CC BY
21BIBLIOGRAFIYANING FAOLIYAT SOHASI SIFATIDA PAYDO BO'LISHI
VA RIVOJLANISHI
Sohiba Yo'ldasheva yuldasheva. soxiba19@gmail.com O'zbekiston davlat san'at va madaniyat institutining Farg'ona mintaqaviy filiali
Annotatsiya: Ushbu maqola bibliografik axborot nazariyasi asoslari ko'lami jihatidan kengroq va mazmuni jihatidan ancha murakkab bo'lgan hodisani -bibliografik faoliyatni ko'rib chiqishga o'tish uchun zarur bo'lgan barcha shartlarni o'z ichiga oladi. Maqola barcha mutaxasislarga mo'ljallangan.
Kalit so'zlar: bibliografik axborot, bibliografik faoliyat, kitob, kutubxona, epizodik, bibliografik xizmat
EMERGENCE AND DEVELOPMENT OF BIBLIOGRAPHY AS A FIELD OF
ACTIVITY
Sohiba Yoldasheva yuldasheva. sohiba19@gmail.com Fergana regional branch of Uzbekistan State Institute of Art and Culture
Abstract: This article contains all the conditions necessary to move from the basics of the theory of bibliographic information to the consideration of a phenomenon that is broader in scope and more complex in terms of content - bibliographic activity. The article is intended for all specialists.
Keywords: bibliographic information, bibliographic activity, book, library, episodic, bibliographic service
Bizga ma'lumki, tarixan bibliografik ma'lumotlarning dastlabki shakllari qadimgi davrlarda paydo bo'lgan. Ularning barchasi insonlar tomonidan yaratilgan. Binobarin, bibliografik axborot bilan bir qatorda bibliografik faoliyat ham vujudga keldi. Dastlab, bibliografik faoliyat noprofessional, tasodifiy va epizodik edi. Olimlar, yozuvchilar, rohiblar, kutubxonachilar, noshirlar va kitob sotuvchilari tasodifiy va asosiy mashg'ulotlari bilan bog'liq holda shug'ullanganlar. Ko'pincha, bu maqsadlar uchun kitob to'plamlarining "inventarlari", "reestrlari" tuzadigan oddiy savodli odamlar jalb qilingan. Ammo vaqt o'tishi bilan bibliografiya o'zini izolyatsiya qila boshlaydi, kitoblarni bibliografik tavsiflashning o'ziga xos usullari va qoidalarini ishlab chiqadi va nihoyat, kasbiy inson faoliyatining alohida sohasi sifatida ajralib turgan. Bu jarayon tarixan uzoq va murakkab bo'lgan yo'lni bosib o'tdi. Mamlakatimizda bibliografik
faoliyat faqat sovet davrida, asosan kutubxonachilik va kitob savdosi doirasida ommaviy kasb xususiyatlariga ega bo'lgan.
Bibliografik faoliyatning tarixiy murakkablashuvi jarayonida uning vazifalari va funksiyalari, tashkiliy shakl va usullari tobora xilma-xil bo'lib borib, bibliografik faoliyatning o'zida muqarrar ravishda mehnat taqsimoti jarayoni boshlandi. Bibliografik axborotni yaratish faoliyati bibliografik axborotni iste'molchilarga yetkazish faoliyatidan ajrala boshlaydi. Bu bibliografik faoliyatning ikkita asosiy jarayonini: bibliografiya va bibliografik xizmatlarni ajratib turadi. Tajribani umumlashtirish, nazariy asoslarni ilmiy ishlab chiqish, bibliografik ishning o'ziga xos usullari, bibliografiya tarixi, so'ngra bibliografik kadrlarni bibliografiyani tashkiliy boshqarishda kasbiy tayyorgarligi (tayyorlash) v tadbirlari ishlab chiqildi. Shunday qilib, to'g'ridan-to'g'ri yoki amaliy bibliografik faoliyat (bibliografik ma'lumotlarni yaratish va iste'molchilarga etkazish) bilan bir qatorda hosila va unga hamroh bo'lgan faoliyat turlari: tadqiqot, o'quv, boshqaruv ham shakllantirilib borildi.
Shu bilan birga, ko'pchilik - olimlar, yozuvchilar, jurnalistlar bibliografik faoliyat bilan (adabiyotlarga havolalar, taqrizlar, foydalanilgan manbalar ro'yxati va boshqalar ko'rinishidagi bibliografik ma'lumotlarni yaratish) mutaxasis bo'lmagan tarzda ham shug'ullanishda davom etmoqda. Asosan, ilmiy ish olib boradigan va kitob yozuvchi deyarli har bir kishi bir vaqtning o'zida jamiyatning bibliografik ta'minlanishida muhim rol o'ynaydigan bibliografik ma'lumotlarni yaratadi.
Bibliografiyaning faoliyat sohasi sifatida ta'rifi.
Yuqorida aytib o'tilganidek, "bibliografiya" atamasi juda ko'p ma'nolarga ega. 60-yillarning oxiridan boshlab mahalliy bibliografik tadqiqotlardan shuni ko'rishimiz kerakki, XX asrda bibliografik terminologiyaning birinchi davlat standarti tayyorlanishi hamda tizimli va faoliyatga asoslangan yondashuvlar g'oyalarining bibliografiya faniga kirib borishi munosabati bilan bibliografiya g'oyasi faoliyat sohasi sifatida keng tarqaldi.
Natijada "bibliografiya" va "bibliografik faoliyat" atamalari sinonim bo'lib chiqdi. Buni tekshirish "Bibliografik faoliyat" uchun yuqoridagi ta'rifda belgilangan "bibliografiya" tushunchasini almashtirish kifoya.
Ko'pgina mutaxassislar (va mutaxassis bo'lmaganlar) mamlakatimizda va ayniqsa chet ellarda ham "Bibliografiya" atamasi hali ham bu ma'noda qabul qilinmagan.
Ta'rifning alohida kamchiligi sifatida shuni ta'kidlash mumkinki, uning oxirgi qismi ("jamiyatda bosma nashrlardan foydalanishga ta'sir qilish maqsadida") shart emas, chunki uning ma'nosi "bibliografik ma'lumot" tushunchasida allaqachon mavjud.
Bundan tashqari, u bibliografik faoliyatning hujjatli ob'ektlari doirasini toraytiruvchi "matbaa asari" ko'rsatkichini o'z ichiga oladi. Shuning uchun, GOSTda
ta'rifga eslatma beriladi, bunda bibliografiya nafaqat bosma asarlar, balki qo'lda yozilgan kitoblar, dissertatsiyalar, saqlangan qo'lyozmalar va boshqa materiallar bilan ham shug'ullanadi. Natijada, asosiy ta'rifning bayonoti unga izohda rad etilganligi ma'lum bo'ldi. Bu standartni ishlab chiquvchilar "bosma asarlar" o'rniga foydalanish taklifini rad etishlari sababli sodir bo'lgan.
Mamlakatda bibliografik terminologiyaning dastlabki ikkita standartini ko'p yillar davomida joriy etish natijasida ular tomonidan o'rnatilgan "bibliografiya" atamasining noaniqligini umumiy tan olishning iloji bo'lmadi. Ko'pgina nashriyotlar "Bibliografiya..." nomli bibliografik qo'llanmalarni nashr etishda davom etdilar. Butunittifoq kitob palatasi (birinchi ikkita standartni ishlab chiquvchi) "Rus bibliografiyasi" nomi ostida mamlakat bibliografik mahsulotlar indeksini nashr etishda davom etdi.
Bundan tashqari, yangi nom ma'no jihatidan ham, terminologik tuzilishi jihatidan ham ilmiy-texnikaviy axborot, kutubxona va nashriyotning asosiy terminologik standartlari tizimiga (SIBID tizimi) kiritilgan: "Kutubxonashunoslik", "Ilmiy va axborot fanlari", "Bibliografik faoliyat" va boshqalar .
Bibliografik faoliyatning o'zi unda "bibliografik ma'lumotlarga bo'lgan ehtiyojni qondirish uchun axborot faoliyati sohasi" sifatida belgilanadi. Ushbu ta'rifda:
- birinchi marta eng yaqin umumiy tushuncha sifatida "axborot faoliyati" ishlatilgan. Aniqrog'i, bu hujjatli aloqalar tizimidan tashqariga chiqmaslik uchun "hujjatli axborot faoliyati" bo'lardi, ammo standart tuzuvchilar ushbu yangi atamani himoya qila olmadilar. Shu sababli, ushbu terminologiya doirasida axborot faoliyati deganda axborotga bo'lgan ehtiyojni har tomonlama ta'minlash (aniqlash, qondirish va shakllantirish), shu jumladan hujjatlashtirilgan ma'lumotlarni yaratish, qayta ishlash, saqlash, qidirish va tarqatish bo'yicha faoliyat tushunilishini aniqlashtirish kerak. Hujjatli aloqa tizimidagi barcha davlat muassasalari tomonidan har qanday maqsadda (ilmiy, yordamchi, kasb-hunar-ishlab chiqarish, o'quv va hokazo) amalga oshiriladigan;
- bibliografik faoliyatning funktsional mohiyati uning jarayonlarini sanab o'tish bilan emas, balki uning asosiy ijtimoiy maqsadini ko'rsatish orqali ochib beriladi.
Keyingi yillarda bibliografik terminologiya tizimida "bibliografiya" atamasi uchun mantiqiy asosli o'rin topish, ya'ni unga undan olingan boshqa atamalarning ma'nolari bilan mos kelmaydigan ma'no berish istagi paydo bo'ldi. Ushbu maqolada"bibliografiya" atamasini eng keng bibliografik ma'noda, to'g'ridan-to'g'ri (amaliy) va hosilaviy faoliyat, birinchi navbatda, tadqiqot, shuningdek, ta'lim (kadrlar tayyorlash) va tashkiliy-boshqaruv faoliyatida qo'llashni "bibliografiya" jamiyatda bibliografik ma'lumotlarning ishlashini ta'minlaydigan turli xil faoliyat turlari (amaliy, tadqiqot, o'quv, boshqaruv) tizimi sifatida ta'riflash mumkin.
Ushbu formulaning avvalgidan ko'ra kengroq ma'nosi ravshan, chunki
bibliografik ma'lumotlarning ommaviy ishlashini ta'minlash nafaqat uni yaratish va iste'molchilarga etkazish, ya'ni bevosita bibliografik faoliyat bilan shug'ullanish, balki ushbu faoliyatni o'rganish, tajribani umumlashtirish, ilmiy rivojlantirishni ham anglatadi.
Ushbu yondashuv bilan:
- bibliografik tadqiqotlar o'rtasidagi jiddiy farqlarni inkor etmasdan, bibliografik fan va amaliyotning terminologik ta'kidlash mumkin bo'ladi;
- bibliografiyani tizimli tushunish imkoniyatlari sezilarli darajada kengaytirildi va boyidi, chunki uning barcha ko'rinishlari boshidanoq bir qator o'zaro bog'liq bo'lgan mustaqil quyi tizimlardan tashkil topgan yagona yaxlitlikda tashkil etilgan.
Shu bilan birga, so'nggi payitlarda bibliografiya "bibliografik ma'lumotlarni tayyorlash, tarqatish va ulardan foydalanishni ta'minlaydigan axborot infratuzilmasi" degan ta'rif paydo bo'ldi.
Bu ta'rif, birinchidan, ijtimoiy hodisa sifatida bibliografiyaning umumiy faoliyat kvalifikatsiyasini rad etishni o'z ichiga oladi. Faoliyat joyini "infratuzilma" egallagan.
Ikkinchidan, bibliografiya fani yana bibliografiyadan chiqariladi.
Nihoyat, uchinchidan (va bu asosiy narsa), ta'rifda, xuddi yangi "infratuzilma" umumiy bibliografik kontseptsiyasi uchun ariza mavjud.
Shunday qilib, agar hozircha infratuzilmani chetga surib qo'yadigan bo'lsak, zamonaviy bibliografiya fanida "bibliografiya" ga ilmiy tushuncha sifatida uzoq vaqtdan beri ikkita asosiy nuqtai nazar mavjud: torroq va kengroq. Ikkala nuqtai nazar ham mavjud bo'lish huquqiga ega. Bundan tashqari, ular o'rtasida tub farqlar yo'q, chunki ikkalasi ham faoliyat sifatida bibliografiyaning umumiy malakasiga bir xil yondashuvga tayanadi. Biz, asosan, faqat asosiy bibliografik tushunchaning ko'lami va uning ta'rifi bo'yicha kelishmovchiliklar haqida gapiramiz. Qaysi yondashuv ko'proq hayotiyligini kelajak ko'rsatadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. I.J.Yuldashev,G'.A.Narzullaev,T.D. Boyto'raev [X.Mamatraimova]. BIBLIOGRAFIYaShUNOSLIK. (tarixi, nazariyasi, uslubiyoti va bibliografiya ishini tashkil qilish va boshqarish).- Toshkent: 0'qituvchi,2019.- 2019-293b.
2. To'ychiyeva D.J.bibiliografiyashunoslik: o'quv qo'llanma.- Qo'qon, ARTPRESS,2023.-183b.
3. To'Ychiyeva, S. N. M. (2022). BARKAMOL AVLODNI TARBIYALASHDA AXBOROT-KUTUBXONA MARKAZLARINING ROLI. Oriental Art and Culture, 3(2), 683-689.
4. To'Ychiyeva, S. N. M. (2022). OILADA BOLANI KITOBGA QIZIQTIRISHNING YO 'LIARI VA VOSITALARI. Oriental Art and Culture, 3(2), 367-372.
5. To'Ychiyeva, D. (2022). AMIR TEMUR VA TEMURIYLAR DAVRIDA KITOBAT SAN'ATI VA KUTUBXONALAR. Oriental Art and Culture, 3(2), 290-297.
6. To'Ychiyeva, D. (2023). AXBOROT-KUTUBXONA MUASSASALARIDA REKLAMANING O 'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI VA ULARNING TURLARI. Oriental Art and Culture, 4(1), 802-807.
7. Tuychiyeva, D. (2023). Commercial and Non-Commercial Marketing in Information and Library Activities. INTERNATIONAL JOURNAL OF INCLUSIVE AND SUSTAINABLE EDUCATION, 2(2), 18-21.
