaMTaMacbi3 eTy; 2. ^oraM MeH OTÖacwHHR 6eiceHgi KaTbicybiMeH MyregeK «aHe gern cay 6aiaiapgbiH Ka«eTTiiiKTepiH KaHaFaTTaHgbipy, aieyMeTTiK eMipre epTe 6eMiMgeiy; 3. ^oraM MeH OTÖacwHHR 6eiceHgi KaTbicybiMeH MyregeK «aHe gern cay 6aiaiapgbiH Ka«eTTiiiKTepiH KaHaFaTTaHgbipy, aieyMeTTiK eMipre epTe 6eMiMgeiy; 4. ^oraMga MyMKiHgiri meKTeyii 6aiaiap MeH «acecnipiMgepre gocTbiK «aHe cymcneHmmiKneH Kapaygbi KaibinTacTbipy.
HHK.ro3HBTi 6iiiM 6epygiR Heri3ri пpннцнптepi «aHe oiapgbiH Ma3MyHbi: HHKiro3HBTi
eKeHiH TaHy, 6apibiK TaiiM aiymbiiap ymiH 6iiiM aiygbiH ambiKTbiFbi, 6aH.aHHCTH.HKTWR 6oiybi, opTa.wKCW3gaHgwpy, 6iiiM 6epygeri HKeMgiiiK, KemeHgi (KOMnieKcri) Tacii, 6iiiKTiiiK пpннцнm.
HHK.ro3HBTi 6iiiM 6epygi TaHy пpннцнm - Byi KaFHgaHbiH Marn MbiHaga: 1990 «biigaH 6acTan gyHue «y3iHge epeKme Ka«eTTiiiKTepi 6ap 6aiaiapgbi opTa 6iiiM 6epy «yMeciHge OKbny 6oMbiHma 6ipKaTap geк.apaцнa.ap MeH memiMgep Ka6biigaHgbi. Oiapgbi aieMH^ KenTereH eigepi MoMbiHgagbi. BipaK oiapgbi «y3ere acbipyga aii ge KenTereH Maceieiep 6ap. KeM6ip eigepge MyMKiHgiri meKTeyii 6aiaiapgbi OKbiTy »ajina 6iiiM 6epy Typaibi 3a«gapga HeMece memiMgepge KaMTbiiMaFaH. ^ereHMeH, HHKiro3HBTi 6iiiM 6epygi MoMbiHgay TeK 3aRMeH raHa meKTeiMeMgi. Er 6acTbicbi, KeMciTymiiiK neH aieyMeTTiK crarnaMeH Kypecy. XaiHK apacbiHga aKnapaTTbiK-TyciHgipy «yMbicTapbi 6acTbi 6acbiMgbiK 6oibin Ta6biiagbi.
HHKiro3HBTi 6iiiM 6epy Karugacw 6apibiFbiHa ambiK - corfh «HbipMa «biigbiKTa epeKme Ka«eTTiiiKTepi 6ap 6aiaiapgbi «ainbi 6iiiM 6epy «yMeciHge OKbiTy 6oMbiHma aMTapibiKTaM «yMbicTap aTKapbiigbi. ^ereHMeH, HHKiro3HBTi 6iiiM 6epygi eHri3y Heri3iHeH Kaia geRreMmge, ai aybiigbiK «epiepge epeKme Ka«eTTiiiKTepi 6ap 6aiaiap aii ge 6oica 6iiiM aiygaH meTTeTiiegi HeMece aybiigbiK «epgeri aTa-aHaiap MyMKiHgiri meKTeyii 6aiaiapbiHbiH KaiagaFbi apHaMbi MeKeMeiepre 6apybiH KaMTaMacbi3 eTyge KHbrngbiKTapFa Tan 6oiagbi. CoHgbiKTaH 6apibiK aHMaKTapga epeKme Ka«eTriiiKTepi 6ap 6aiaiapgbi hhki^hbt 6iiiM 6epyre KaMTygbi KaMTaMacbi3 eTy KepeK.
BaMiaHbicTbiH 6ap 6oiy пpннцнm - «BaMiaHbic» ce3giR e3eri - KOFaMgbiK FHMapaTTapgbiH canacbi, acipece, MyMKiHgiri meKTeyii 6aiaiapFa apHaiFaH MeKTenTepgi« KOi«eTiMgiiiri. BaiaHbi KaibinTbi MeKTen FHMapaTbrnaH mbiFapyFa 6oiMaMgbi, ce6e6i, 6acnaigaKTap koi «eTiMgi eMec (eMTKeHi, 6acnaigaK MyregeKTep ap6acbiHa Kipyre 6eMiMgeiMereH) HeMece MeKTen gapeTxaHacbi MyregeKTep ap6acbiHgaFbiiapFa 6eMiMgeiMereH. MyHgaM ннcaнgapgн Kypy Ken maFaHgy Ka«eT eTneMgi. ^aRa MeKTen Fнмapaтн MyMKiHgiri meKTeyii 6aiaiapgbiH Ka«eTTiiiKTepiH ecKepe OTbipbin, «ocnapiaHFaH yaкнттaн 6acTan calннyн KepeK. OpHHe, MyMKiHgiri meKTeyii 6aiaiap ymiH KOiaMibi «aFgaM кalнптн gaмнFaн 6aiaiap ymiH кнннgнк тygнpмaнgн.Oнзнкalнк 6aнlaннcтapgн Kypy uhki^hbti 6iiiM 6epygeri Heri3ri MaceieiepgiR 6ipi 6olнп тa6нlagн.
Оpтalнкcнзgaнgнpy пpннцнm - Byi пpннцнптiц мaзмyнн Keieci eKi ^aKTopMeH cнпaттalagн: HHKiro3HBTi 6iiiM 6epy кнзмeттepi «alпн 6iiiM 6epy «yMeciHiH 6ipiKTipiireH 6eiiri 6olyн KepeK; HHKiro3HBTi 6iiiM 6epy «yMeciHgeri MiHgeTTep opтalнктaнgнpнlмaFaн TapTinTe «epriiiKTi 6iiiM 6epy MeKeMeiepiHiH «ayanKepmiiiri MeH 6acmнlHFнн aybicTbipbin, MyMKiHgiKTepgi «epriiiKTi «aFgaMiapFa 6eMiMgey KepeK.
HHKiro3HBTi 6iiiM 6epyre KemeHgi (KOMnieKcri) Ke3Kapac пpннцнпi - MyMKiHgiri meKTeyii 6aiaiapgbi MyregeK peTiHge кapacтнpнп KaHa KOMMaM, 6yi 6aiaiapFa KemeHgi
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
турде карау керек. Бул ерекше кажеттiлiктеpi бар балаларды оныц букiл eмipiнде пайда болуы мумкш кажеттiлiктеpдi ескере отырып, окытуды жоспарлауды талап етедi. Сонымен катар, инклюзивт бiлiм беру мумкiндiгi шектеулi балаларда орын алган кемшiлiктеpдi жоюды, тузетуд^ бiлiм мен дагдыларды мецгеpудi, катар кэсштш окытуды талап етедi. Бул кагиданыц негiзiнде ерекше кажеттiлiктеpi бар балаларга ерте жастан карау жатады. Ерекше кажеттiлiктеpi бар балаларды окыту олардыц бастауыш жэне орта арнаулы бiлiм алуымен аякталмауы керек. Мумкшдш шектеулi балалар ушiн кэсiптiк жэне жогары бiлiм де кажет. Эйткеш инклюзивтi бiлiм беру жуйесiнiц мшдеттершщ 6ípí -ерекше кажеттiлiктеpi бар балаларды жан-жакты дамыту, олардыц барлык кукыктарын камтамасыз ету. Инклюзивтi бшм беpудегi икемдiлiк пpинципi - бул кагиданыц мэш оку жоспарлары, багдарламалар мен окулыктар ерекше кажеттiлiктеpi бар балалардыц кажеттiлiктеpiне бейiмделуi керек. Баланыц арнайы бiлiмге деген кажеттiлiктеpi кез келген интеграциялык iс-эpекеттiц негiзiнде болуы керек.
Жеке кажеттшктердщ децгейлеpi мен туpлеpi эpтуpлi болгандыктан, мундай эрекеттер икемдi жэне бейiмделгiш болуы керек.
Бшктшк пpинципi - Ерекше кажеттiлiктеpi бар балалар инклюзивтi турде окытылатын сыныптарды жогары бiлiктi муFалiмдеp жуpгiзуi кажет. Инклюзивтi сынып жетекшiсi дефектология саласында бiлiктiлiгiн арттыруы керек.
Инклюзивт бiлiм беpудi колдау жолдары: ^OFамда оц кeзкаpасты дамыту. ^OFамда мумкшдш шектеулi балалар туралы бiлiмнiц жеткшказдшнен ерекше кажеттiлiктеpi бар балалар бшм алудан тыс калады. Сонымен катар, мумкшдш шектеулi баланыц кабiлеттеpi, кукыктары мен кажеттiлiктеpi жуйелi турде баFаланбаса, балалардыц eзiне жэне кабiлетiне деген терю кeзкаpасы калыптасады. Инклюзивтi бшм берудш негiзгi бeлiгi балалардыц окуы ушiн достык жэне оку ортасын куру болып табылады.
Инклюзивтi окыту ортасын дамыту.
Бугшде елiмiзде 86 мумкшдш шектеулi Оку жылыныц аяFында мамандандыpылFан мектептер мен балалаpFа аpналFан мектеп-интернаттарда психикалык жэне дене кемютш бар 21 685 бала бшм алады. Сондай-ак, мугедектiкке байланысты мектеп пен интернатта бiлiм алуFа мумкшдш болмаFан 14 059 окушы уйден окытуFа тартылды.
Эзбекстан Республикасы Президентшщ «Ерекше бiлiм беру кажеттiлiктеpi бар балаларды окыту жуйесш одан эpi жетiлдipу шаралары туралы» каулысына сэйкес 20212022 оку жылынан бастап 43 мектепте пилоттык негiзде инклюзивт бiлiм беру жуйесi енгiзiлдi. 31 мектепте инклюзивт сыныптар уйымдастырылып, 85 бала eз катарластарынан кем туспей бшм алуда. Сондай-ак, 6 балалар ушнде, 3 SOS балалар махалласында 650 адам, 121 отбасылык балалар ушнде 770 жетсм жэне ата-анасыныц камкоpлыFынсыз калFан балалар тэрбиеленуде.
ЦОРЫТЫНДЫЛАУ V. Эзбекстан Республикасы Пpезидентiнiц 2019 29 сэуipдегi № ПФ-5712
«Эзбекстан Республикасыныц халык бiлiм беру жуйесш 2030 дейiн дамыту
тужырымдамасын бекiту туралы» ЖаpлыFын
1с жузшде орындалуын тэpтiпке салу максатында; Эзбекстан Республикасыныц Халыкка бiлiм беру министрлшнщ 2021-yi1 24 кыркуйек «Жалпы орта бiлiм беpудiц улттык оку баFдаpламасы бастапкы жобаны бекiту жэне сынактан eткiзу туралы» 310-санды буйрыктыц орындалуын камтамасыз ету максатында Науаи облыстык Халыкка
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
бшм беру баскармасыныц 2022 жыл 31 январьдагы 02-02/ 2-4 санды хаты негiзiнде «¥лттык 3-сыныптагы оку багдарламасы «Тэж1рибеге енпзу» такырыбындагы биылгы облыстык оку - семинарлары 2022 жыл 8 - 9 февраль кYндерi Кармана ауданы жэне Аймактык орталыктыц белсендiлер залында етюзшдь
REFERENCES
1. Эзбекстан Республикасы Президентшщ жарлыгы, №П^-4860 13.10.2020, Ерекше бшм беруге куктастыктары бар балаларды бшм беру жYЙесiн одан да жетiлдiрy шаралары туралы.
2. Эзбекстан Республикасыныц Президентi Жарлыгы. Жаца Эзбекстанныц 2022-2026 жылга арналган даму стратегиясы туралы. Эзбекстан Республикасы Президентшщ Жарлыгы, ПФ-60 28.01.2022 ж.
3. Кезi кермейтш жэне нашар керетiн балаларга арналган мамандандырылган мектеп-интернаттарында бiлiм беру сапасын арттыру жэне олардыц кызметш жаксарту женiндегi шаралар. туралы Эзбекстан Республикасы Президентшщ 2022 жыл 18 апрельдеп 209 санды Президент ^аулысы.
4. Халыкка бiлiм беру кызметкерлершщ Yздiксiз кэсiби дамыту жYЙесiн уйымдастыру тэртiбiн бекiтy туралы Эзбекстан Республикасы Министрлер Кабинетi ^аулысы. Озбекстан Республикасыныц Премьер-Министр! А.АРИПОВ. Ташкент,2022 жылгы 17 цацтар, 25 санды
5. Эзбекстан Республикасы Халыкка бшм беру министрлшнщ 2022 жыл 20 январьдагы 18-санды «Халыкка бшм беру кызметкерлерш Yздiксiз кэаби дамыту жYЙесiн жариялау туралы» буйрыгыныц 4-керсетпесi.
6. Эзбекстан Республикасы Президентшщ 2019 жылгы 29 сэyiрдегi № ПФ-5712 «Эзбекстан Республикасыныц халык бiлiм беру жYЙесiн 2030 жылга дешн дамыту тужырымдамасын бекiтy туралы» Жарлыгы.
7. Амонашвили Ш.А. Тезiрек, балалар, бiз ушуды Yйренемiз. Ред. Шалва Амонашвилидщ Yйi. Зертхана адамгершшк. Пед. MGPU. - М., 2005- 329 б.
8. Джулина Е.В. Элеуметпк реабилитация непздерь Сфера сауда орталыгы. М., 2005 - 187 б.
