CC BY
25
YflK 805.5:811.161.3
y. I. Ky^iKOBiH
EenapycKi g3ap^ayHbi тэxнanariннbI ymBepcrreT
BE^APyCKI HA^CK y KAHТЭKCЦЕ HAByKOBArA ACЭHCAВAHHfl
ApTbiKyn npMCBeHaHM BbicBaTneHHM acHoyHMx HanpaMKay gacnegaBaHHa 6enapycKaM aK^HTa-norii Ha npa^ry XX-XXI ctct. Мaтэpbianbi MaHarpa^iHHbix пpaц na $aHeTb^bi, ^aHanorii i ap$a-эпii, neKciKarpa^iHHbia, HaByKoBa-MeTagbraHbia i By^6Hbia pac^a^y^ ga3Bonini ynepmMHM bh-nynb^b acHoyHHx этaпay cTaHayneHHa cicтэмн HaByKOBara amcaHHa нaцicкy y 6enapycKaM nrrapaTypHaft MOBe i aкpэcniцb ix agMeraac^.
AyTap пpнxogзiцb ga bhchobh, mTO cynacHaa 6enapycKaa aK^HTanoria BbiBynaHa Hane^HbiM HMHaM 3 nyHKTy nornagy ap$aэmннaгa 3Ha^HHa, aKycTbraHbix xapaKTapbicTbiK HaqicKHbix i He-Ha^cKHbix ranocHHx, arynbHaM тэapэтbraнaM cre^i^im HaqicKy. nepcneKTHyHHM HanpaMKaM gacnegaBaHHa Ha cynacHbiM этaпe naBiHeH cтaцb pa3rnag Taro, aK ynnbiBae nicbMO Ha BbmpaqoyKy i 3acBaeHHe HopMay 6enapycKaM ap$aэmi i aK^mya^ii, HaKonbKi мэтaзrogнa cтвapэннe npaBina-pэкaмeнgaцнi gna y^MBaHHa HagnirapHara 3HaKa «aKyTa» y 6enapycKiM npaKT^i^H^iM nicbMe g3ena HeHTpani3aqHi aK^mya^iMHbix gy6neTHbix ^opMay.
K^ronaBHH cjobm: aK^manoria, ap$aэma, rpa^iKa, ap$arpa$ia, нaцicк, ^aHeTbma.
U. I. Kulikovich
Belarusian State Technological University
BELARUSIAN ACCENT IN THE CONTEXT OF SCIENTIFIC UNDERSTANDING
The article is devoted to finding out the main lines of research of the Belarusian accentuation for XX-XXI centuries. Materials monographic works on phonetics, phonology, and orthoepy, lexicographical, scientific, educational and training development for the first time allowed to allocate five basic stages of formation of the system of the scientific description of the pressure in the Belarusian literary language and outline their features.
The author concludes that modern Belarusian accentology been adequately studied in terms of or-thoepic value, the acoustic characteristics of stressed and unstressed vowels, general theoretical specificity pressing. The promising direction of research at the present stage should be a consideration of the effect of elaboration and mastering the rules of the Belarusian orthoepy and accentuation, as is advisable to establish rules, guidelines for the use of the sign "fettered" in Belarusian practical writing for neutralization accentology doublet forms.
Key words: accentology, orthoepy, drawing, spelling, stress, phonetics.
yBOfl3mbi. Bbiny^HHe y MaynernaM nnbmi npbi ganaMO3e ^aHeTbiHHbix cpogKay royHaM ag3iHKi (cKnaga, cnoBa, ciHTarMbi), Ha3BaHae y niHrBicTHHHaM niTapaTypbi Ha^cKaM [1, c. 9], - xa-paктэpнaa aca6niBac^ 6enapycKara cnoBa, «nynbc mobh» [2, c. 123], «^aHeTbiHHaa pbica, aKaa axonniBae yce ranocHbia y cnoBe» [3, c. 170], aKix y 6enapycKaM MoBe, na nagniKax HaByKoy^y, ycaro 0,1351 (15,51%) [4, c. 46]. no6an 3 irn-aHa-^iaM нaцicк agнociццa ga cynepcemeHTHbix $a-HeTHHHHx ag3iHaK, gna aKix ^aHeTbiHHbiMi cpog-KaMi Bbiny^HHa нaцicкнoгa эneмeнтa з'aynaroццa пpaцaгnacцb, cina BbiMayneHHa, paBMam^HHe ra-nocHara y cnoBe.
AKTyanbHac^ gacnegaBaHHa aK^HTanorii 6e-napycKaM mobh a6yMoyneHa cte^i^iKaM 6enapyc-Kara нaцicкy, aro pyxoMa^ro i po3HaMac^Ba^ro, цecнaM cyBa33ro ca 3MecraBbiM 6oKaM cnoBa пpaз apram3yronyro (pbrrninHyro) ^yH^biro. AKpaMa
rэтara, Ba^Ha 3pa3yMe^ acHoyHbia тэнgэнцнi y BbiBy^HHi Ha^iaHanbHaM aK^HTanorii, Ka6 bh-pamb^b mэpaг ^a^ran^ix 3agan пa cтвapэннi нecyпapэнniвнx пpaвinay пacтaнoУкi нaцicкy y ^ocmx i cKnagaHHx cnoBax 3 мэтaM 6ecпaмнn-KoBa пpagкaзвaцb ix ceMamHHHae нaпayнeннe y MayneHnaM rawm.
3agana apTbiKyna - ycтaнaвiцb этaпн BbiBy-^HHa 6enapycKaM aкцэнтanorii g3ena pac^a^y-Ki cicreMbi HaByKoBara aпicaннa 6enapycKara Ha-цicкy Ha пpaцary XX - mHaTKy XXI ct.
MarepwanaM gna gacnegaBaHHa ^^y^wni HaByKoB^ia, HaByKoBa-MeTagbiHHbia i Byn36H^ia bh-gaHHi XX-XXI ctct. (6onbm 3a 50 ag3iHaK), y aKix acвaтnaroццa miTaHHi 6enapycKaM aK^HTanorii.
AeHoyHaa nacTKa. nepmbiM этaпaм внвyнэн-Ha 6enapycKara нaцicкy з'aynaeццa gaKacT-pнннiцкi пepнag - кaнeц XIX - пaнaтaк XX ct. Y reTbi nac, aK cnymHa ag3HanHy H. fflaKyH, Ha
жаль, «сютэматызаваную беларускую акцэнта-логiю стварыць не удалося» [5, с. 164].
Прычын такога становшча, згаданых у працах М. Бiрылы, Л. Выгоннай, Л. Шакуна, А. Жураускага, А. Падлужнага, I. Гапоненю, С. Запрудскага, М. Прыгодзiча, дзясятак. Най-больш значныя - нераспрацаванасць лшгвютыч-най тэрмiналогii (тэрмiн «нащск» у тагачасных вучэбных брашурах для школы выкарыстоу-вауся побач з тэрмiнамi «ударэньне або акцэнт» [6, с. 6]; недасканаласць лгаратурнай мовы, якая не мела строгiх вымауленчых нормау; страката-сць дыялектнага матэрыялу; вузкая сфера ужы-вання лггаратурнай мовы у вусных зносiнах; непрызнанне беларускай мовы афiцыйнай наву-кай; адсутнасць сталых тэатральных калекты-вау. Не хапала яшчэ, як шсау А. Багдановiч, «сталага грунту сярод шыроюх мас тых бела-русау, што страцiлi усякую нацыянальную сьвядомасьць, i сiл для пастаноую гэтае справы шырака» [7, с. 52].
За першыя сямнаццаць гадоу ХХ ст. навукоу-цы змаглi стварыць толью агульную характары-стыку беларускага нацiску (1-ы выпуск 2-га тома працы Я. Карскага «Белорусы», с. 393-444), г. зн. указалi на яго своеасаблiвасць, месца у сютэме нацiску славянскiх моу без стварэння адмысловых правiлау, абагульненняу i вывадау [8, с. 3]. Рэдкiя несупярэчлiвыя высновы да-тычылiся умоуных моу на тэрыторьи Беларусi. Напрыклад, пры разглядзе аргатызмау упер-шыню было устаноулена, што нацiск звычайна прыпадае на прыставачныя элементы тыпу ку-, шу-, тры- i iнш., яюя далучаюцца да агуль-навядомых беларусюх слоу: кутрава, шъгвясна, трытоле [9, с. 139].
Актыуны працэс даследавання, фармiра-вання акцэнталагiчных i арфаэтчных нормау беларускай лiтаратурнай мовы распачауся у пас-лякастрычнiцкi перыяд i у многiм залежау ад са-цыяльна-эканамiчных, адукацыйных, культурных здабыткау грамадства, назапашвання звес-так пра асаблiвасцi беларускага нацiску, глыбiнi лексiкаграфiчнага апiсання лексiкi у слоушках, пашырэння марфалагiчнай распрацоую беларускай мовы. Менавгга названыя чыннiкi i прадвыз-начылi далейшую перыядызацыю навуковага вывучэння нацiску у беларускiм мовазнаустве.
Друпм этапам даследавання нацыянальнай акцэнталогii сталi перадваенныя два дзесящ-годдзi: 20-30-я гг. ХХ ст. Прычым найбольш плённым можна лiчыць першае паслярэвалю-цыйнае дзесяцiгоддзе, калi у БССР шло ства-рэнне нацыянальнай адукацыйнай сiстэмы, дзе вывучэнню беларускай мовы надавалася асобая роля: з 1924/1925 навучальнага года у вучэбныя планы уах тыпау школ Беларусi беларуская мова уведзена для абавязковага навучання. Тагачасныя
актыуныя дзеячы нацыянальнага адраджэння, та-ленавiтыя лiнгвiсты у сваiх аутарскiх выданнях (iншы раз выпушчаных за уласны кошт) iмкнулiся пазнаёмщь грамадскасць з найноу-шымi дасягненнямi у галiне акцэнталогii, хаця i прызнавалi, што «законы нашага нащску яшчэ не дасьледжаны, а дзеля гэтага устанавщь цвёрдых правiл нельга» [10, с. 36]. Тым не менш зроблена за гэтае дзесящгоддзе было нямала.
Па-першае, у падручшках вядомага педагога i даследчыка Я. Лёсша былi змешчаны бясспрэч-ныя i сёння сцвярджэннi адносна характары-стыкi i вялiкага значэння слоунага i фразавага нацiску у сучаснай беларускай мове [10, с. 34; 11, с. 11-12].
Па-другое, навукоуцы першых дзесяцiгоддзяу ХХ ст. (Б. Тарашкевiч, С. Некрашэвiч, Я. Лёск i iнш.) уперш^1ню звярнулi увагу на важнасць нацiску для беларускага праватсу [10, с. 35].
Па-трэцяе, на аснове фармальных паказчы-кау засваення iншамоунай лексiкi у беларускай мове былi зроблены спробы стварыць правшы, якiя б абгрунтоУвалi пастаноуку нацiску у «чу-жаземных словах». «Кат лацiнскае слова перай-шло у беларускую мову са страчаным канчаткам (-ус, -ум, -ма, -¡с, -е), - адзначау Я. Лёсiк, - то яго уласны (сопасны) канчатак, што стаяу на перад-апошшм складзе, апынууся на апошшм складзе: дакумэнт, м1г1страт, сынтакс (тут нащск стащь на перадапошшм складзе пасьля страты канчатку - с, бо стаяу ён на трэйщм ад канца: сттаксс)» [10, с. 38].
Па-чацвёртае, Я. Колас у сваiм дапаможнiку для вучняу i настаунiкау «Методыка роднае мовы» (1926), бадай, упершыню сярод беларус-кiх метадыстау сфармулявау думку, што нащск побач з штанацыяй, паузамi належ^1ць да важных прыёмау выразнага чытання, дапамагае лепш зразумець твор, спрыяе распазнаванню слова [12, с. 58].
Па-пятае, вучоныя пачат даследаваць пры-ватныя акцэнтныя сютэмы дыялектнай мовы (Я. ВоУк-Левановiч, I. Кузьмш, С. Некрашэвiч, П. Растаргуеу) [13, с. 23], гiстарычныя аспекты беларускага нащску i яго уплыу на змены гукау. Так, у падручшку А. Багдановiча, мэта якога паглыбщь i пашырыць тэарэтычныя веды, пазнаёмщь «з беларускай мовай у яе навуковым асьвятленьнi» [14, с. 3], былi пададзены некато-рыя адметнасцi беларускага нацiску, што скла-лiся у перыяд «Беларуска-Лггоускай дзяржавы». Напрыклад: «у дзеясловах, складаных з прый-меньнiкамi, нацiск не пераношуся на прыймень-нiк, а заставауся на дзеяслове, як напрыклад, "па-мёр", замест "помер", "падняу", замест "подняу"... Нацiск на канчатках iменьнiкау назоун^1х робiцца нярухомым, "воук, ваука, ваукоу, дачка, дачку, дачок" i гэтак далей» [14, с. 45-47].
Трэщм значным перыядам у даследаваннi беларускай акцэнтуацьп сталi 50-60-я гады ХХ ст., названья А. Жураусюм, перыядам ад-носнай стабiлiзацыi граматычных i лекшчных нормау беларускай лiтаратурнай мовы [15, с. 12]. Штуршком да вывучэння яе паслужылк аднаулен-не працы 1нстытута мовазнауства Акадэмii навук БССР на чале з дырэктарам К. Атраховiчам, развiццё сiстэм радыёвяшчання i тэлебачання [16, 17], станауленне беларускага тэатральнага мастацтва. Гэтыя важныя складнш жыцця Бела-русi прадвызначылi пашырэнне сферы вуснай формы беларускай лгаратурнай мовы, пас-прыялi удасканаленню сютэмы школьнага наву-чання, стварэнню першых практычных рэкамен-дацый, дапаможшкау па беларускай арфаэпп, распрацоуцы i астэмагызацып правшау паста-ноую беларускага нащску.
Пачатак сiстэматызаванага вывучэння на-цыянальнай акцэнтуацыi паклала у гэты перыяд кандыдацкая дысертацыя М. Лобана [18], абаро-неная у 1953 г. Яе аутар вызначыу тыпы нащску назоушкау, абагульнiу назiраннi за асноУнымi з'явамi нацiску, выявiу найбольш пашыраныя выпадкi яго няустойлiвасцi. Працягам напрам-ку паслужыу артыкул Я. Рамановiч i А. Чабя-рук [19], дзе былi акрэслены некаторыя асаблiвасцi нацiску назоунiкау i лiчэбнiкау у беларускай мове, а таксама артыкул М. Бiрылы «Да пытання аб фармiраваннi i важнейшых нормах беларускага лггаратурнага вымаулення» [20].
Адным з першых пасляваенных дапамож-шкау для студэнтау, напiсаным у 1946 г., але надрукаваным толью у 1958 г., стау «Нарыс су-часнай беларускай мовы з гiстарычнымi камен-тарыямЬ> П. Юргелевiч. У прадмове да выдання аутар прызнавауся, што падчас працы над кшгай было нямала цяжкасцей. «Самая галоуная з iх заключалася у тым, што сучасная беларуская мова слаба вывучана, а многiя пытаннi у ёй зусiм не даследаваны, у вышку чаго аутару да-водзшася не толькi апiсваць факты беларускай мовы, але часамi i даследаваць iх» [21, с. 3]. У вышку аутар выдання акрэ^у галоуныя тры адрозненнi пастаноукi нацiску у рускай i беларускай мовах, засяродзiу увагу на словах з няустойтвым нацiскам Скарына - Скарына, Бе-ларус - Беларус1, Мя - ¡мя, ваука - воука, паседжанне - пасяджэнне, бл1жай - бл1жэй, наперад - напярод, кратва - кратва, рэмень -рамень, прачытаны - прачытаны, вадзяны -вадзяны i шмат шшых, паспрабавау акрэ^ць прынцыпы вызначэння нащску у аддзеяслоуных назоушках (памяншЭнне, паскарЭнне) i дзеепры-метнiках (выключаны, захаваны) i г. д. [21, с. 9395]. Крыху шырэй тэматычна блiзкая iнфармацыя пра асаблiвасцi беларускага нацiску, асобныя выпадю яго няустойлiвасцi была пададзена i у
падручнiку «Курс сучаснай беларускай лгара-турнай мовы» (1961 г.), дзе разглядалюя формы заяц, зайцы (зайцы), сват, сваты (сваты), туман, туманы (туманы); далг - дал1, узялг -узял1, прадал1 - прадалI, пачал1 - пачал1, паднял1 -паднял1 [22, с. 93-95].
Вывучэнне дзеяслоунага нащску распача-лося з першай для беларускага мовазнауства спробы манаграфiчнага атсання сiстэмы дзеяс-лова «Марфалогiя дзеяслова у беларускай мове» (аутар Ю. Мацкевiч). Тут былi разгледжаны нацiскныя склады некаторых групау дзеясловау i iх формау [23]. А вось «Граматыка беларускай мовы» зафшсавала агульныя палажэннi пра нащск у назоУнiках, прыметнiках, лiчэбнiках, займеннiках, дзеясловах i яго формах, прыс-лоуях [24].
Адметнасцю першага пасляваеннага двац-цацiгоддзя стала асэнсаванне нащску як важнага элементу культуры вуснага маулення. Зас-навальшкам гэтага напрамку стау прафесар Ф. Янкоусю. У сваiх выданнях ён не толью тэарэтычна абгрунтоувау важнасць захавання акцэнталагiчных нормау, але i прыводзiу спiсы слоу, iх формау, якiя часта вымауляюцца з па-мылкамi у нацiску [25, 26].
Канец 60-х - 80-я гг. ХХ ст. - трэщ перыяд вывучэння беларускай акцэнталапчнай мадэль З аднаго боку, ён стау своеасабл1вым працягам папярэднiх напрамкау атсальных даследаван-няу акцэнтуацыi слоу некаторых часщн мовы у беларускай лгаратурнай i дыялектнай мове. Пра гэта сведчаць артыкулы i кнiгi М. Бiрылы [2729], прысвечаныя тыповым выпадкам няус-тойлiвасцi нацiску у пачатковых формах, на-цiску назоушкау, дзеясловау прадуктыуных i не-прадуктыуных класау; працы Л. Вардамацкага [30-32], у яюх характарызавауся нацiск у трох сучасных усходнеславянскiх мовах; Я. 1вашущч [33, 34], дзе разглядауся нацiск беларускага дзеяслова у сшхронным плане, стварэнне адмысло-вага слоушка [35], грунтоуных вучэбных да-паможнiкаУ [36].
З другога боку, гэта час, кат распачалiся эксперыментальныя даследаваннi прыроды на-цыянальнай фанетычнай i фаналагiчнай сiстэм, дзе разглядалюя i адметнасцi нацiску [37-39; 3, с. 5-53; 40-44].
За адзначанае дваццащгоддзе вучоныя грун-тоуна ашсат дзве асноуныя функцыi нацiску у дачыненнi да беларускага маулення: дыферэн-цыяльную (нацiск - марфаналагiчны сродак для адрознення сэнсу слоу) i кульмшацыйную (на-цiск - дадатковы граматычны сродак для адрознення словаформ): мука - мука, капаць - капаць, прымус - прымус, тамбур - тамбур, рую - рукI, ног1 - нагI, дасыпаць - дасыпаць, адрэзаць - ад-разаць i шш. Устанавш, што асноунае значэнне
у мове мае кульмшацыйная функцыя нацiску: «iнфармацыя аб слоуным нацiску выкарыстоу-ваецца чалавекам для вызначэння колькасцi слоу у паведамленш i тым самым дапамагае ча-лавеку члянiць бесперапынную моуную плынь» [1, с. 5-6].
На аснове анатзу месца нацiску у парадыгме пераважнай большасцi ужывальных у лгара-турнай мове слоу i параунальнага вывучэння асаблiвасцей нацiску у славянсюх мовах фане-тысты выявiлi акцэнтныя тыпы зменных часцiн мовы, лекшчны састау кожнага акцэнтнага тыпу, а таксама тое, што у беларускай лгара-турнай мове маецца значная колькасць акцэнту-ацыйных дублетау, прычынамi з'яулення якiх могуць выступаць: дзеянне аналоги (абуттк, абуттца i абуттк, абутнща); розныя шляхi за-пазычання шшамоунай лексiкi (магазт, дакумент i магазгн, дакумент); узаемадзеянне лiтаратурнай мовы з мясцовымi гаворкамi (знахар, затець i знахар, загнець); беларуска-рускае моунае узаемадзеянне (кратва, адз1наццаць i кратва, адзтаццаць); уплыу прафесiяналiзмау (¡скра, генез1с i ¡скра, генез1с) [36, с. 266-269].
1нструментальнае даследаванне беларускага вакалiзму прадэманстравала наступнае: асноу-ная асаблiвасць беларускага нацiску - яго нема-тываванасць фанетычным складам слова; месца нащску вызначае акустычную будову слова, яго фанемны склад даужыня нащскных складоу значна большая за даужыню ненацiскных; ад-розненнi памiж нацiскнымi i ненацiскнымi скла-дамi па штэншунасщ i частаце асноунага тону меншыя, чым па даужыш [38, с. 34-35]; у беларускай мове ютотную ролю у вызначэнш месца нацiску адыгрывае даужыня галосных, якая дазваляе без звароту да семантыю з высокай iмавернасцю правшьна выдзелiць слоуны нацiск у звязнай вуснай мове [1].
Вынш ж пахашнгвютычнага эксперыменту далi падставу сцвярджаць, што нащск з'яуля-ецца самым важным фактарам, у залежнасщ ад якога можа мець месца мадыфшацыя галосных у моунай плынi: большасць ненацiскных галос-ных у звязным тэксце распазнаецца горш за нацiскныя [1, с. 59-101].
Беларусюя мовазнаУцы-педагогi прыйшлi да высновы, што акцэнталогiя - «складаная i най-больш спрэчная галша навукi аб мове», вы-вучэнне якой патрабуе ад настаушка (выклад-чыка) карпатлiвай працы, спецыяльных пры-ёмау i метадау [45, с. 33], прычым асобая увага падчас педагагiчнай дзейнасцi павiнна звярта-цца на чыста акцэнталагiчныя паралексы-пры-метнш - словы, iдэнтычныя па значэнш, але ад-розныя нацiскам у беларускай i рускай мовах: аглабельны - оглобельный, маладзенькг -
молоденький, бестактоуны - бестактный, за-лочаны - золочёный, тэкставы - текстовой, удалы - удалой i г. д. [46].
Апошняе дзесящгоддзе ХХ ст. - першыя два дзесяцiгоддзi ХХ1 ст. - новы этап даследа-вання беларускага нацiску. Перыяд характары-зуецца паглыбленнем тэарэтычных ведау пра пабочны нацiск, нацiскныя склады службовых слоу [47, с. 137-138], уважшвым стауленнем наву-коуцау да праблем акцэнталагiчнай варыянтнасцi у мiнулым i на сучасным этапе, стварэннем спе-ц^1яльн^1х лексiкаграфiчн^Iх прац [48], практычнай скiраванасцю публiкацый, аб'яднаных щэяй -устанавiць заканамернасцi правiльнага месца-вызначэння нацiску у лексемах i акцэнталагiчных парадыгмах слоу дзеля кансатдацыи нормау лiта-ратурнага вымаулення, забеспячэння патрэбау практыкi, «павышэння культуры шсьмовай беларускай мовы i вуснага маулення» [49].
Пацверджаннем таму служаць: артыкул С. За-прудскага, дзе разгледжаны разнастайныя ак-цэнтныя тыпы у беларускай лiтаратурнай мове 20-30-х гадоу ХХ ст., а таксама уплыу акцэнта-лагiчных нормау рускай i польскай моу [50]; ма-награфiя I. Шкрабы «Варыянтнасць у сучаснай беларускай мове», якая дазваляе прасачыць прычыны акцэнталагiчнага варЧравання у нашы днi з актуальнымi прыкладамi акцэнталагiчных варыянтау назоУнiкаУ (вътадак - выпадак, даследаванне - даследаванне, у вобласцях - у абласцях), дзеясловау (загрэбц - заграбщ, цяп-лщца - цепл1цца,угаворваць -угаварваць), пры-метшкау (гумавы - гумовы, шоукавы -шауковы, каштанавы - каштановы), прыс-лоуяу (дачырвона - дачьгрвана i шш.) [51]; се-рыя публiкацый вядомых у краше навукоуцау i метадыстау: М. Бiрылы [48], Л. Выгоннай [52, 53], В. Ляшчынскай, Г. Малажай, Г. Кулеш [54], Л. Кунцэвiч [46], Я. Рамановiч, А. Чабярук [55], А. Кауруса [56], В. Русак [57], I. Лепешава [58].
У сваiх працах гэтыя i iншыя навукоуцы не-аднаразова даводзш: 1) нацiск можа цалкам змяняць сэнс вымауленага, а затым i запiсанага або надрукаванага як у асобным слове, так i у цэлым сказе; 2) парушэннi лгаратурнай нормы у галiне нащску адносяцца да найбольш рас-паусюджаных мауленчых i моуных недаглядау i маюць, як правiла, негатыуную грамадскую ацэнку, сведчаць пра агульны (невысою) культурны узровень носьбiта мовы.
Найбольш важныя прычыны такога ста-новшча iмкнуцца патлумачыць настаунiкi-практыю. На iх погляд, сёння пытанням ак-цэнталогii у айчынным мовазнаустве i мето-дыцы выкладання беларускай мовы надаецца недастаткова увагi. Найбольш востра педагоп адчуваюць прабелы у вывучэннi акцэнталогii
У. I. Кулiковiч
83
пасля правядзення цэнтралiзаванага тэсщра-вання па беларускай мове, дзе аб^урыенты вы-конваюць заданнi па акцэнталогii у большасщ з памылкамi. Прычыны таму: 1) адсутнасць мэтанаюраванай i сiстэматычнай падрыхтоую па гэтай тэме у школе, дзе мала увап ад-водзщца не толькi засваенню нацiску у «пэунай асобнай словаформе, але i у цэлай акцэнта-лагiчнай парадыгме» [46]; 2) акцэнталагiчная варыянтнасць у беларускамоуных сродках ма-савай шфармацып, асаблiва вусных; 3) значны уплыу рускай мовы; 4) няведанне нащску у асобных запазычаных словах (ерэтык, дыспан-сер,развты сказ); 5) няведанне часцшамоунай прыналежнасцi слова (рады - рады, туга -туга); 6) неапрауданая адсутнасць у некаторых друкаваных беларускамоуных тэкстах дзвюх кропак над лтарай ё (весны замест вёсны, ведры замест вёдры).
Сярод распаусюджаных тыпау акцэнта-лапчных памылак педагог вылучаюць чатыры:
1) неадрозненне амографау (атлас - атлас);
2) памылю у вымауленнi тэрмiнау i пра-фесiйных слоу (валавы даход, гукатс, натат-ка); 3) няправiльнае ужыванне акцэнталагiчных варыянтау (буйны - буйны); 4) няправшьная пастаноука нацiску у назоУнiках i яго формах (грамадзямн, выпадак, лгфт - л1фты, трактар -трактары); у поуных прыметшках (глгняны, бульбяны); у лiчэбнiках (адз1наццаць, дзявя-цера); у займеншках i яго формах (самага, самога); у дзеясловах i яго формах (клясцг-ся, прыняць, несяце, бераце); у прыслоуях (дасыта, наспех) i шш. Вынiкам падобных анаттычных разважанняу стала тое, што у вучэбных выданнях новага пакалення аутары пачалi змяшчаць спецыяльныя акцэнталагiч-ныя даведнiкi, каб дапамагчы вучням засвощь
неабходны мiнiмум нарматыунага вымаулення i напiсання слоу [59, с. 31-36; 13].
Заключэнне. Можна сцвярджаць, што бела-рускае мовазнауства мае несумненныя поспех1 у даследаваннi нацыянальнай акцэнталогп з пункту погляду арфаэпiчнага значэння, акустыч-ных рыс нацiскных i ненацiскных галосных, агуль-най тэарэтычнай характарыстык1 нацiску: 1) яго свабоднага характару i рухомасцi (грэбень -грабеньчык, с1вы - авы, стэпавт - стэпав1ка); 2) разнавщнасцей (слоуны, тактавы, фразавы, ла-пчны нац1ск1); 3) рознабаковых функц^1й (куль-мiнац^IЙнай - забеспячэнне цэласнасцi слова, яго аргашзацыц сiгнiфiкатыунай - адрозненне слоу, iх варыянтау i граматычных формау слоу; дэлiмiта-тыунай (размежавальнай) - вызначэнне межау слова; экспрэшунай - выражэнне суб'ектыун^1х адносiнау аутара да зместу маулення).
Значна менш даследаванняу прысвечана пытанням пстарычнай акцэнталогii, а таксама уплыву шсьма на выпрацоуку i засваенне пра-вiлау беларускай арфаэпii i ак^нтуацыи, мэта-згоднасцi стварэння правiла-рэкамендацыi для ужывання надлiтарнага знака ' (акута) у бела-рускiм практычным тсьме дзеля нейтралiзацыi акцэнтуацыйных дублетных формау, вырашэння асобн^1х праблем беларускага праватсу i забеспя-чэння адзшства пiсьмовай практыкi. Актуалiза-валася гэтая задача у ХХ1 ст. пасля уступлення у дзеянне Закона РэспублЫ Беларусь «Аб Пра-вiлах беларускай арфаграфп i пунктуацыi», пры-нятага Палатай прадстаушкоу, адобранага Саве-там РэспублЫ i зацверджанага Прэзiдэнтам Рэс-публiкi Беларусь 23 лiпеня 2008 г., тэкст якога яскрава засведчыу, што шфармацыя пра бела-русю нацiск з'яуляецца асновай не толью правiльнага вымаулення, але i нашсання шматлiкiх слоу, словаформау.
Лiтаратура
1. Галосныя беларускай мовы (акустычны анатз) / пад рэд. В. У. Мартынава, А. I. Падлужнага. Мшск: Навука i тэхнiка, 1975. 192 с.
2. Васюковiч Л. С., Кавалевiч З. М., Якуба С. М. Беларуская мова у IV класе. Мшск: Навук.-метад. цэнтр вучэб. кн. i сродкау навучання, 2002. 240 с.
3. Выгонная Л. Ц. Фанетыка беларускай мовы у школе. Мшск: Нар. асвета, 1995. 240 с.
4. Падлужны А. I. Фаналапчная сютэма беларускай лггаратурнай мовы. Мiнск: Навука i тэхшка, 1969. 144 с.
5. Шакун Л. М. Гiсторыя беларускай лгаратурнай мовы. 2-е выд., перапрац. Мшск: Ушверсиэцкае, 1984. 319 с.
6. Лущ^ч А. 1ак prawilna р18ае ра Ые1агц8ки. Вiльня, 1917. 16 с.
7. Багдановiч А. В. Беларуская мова. Мшск: Белдзяржвыд, 1927. 207 с.
8. 1вашущч Я. М. Нащск у дзеяслоуных формах сучаснай беларускай мовы. Мшск: Выш. шк., 1981. 96 с.
9. Плотшкау Б. А., Антанюк Л. А. Беларуская мова. Лшгвютычны кампендыум. Мiнск: Iнтэрпрэссервiс: Кнiжны Дом, 2003. 672 с.
10. Лёсш Я. Граматыка беларускае мовы. Фонэтыка. Мшск: БДВ, 1926. 132 с.
11. Лёсш Я. Пачатковая граматыка. 2-е выд. Менск: Дзярж. выд-ва Беларуси 1925. 180 с.
12. Мiцкевiч К. Методыка роднае мовы. Менск: Дзярж. выд-ва Беларусi, 1926. 139 с.
13. Беларуская мова: энцыклапедыя. Mîhck: БелЭН, 1994. 658 с.
14. Багдановiч А. В. Беларуская мова. Мшск: Белдзяржвыд, 1927. 207 с.
15. Жураусю А. Праблемы норм беларускай лтаратурнай мовы. Мiнск: Навука i тэхнiка, 1993. 36 с.
16. Беларускае радыё: гiсторыя, сучаснасць, перспектывы развiцця: матэрыялы Рэсп. навук.-практ. канф. Мiнск 14 кастр. 2011 г. / Беларус. дзярж. ун-т; рэдкал.: С. В. Дубовш (адк. рэд.) [i iнш.]. Мiнск, 2010. 81 с.
17. Радкевiч Я. Р. Беларускае радыё: гюторыя, перспектывы развщця. Мiнск: Выд-ва БДУ, 1983. 197 с.
18. Лобан М. П. Нащск назоушкау у беларускай лгаратурнай мове: аутарэф. дыс. ... канд. фшал. навук. Мiнск, 1953. 20 с.
19. Рамановiч Я., Чабярук А. Заувап аб нащску у беларускай мове // Аб некаторых асаблiвасцях беларускай лiтаратурнай мовы. Мшск, 1965. С. 118-122.
20. Бiрыла М. В. Да пытання аб фармiраваннi i важнейшых нормах беларускага лгаратурнага вымаулення // Весщ Акад. навук БССР. Сер. грамадсюх навук. 1958. № 3. С. 165-174.
21. Юргелевiч П. Я. Нарыс сучаснай беларускай мовы з гiстарычнымi каментарыямi. Фанетыка. Арфаэпiя. Графша i правапiс. Лексiка i фразеалопя. Мiнск: Дзярж. вуч.-пед. выд-ва М-ва асветы БССР, 1958. 150 с.
22. Бiрыла М. В., Булахау М. Г., Шуба П. П. Курс сучаснай беларускай лгаратурнай мовы. Фанетыка. Арфаграфiя. Лексiкалогiя. Мшск: Дзярж. вуч.-педаг. выд-ва Мш-ва асветы БССР, 1961. 206 с.
23. Мацкевiч Ю. Ф. Марфалогiя дзеяслова у беларускай мове. Мшск: Выд-ва Акад. навук БССР, 1959.
24. Граматыка беларускай мовы. Марфалопя / Акад. навук Беларускай ССР, 1нстытут мовазнау-ства iмя Я. Коласа. Мiнск, 1962. 539 с.
25. Янкоусю Ф. М. Беларускае лггаратурнае вымауленне. Мiнск: Вучпедвыд БССР, 1960. 58 с.
26. Янкоусю Ф. М. Пытаннi культуры мовы. Мшск: Выд-ва М-ва выш., сярэд. спец. i праф. адукацьп БССР, 1961. 101 с.
27. Бiрыла М. В. Нацiск // Сучасная беларуская мова: Пытанш культуры мовы. Мшск, 1973. С.33-55.
28. Бiрыла М. В. Нащск невытворных аднаскладовых назоУнiкаУ мужчынскага роду // Беларуская лшгвютыка. 1978. № 3. С. 15-21.
29. Бiрыла М. В. Нащск назоушкау у сучаснай беларускай мове. Мшск: Выш. шк., 1986. 144 с.
30. Вардамацю Л. М. Слоуны нащск назоушкау у сучасных усходне-славянсюх лгаратурных мовах: аутарэф. дыс. ... канд. фшал. навук. Мшск, 1974. 20 с.
31. Вардомацкий Л. М. Словесное ударение и структура слова в русском, белорусском и украинском языках // Вопросы русской и белорусской грамматики и лексикологии. Минск, 1978. С. 20-21.
32. Вардомацкий Л. М. Особенности ударения существительных в русском, белорусском и украинском языках. Минск: Выш. шк., 1988. 128 с.
33. 1вашущч Я. М. Нащск дзеяслова у сучаснай беларускай лгаратурнай мове: дыс. ... канд. фшал. навук. Мшск, 1971.
34. 1вашущч Я. М. Нащск у дзеяслоуных формах сучаснай беларускай мовы. Мшск: Выш. шк., 1981. 96 с.
35. Слоушк беларускай мовы: Арфаграфiя. Арфаэшя. Акцэнтуацыя. Словазмяненне / 1н-т мо-вазнауства iмя Я. Коласа АН БССР. Мшск: БелСЭ, 1987. 903 с.
36. Фанетыка беларускай лгаратурнай мовы / I. Р. Бурлыка [i шш.]. Мшск: Навука i тэхшка, 1989. 335 с.
37. Метлюк А. А. Просодия белорусского языка в условиях двуязычия. Минск: Выш. шк., 1982. 105 с.
38. Мятлюк А. А. Аб акустычнай структуры фразавых нащскау у беларускай мове // Беларуская лшгвютыка. 1976. Вып. 10. С. 32-36.
39. Смулкова Э. К. Да пытання аб прадказальнасщ усходнеславянскага нащску // Беларуская лшгвютыка. 1976. Вып. 10. С. 10-16.
40. Беларуская граматыка. У 2 ч. Ч. 1. Фаналопя. Арфаэшя. Марфалопя. Словаутварэнне. Нащск. Мшск: Навука i тэхшка, 1985. 431 с.
41. Выгонная Л. Ц., Падлужны А. I., Садоусю П. В. Фанетыка слова у беларускай мове. Мiнск: Навука i тэхшка, 1983. 200 с.
42. Выгонная Л. Ц., Падлужны А. I., Усцiновiч Г. К. Арфаэшя i праватс // Беларуская мова: Цяжюя пытанш фанетыю, арфаграфи, граматыкi. Мiнск, 1987. С. 23-40.
43. Падлужны А. I. Нормы беларускага лгаратурнага вымаулення // Сучасная беларуская мова (Пытанш культуры мовы). Мшск, 1973. С. 5-32.
44. Падлужны А. I. Фаналапчная сютэма беларускай лгаратурнай мовы. Мшск: Навука i тэхшка, 1969. 144 с.
45. Ляшчынская В. А. Аб засваенш акцэнталапчных норм беларускай мовы // Вывучэнне беларускай мовы i лггаратуры у школе. Кн. для настаушка: зб. артыкулау. Мiнск, 1988 С. 30-34.
46. Кунцэвiч Л. П. Да праблемы акцэнталагiчнай нормы // Пытанш культуры шсьмовай мовы. Мшск, 1991. С. 51-54.
47. Сямешка Л. I. Беларуская мова. Мшск: Сучаснае слова, 1999. 224 с.
48. Бiрыла М. В. Слоушк нащску у беларускай мове. Мшск: Нар. асвета, 1992. 143 с.
49. Чабатар Н. А. Да стварэння «Арфаэшчнага слоушка беларускай мовы» // Фанетычная пра-грама слова у функцыянальна-стылютычным i эксперыментальным аспектах: сучасны стан i перспектывы: матэрыялы Мiжнар. навук. канф., Мiнск, 20-21 лiст., 2012 г. / Дзярж. навук. установа "Цэнт даследаванняу беларускай культуры, мовы i лгаратуры Нацыянальнай акадэмй навук БеларусГ'. Мiнск, 2012. С.152-155.
50. Запрудсю С. М. Да псторып нацiску у вытворных прыметнiках (1920-1930) // Весшк БДУ. Сер. IV. 2005. № 3. С. 50-55.
51. Шкраба I. Р. Варыянтнасць у сучаснай беларускай мове: структурна-граматычны i функцы-янальна-дынамiчны аспекты. Мшск: Асар, 2004. 240 с.
52. Выгонная Л. Ц. Ытанацыя. Нащск. Арфаэшя. Мшск: Навука i тэхшка, 1991. 215 с.
53. Выгонная Л. Ц. Да характарыстыю беларускага слоунага нащску // Пытанш культуры шсьмовай мовы. Мшск, 1991. С. 54-74.
54. Кулеш Г. Вымауляйце з правшьным нащскам // Роднае слова. 2002. № 1. С. 32.
55. Рамановiч Я., Чабярук А. Заувап аб нащску у беларускай мове // Аб некаторых асаблiвасцях беларускай лггаратурнай мовы. Мшск, 1965. С. 118-122.
56. Каурус А. «Сабралюя», «сабралося»...: Крыху пра нацiск // Роднае слова. 2011. № 1. С. 41-47.
57. Русак В. П. Марфаналопя словазмянення i словаутварэння сучаснай беларускай мовы. Мшск: Беларус. навука, 2012. 429 с.
58. Лепешау I. Я. Дзе ж ставщь нащск // Беларуская мова i лггаратура. 2008. № 9. С. 26-28.
59. Малажай Г. М. Беларуская мова: дапаможшк для падрыхтоую да абавязковага цэнтралiзава-нага тэсщравання. Мшск: Аверсэв, 2004. 368 с.
References
1. Galosnyya belaruskay movy (akustychny analiz) [Vowels Belarusian language (acoustic analysis)]. Edit. by V. U. Martynau, A. I. Podluzhny. Minsk, Navuka i tehnika Publ., 1975. 192 p.
2. Vasyukovich L. S., Kavalevich Z. M., Yakuba S. M. Belaruskaya mova u IV klase [The Belarusian language in the IV grade]. Minsk, Navukova-metadychny tsentr vuchebnay knigi i srodkaw navuchannya Publ., 2002. 240 p.
3. Vygonnaya L. Ts. Fanetyka belaruskay movy u shkole [The phonetics of the Belarusian language in school]. Minsk, Narodnaya Asveta Publ., 1995. 240 p.
4. Padluzhny A. I. Fanalagichnaya sistema belaruskay litaraturnay movy [Phonological system of the Russian literary language]. Minsk, Navuka i tekhnika Publ., 1969. 144 p.
5. Shakun L. M. Gistoryya belaruskay litaraturnay movy [History of the Russian literary language]. Minsk, Universitetskaye Publ., 1984. 319 p.
6. Lutskevich A. Jak prawilna pisac pa bielarusku. Vilnya, 1917. 16 p.
7. Bagdanovich A. V. Belaruskaya mova [Belarusian language]. Minsk, Beldzjarzhvyd Publ., 1927. 207 p.
8. Ivashutsich Ya. M. Natsisk u dzeyaslounykh formakh suchasnay belaruskay movy. Minsk, Vysheishaya shkola Publ., 1981. 96 p.
9. Plotnikau B. A., Antanyuk L. A. Belaruskaya mova. Lingvistychny kampendyum [Belarusian language. Linguistic compendium]. Minsk, Interpresservis Publ.; Knizhny Dom Publ., 2003. 672 p.
10. Lesik Ya. Gramatyka belaruskaye movy. Fonetyka [Grammar of the Belarusian language. Phonetics]. Minsk, BDV Publ., 1926. 132 p.
11. Lesik Ya. Pachatkovaya gramatyka [Elementary grammar]. Minsk: Dzyarzhaunaye vydavetstva Bela-rusi Publ., 1925. 180 p.
12. Mitskevich K. Metodyka rodnaye movy [Methodology of the native language]. Minsk, Dzyarzhaunaye vydavetstva Belarusi Publ., 1926. 139 p.
13. Belaruskaya mova: entsyklapedyya [The Belarusian language: Encyclopedia]. Minsk, BelEn Publ., 1994. 658 p.
14. Bagdanovich A. V. Belaruskaya mova [Belarusian language]. Minsk: Beldzyarzhvyd Publ., 1927. 207 p.
15. Zhurauski A. Prablemy norm belaruskay litaraturnay movy [Problems of norms of the Russian literary language]. Minsk, Navuka i tekhnika Publ., 1993. 36 p.
16. Materyyaly Respublikanskay navukova-praktychnay kanferentsyi "Belaruskaye radyyo: gistoryya, suchasnasts',perspektyvy razvitstsya" [Materials of the Republic Scinces and Practical Conference "Belarusian Radio: past, present and prospects for development"]. Minsk, 2010, 81 p.
17. Radkevich Ya. R. Belaruskaye radyyo: gistorya, perspektyvy razvitstsya [Belarusian Radio: history, prospects]. Minsk, Belaruski dzyarzhauny universitet Publ., 1983. 197 p.
18. Loban M. P. Natsisknazounikau u belaruskay litaraturnay move. Autaref. dys. kand. filal. navuk [Pressing nouns in the Belarusian literary language. Abstract of thesis cand. of philol. sci.]. Minsk, 1953. 20 p.
19. Ramanovich Ya., Chabyaruk A. Ab nekatorykh asablivastsyakh belaruskay litaraturnay movy [Notes about accent of Belarusian literary language]. Minsk, 1965, pp. 118-122 (In Belarusian).
20. Biryla M. V. On the question of the formation and the most important rules of the Belarusian literary pronunciation. Vestsi Akademii navuk BSSR [News of the Academy of Sciences of the BSSR], series of Social Sciences, 1958, no. 3, pp. 165-174 (In Belarusian).
21. Urgelevich P. Ya. Narys suchasnay belaruskay movy z gistarychnymi kamentaryyami. Fanetyka. Arfaepiya. Grafika i pravapis. Leksika i frazealogiya [Sketch of modern Belarusian language with historical commentary. Phonetics. Spelling pronouns. Graphics and orthography. Vocabulary and phraseology]. Minsk, Dzyarzhaunaye vuchebna-pedagagichnaye vydavetstva Ministerstva asvety BSSR Publ., 1958. 150 p.
22. Biryla M. V., Bulakhau M. G., Shuba P. P. Kurs suchasnay belaruskay litaraturnay movy. Fanetyka. Arfagrafiya. Leksikalogiya [A course of modern Belarusian literary language. Phonetics. Spelling. Lexicology]. Minsk, Dzyarzhaunaye vuchebna-pedagagichnaye vydavetstva Ministerstva asvety BSSR Publ., 1961. 206 p.
23. Matskevich Yu. F. Marfalogiya dzeyaslova u belaruskay move [Morphology of the verb in the Belarusian language]. Minsk, Vydavetstva Akademii navuk BSSR Publ., 1956.
24. Gramatyka belaruskay movy. Marfalogiya [Belarusian Grammar. Morphology]. Minsk, 1962. 539 p.
25. Yankouski F. M. Belaruskaye litaraturnaye vymaulenne [Belarusian literary pronunciation]. Minsk, Vuchpedvyd BSSR Publ., 1960. 58 p.
26. Yankouski F. M. Pytanni kul'tury movy [Questions of speech]. Minsk, Vydavetstva Ministerstva vysheyshay, syarednyay spetsyyal'nay i prafisiynay adukatsyi BSSR Publ., 1961. 101 p.
27. Biryla M. V. Press. Suchasnaya belaruskaya mova. Pytanni kul'tury movy [Modern Belarusian language. Language culture issues], 1973, pp. 33-55 (In Belarusian).
28. Biryla M. V. Press nonderivative monosyllabic masculine nouns. Belaruskaya lingvistyka [Belarusian linguistics], 1978, no. 3, pp. 15-21 (In Belarusian).
29. Biryla M. V. Natsisk nazounikau u suchasnay belaruskay move [Press nouns in modern Belarusian language]. Minsk, Vysheyshaya shkola Publ., 1986. 144 p.
30. Vardamatski L. M. Slouny natsisk nazounikau u suchasnykh uskhodne-slavyanskikh litaraturnykh movakh. Autaref. dys. kand. filal. navuk [The verbal nouns in the press of modern East Slavic literary languages Abstract of thesis cand. of philol. sci.]. Minsk, 1974. 20 p.
31. Vardomatskiy L. M. Verbal emphasis and structure of words in Russian, Belarusian and Ukrainian languages. Voprosy russkoy i belorusskoy grammatiki i leksikologii [Questions of Russian and Belarusian grammar and lexicology]. Minsk, 1978, pp. 20-21 (In Russian).
32. Vardamatski L. M. Osobennosti udareniya sushchestvitel'nykh v russkom, belorusskom i ukrainskom yazykakh [Features accent noun in Russian, Belarusian and Ukrainian languages]. Minsk, Vysheyshaya shkola Publ., 1988. 128 p.
33. Ivashutsich Ya. M. Natsisk dzeyaslova u suchasnay belaruskay litaraturnay move. Dys. kand. filal. navuk [Pressing the verb in the modern Belarusian literary language. Cand. Diss.]. Minsk, 1971.
34. Ivashutsich Ya. M. Natsisk u dzeyaslounykh formakh suchasnay belaruskay movy [Accent in verb forms of the modern Belarusian language]. Minsk, Vysheyshaya shkola Publ., 1981. 96 p.
V. I. KyAiKOBH
87
35. Slounik belaruskay movy: Arfagrafiya. Arfaepiya. Aktsentuatsyya. Slovazmyanenne [Dictionary of the Belarusian language: Spelling. Spelling pronouns. Accentuation. Inflection]. Minsk, BelSE Publ., 1987. 903 p.
36. Burlyka I. R., Vygonnaya L. Ts., Losik G. V., Padluzhny A. I. Fanetyka belaruskay litaraturnay movy [Phonetics Belarusian literary language]. Minsk, Navuka i tekhnika Publ., 1989. 335 p.
37. Metlyuk A. A. Prosodiya belorusskogo yazyka v usloviyakh dvuyazychiya [Prosody of the Belarusian language in a bilingual]. Minsk, Vysheyshaya skola Publ., 1982. 105 p.
38. Myatlyuk A. A. About acoustic structure phrasal stress in Belarus language. Belaruskaya lingvistyka [Belarusian linguistics], 1976, vol. 10, pp. 32-36 (In Belarusian).
39. Smulkova E. K. On the issue of predictability of East Slavic pressing. Belaruskaya lingvistyka [Belarusian linguistics], 1976, vol. 10, pp. 10-16 (In Belarusian).
40. Belaruskaya gramatyka. U 2 chastkakh. Chastka 1. Fanalogiya. Arfaepiya. Marfalogiya. Slovaut-varenne. Natsisk [Belarusian grammar. In 2 parts. Part 1. Phonology. Spelling pronouns. Morphology. Word formation. Accent]. Minsk, Navuka i tekhnika Publ., 1985. 431 p.
41. Vygonnaya L. Ts., Padluzhny A. I., Sadouski P. V. Fanetyka slova u belaruskay move [Phonetics words in Belarusian language]. Minsk, Navuka i tekhnika Publ., 1983. 200 p.
42. Vygonnaya L. Ts., Padluzhny A. I., Ustsinovich G. K. Orthoepy and spelling. Belaruskaya mova: Tsya-zhkiya pytanni fanetyki, arfagrafii, gramatyki [Belarusian language. Difficult issues of phonetics, spelling, grammar]. Minsk, 1987, pp. 23-40 (In Belarusian).
43. Padluzhny A. I. Standards of Belarusian literary pronunciation. Suchasnaya belaruskaya mova (Pytanni kul'tury movy) [Modern Belarusian language (Language Culture Issues)]. Minsk, 1973, pp. 5-32 (In Belarusian).
44. Padluzhny A. I. Fanalagichnaya sistema belaruskay litaraturnay movy [Phonological system ofthe Belarusian literary language]. Minsk, Navuka i tekhnika Publ., 1969. 144 p.
45. Lyashchynskaya V. A. On mastering the accentological norms of the Belarusian language. Vyvu-chenne belaruskay movy i litaratury u shkole. Kniga dlya nastaunika: zbornik artykulau [Learning Belarusian language and literature at school. Book for teacher: Digest of articles]. Minsk, 1988, pp. 30-34 (In Belarusian).
46. Kuntsevich L. P. To the problem of accentological norms. Pytanni kul'tury pis 'movay movy [Writing culture issues]. Minsk, 1991, pp. 51-54.
47. Syameshka L. I. Belaruskaya mova [The Belarusian language]. Minsk, Suchasnaye slova Publ., 1999. 224 p.
48. Biryla M. V. Slounik natsisku u belaruskay move [Dictionary of stresses in the Belarusian language]. Minsk, Narodnaya asveta Publ., 1992. 143 p.
49. Chabatar N. A. To the creation of the "Arthoepic dictionary of the Belarusian language". Materyyaly Mizhnarodnay navukovay kanferentsyi "Fanetychnaya pragramma slova u funktsyyanal'na-stylistychnym i ek-sperymental 'nym aspektakh: suchasny stan i perspektyvy [Materials of the International scientific conference "Phonetic program of words in functional-stylistic and experimental aspects: current state and prospects"]. Minsk, 2012, pp. 152-155 (In Belarusian).
50. Zaprudski S. M. To the history of stress in derivative adjectives (1920-1930)]. Vesnik BDU [Bulletin of BSU], series IV, 2005, no. 3, pp. 50-55 (In Belarusian).
51. Shkraba I. R. Varyyantnasts' u suchasnay belaruskay move: strukturna-gramatychny i funkcyyanal'na-dynamichny aspekty [Variation in the modern Belarusian language: grammar and structural-functional and dynamic aspects]. Minsk, Asar Publ., 2004. 240 p.
52. Vygonnaya L. Ts. Intanatsyya. Natsisk. Arfaepiya [Intonation. Pressure. Spelling pronouns]. Minsk, Navuka i tekhnika Publ., 1991. 215 p.
53. Vygonnaya L. Ts. To the characteristics of the Belarusian word accent. Pytanni kul'turypis'movay movy [Writing culture issues]. Minsk, 1991, pp. 54-74 (In Belarusian).
54. Kulesh G. Pronounced with the correct accent. Rodnaye slova [Native word], 2002, no. 1, p. 32 (In Belarusian).
55. Ramanovich Ya., Chabyaruk A. Notes on stress in Belarusian language. Ab nekatorykh asablivastsyakh belaruskay litaraturnay movy [About some features of the Belarusian literary language]. Minsk, 1965, pp. 118122 (In Belarusian).
56. Kaurus A. "Collect", "gathered"...: A bit of the pressure. Rodnaye slova [Native word], 2011, no. 1, pp. 41-47 (In Belarusian).
57. Rusak V. P. Marfanalogiya slovazmyanennya i slovautvarennya suchasnay belaruskay movy [Marfanalogiya inflection and word formation of modern Belarusian language]. Minsk, 2012. 429 p.
58. Lepeshau I. Ya. Where does put the emphasis. Belaruskaya mova i litaratura [Belarusian language and literature], 2008, no. 9, pp. 26-28 (In Belarusian).
59. Malazhay G. M. Belaruskaya mova: dapamozhnik dlyapadrykhtouki da abavyazkovaga tsentralizava-naga testsiravannya [Belarusian language: Handbook for preparing for centralized testing mandatory]. Minsk, Aversev Publ., 2004. 368 p.
¡Hilapviaubm npa ayTapa
Ky^iKOBiH y^afl3iMip ¡BaHaBiM - KaHgwgaT ^inanarinHbix HaByK, ga^m; 3aragnbiK Ka^egpbi рэgaк-^iHHa-BbigaBe^ix тэхнaroriн. EenapycK g3ap^ayHbi тэхнaпariннbI ymверсiтэт (220006, r. MiHCK, Byn. CBapgnoBa, 13a, Рэспy6mкa Eenapycb). E-mail: nino-1924@mail.ru
Information about the author
Kulikovich Uladzimir Ivanavich - PhD (Philology), Associate Professor, Head of the Department of Editing and Publishing Technology. Belarusian State Technological University (13a, Sverdlova str., 220006, Minsk, Republic of Belarus). E-mail: nino-1924@mail.ru
nacmyniy 10.02.2020
