CC BY
22019
ВЕСТНИК ПОЛОЦКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. Серия А
УДК 811.161.3'373.211'42:81:008(476.7)
БЕЛАРУСК1 I РУСК1 ТЭКСТЫ КУЛЬТУРЫ ВА УРБАНАН1МНАЙ ПРАСТОРЫ ГОРАДА 1ВАНАВА: СУАДНОС1НЫ, АСАБЛ1ВАСЦ1 РЭПРЭЗЕНТАЦЫ1
д-р фтал. навук, праф. Г.М. МЕЗЕНКА (Вцебск дзяржауны ушверсШэт тя П.М. Машэрава) тегеика1 @уанйех.гы
Даследуюцца асабл1васц1 рэпрэзентацы1 беларускага I рускага тэкстау культуры ва урбанатмнай прасторы горада 1ванава, у як1м сёлета адбылося святкаванне Дня беларускага тсьменства. Вызна-чаюцца тры катэгорып сучасных урбанотмау горада, матываваных 1мёнам1 асоб, як1я у двух тэкстах культуры адрозтваюцца I колькасна, I якасна. Сцвярджаецца, што даследаванне суадносгн беларускага I рускага тэкстау культуры ва урбанатмнай с1стэме асобнага горада дазволщь выявщь характэрныя тыпалаггчныя рысы яго унутрыгарадстх назвау, супастауленне якгх з дадзенымг па 1ншых гарадах будзе садзейнгчаць атсанню сучаснай с1стэмы найменняу унутрыгарадстх аб'ектау краты увогуле.
Ключавыя словы: антрапан1м1я, гадотм, тапан1м1я, тэкст культуры, урбанатмная прастора, урбанатмгкон, урбанотм.
Уводзшы. Увага да праблем моунай асобы, чым адрозшваецца лшгвютыка канца ХХ - пачатку ХХ1 стст., распаусюджваецца i на такую, здавалася б далёкую ад гэтай навум вобласць, як назвы унутрыгарадсюх аб'ектау. Пачынаючы з прац У.М. Тапарова, звязаных з усведамленнем iменi як куль-турнага знака, актышзуюцца даследаванш па выяуленш лшгвакультуралапчнай каштоунасщ ошмау, у тым лшу гадошмау. У сувязi з гэтым i перад антрапашмшай узшкаюць новыя задачы. Антрапацэнтрыч-ная парадыгма сучасных гумаштарных даследаванняу спрыяе вырашэнню пытанняу захавання культуры, аднаулення былых традыцый. Моунай адзшкай, вывучэнне якой найбольш прадуктыуна менавiта у рэчы-шчы антрапацэнтрычнай парадыгмы, з'яуляецца уласнае iмя, у яюм з найбольшай паунатой i глыбiнёй адбiваюцца веды i уяуленш чалавека. Яшчэ М.Я. Марошкiн адзначау: «Дзе маучаць хронiкi i пстарыч-ныя помнiкi, там пачынае гаварыць адно слова, там, дзе маучаць сап, пачынаюць аповесць уласныя iмё-ны» [1, с. 6]. Па гэтай прычыне iмя уласнае лiчаць культурным знакам. Яно ва уах народау з'яуляецца адным з галоуных iндыкатарау соцыуму i культуры, паколью нясе у сабе самую разнастайную шфарма-цыю: пра нацыянальную, рэлшйную, саслоуную, узроставую, палавую прыналежнасць чалавека. Як адзначау у 1988 г. русю анаматолаг У. А. Ншанау, iмя выконвае у адносiнах да яго носьбгга не толькi щэнтыф^ючую, але i функцыю уключэння апошняга у сiстэму разнастайных адносiн у межах соцыуму [2].
Шмат назвау вулщ i iншых унутрыгарадскiх аб'ектау утварылася ад прозвiшчаУ вядомых асоб, таму Урбананiмiя вельмi цесна звязана з антрапанiмiяй, якiя у сукупнасщ з'яуляюцца носьбiтамi пэунага нацыянальнага каларыту, культуры, асаблiвасцей культурна-гiстарычнага развiцця грамадства. Трэба ад-значыць, што наогул у наш час прынцып намшацыи унутрыгарадскiх аб'ектау па iх сувязi з чалавекам як сацыясуб'ектам выйшау на другое па частаце ужывання месца.
Аб'ектам гэтага даследавання з'яуляюцца беларусю i рускi тэксты культуры урбанашмшону горада 1ванава. Матэрыялам для даследавання паслужылi дадзеныя Дзяржаунага кадастравага агенцтва Рэс-публiкi Беларусь.
Мэта артыкула - выявiць асаблiвасцi рэпрэзентацыi беларускага i рускага тэкстау культуры ва урбанатмнай прасторы горада.
Асноуная частка. Пад тэкстам культуры урбанашмшону разумеем сукупнасць урбанонiмау, утвораных ад прозвiшчаУ прадстаУнiкоУ пэунага народа i яго назвау геаграфiчных аб'ектау.
Мяркуем, даследаванне суадносш беларускага i рускага тэкстау культуры ва урбанатмнай астэме асобнага горада дазволiць выявщь характэрныя тыпалапчныя рысы яго унутрыгарадсюх назвау, супастауленне якiх з дадзенымi па iншых гарадах будзе садзейшчаць апiсанню сучаснай сiстэмы найменняу унутрыгарадсюх аб'ектау краiны увогуле.
Як вядома, найбольш iнтэнсiунае выкарыстанне iмён пры намiнацыi унутрыгарадскiх лiнейных аб'ектау беларусюх паселiшчау пачалося пасля 1917 г. На працягу далейшага развщця беларускай урба-нанiмii доля назвау вулщ, завулкау, праспектау, плошчау i iнш., утвораных ад прозвiшчау, пастаянна узрастала, пашырауся дыяпазон прозвiшчаУ асоб, яюя уключалiся ва Урбананiмiю.
У вышку уся разнастайнасць сучасных урбаношмау горада 1ванава, матываваных iмёнамi асоб, распадаецца на тры катэгорыи, яюя у двух тэкстах культуры адрозшваюцца i колькасна, i якасна.
Катэгорыя А уключае найменнi, у аснове яюх ляжаць прозвiшчы дзеячау навую, культуры, мастацтва, герояу мiрнага часу. Таюя:
1) найменнi, утвораныя ад прозвшчау або псеуданiмау пiсьменнiкау, паэтау, лiтаратурных крытыкау. Сярод iх:
а) гадошмы, асновай для якiх сталi прозвiшчы 9-цi беларускiх пiсьменнiкау, паэтау, драматургау, першадрукароу: вул. Багушэвгча, вул. Макс1ма Багданов1ча, вул. Макс1ма Танка, вул. Мележа, завул.
ГУМАНИТАРНЫЕ НА УКИ. Языкознание
№ 2
Мележа, вул. Мiцкевiча, завул. Мiцкевiча, вул. Францыска Скарыны, вул. Шамякта, завул. Шамякта, вул. Якуба Коласа, завул. Якуба Коласа, вул. Янк Купалы.
Аналiз урбанашмшонау шшых беларусмх паселшчау сведчыць, што апошшм часам лшейныя аб'екты усё часцей атрымлiваюць назвы, утвораныя ад прозвшчау беларусюх шсьменшкау i паэтау. Найболей часта з ужытых у г. 1ванава у функцыi унутрыгарадсюх назвау выкарыстоуваюцца прозвiшчы Я. Купалы (вулщы / завулк ЯнК Купалы або Купалаустя вулщы ёсць у 130 населеных пунктах крашы), Я. Коласа (у 109 пунктах), А. Мiцкевiча (у 24 пунктах), М. Багдановiча (у 16 пунктах), Ф. Скарыны (у 14 пунктах), Ф.Багушэвiча (у 10 пунктах), I. Мележа (у 8 пунктах) i г.д.;
б) гадошмы, асновай для яюх сталi прозвшчы русюх пюьменшкау, паэтау, лиаратурных кры-тыкау: вул. Астроускага, вул. Дастаеускага, завул. Дастаеускага, вул. Лермантава, завул. Лермантава, вул. Максша Горкага, завул. Максша Горкага, вул. Маякоускага, вул. Някрасава, завул. Някрасава, вул. Пушкта, завул. Пушкта.
Па ступеш змяншэння частотнасш выкарыстання на Беларуа у функцьи назвау вулщ, завулкау, пло-шчау i шш. пералiчаныя прозвiшчы могуць быць ранжыраваны наступным чынам: А. Пушюн (у 132 пунктах), М. Горю (у 130 пунктах), М. Астроусю, М. Лермантау, У. Маякоуск (у 64 пунктах), М. Някрасау (у 57 пунктах), ФДастаеуст (у 13 пунктах).
Нязначна прэвалюе i колькасць лшейных аб'ектау, што носяць прозвшчы беларусюх пюьменшкау, паэтау, першадрукароу ^х 13, русюх пiсьменнiкау - 11). Дарэчы тут будзе адзначыць, што, к^ у 1970-я гады ХХ ст. у беларусюх паселiшчах значна пераважалi найменнi вулiц, матываваныя прозвiшчамi рус-кiх пiсьменнiкау, то у наш час назiраем адваротную карщну. Павелiчэнне выкарыстання у якасцi назвау лшейных аб'ектау прозвшчау пiсьменнiкау i паэтау Беларусi можа знайсцi тлумачэнне у жаданнi усла-вiць прадстаушкоу лiтаратуры сваёй Радзiмы; у некаторых выпадках iмкненне увекавечыць iмёны зем-лякоу, падкрэслiць сувязь пiсьменнiка з тым цi iншым месцам, дзе ён працавау, вучыуся, пахаваны або нават праз якое толью праязджау;
2) да катэгорыi А назвау адносщца таксама найменне, у аснове якога ляжыць прозвiшча беларус-кага, лггоускага i польскага мастака, лиаратара, музыканта, педагога Напалеона Орды;
3) значна больш у 1ванаве назвау вулщ, што носяць прозвшчы касманаутау i праслауленых лёт-чыкау (параун.: вул. Гагарына, завул. Гагарына, вул. Камарова, завул. Камарова, вул. Чкалава, завул. Чкалава), сярод яюх асаблiвую ролю адыгрываюць найменнi, матываваныя прозвшчам першага беларус-кага касманаута Пятра Клiмука (вул. Клiмука, завул. Клiмука), як нарадзiуся у партызанскiм атрадзе, тройчы быу у космасе, з'яуляецца ганаровым грамадзянiнам г. Брэста;
4) iванаускi Урбананiмiкон змяшчае таксама i назву вул. Полiукi, у аснове якой ляжыць прозвшча 1вана Андрэевiча Полiукi, перадавiка сельскагаспадарчай вытворчасцi, Героя Сацыялютычнай Працы, заслужанага мелiяратара БССР.
Як сведчыць аналiз, з чатырох разнавiднасцей назвау катэгорыi А найбольш распаусюджаныя першая, дзе ненамнога пераважае беларусм тэкст культуры, i трэцяя, у якой на першую пазщыю выходзiць рускi тэкст культуры.
Увогуле атрымлiваецца, што на назвы катэгорып А беларускага i рускага тэкстау культуры (разам) у горадзе прыходзщца 21,8% ад агульнай колькасщ гадонiмау.
Паказальна, што у 1980-х гадах ХХ ст. назвы гэтай катэгорып у буйных гарадах Беларус складалi ад 5,7% (у Вщебску) да 14,4% (у Магiлёве) ад агульнага л^ назвау унутрыгарадскiх лшейных аб'ектау супастауляльных гарадоу.
Катэгорыю Б складаюць найменш, утвораныя ад прозвiшчаУ удзельнiкау паустанняу, рэвалюцый i войнау, размяшчаючы яюя у гiстарычнай паслядоУнасцi, у першую чаргу варта назваць:
1) правадыроу сялянсмх рухау, прозвiшчы якiх рэпрэзентуюць беларусю тэкст культуры; вул. Ка-лтоускага, завул. Калiноускага, названыя у гонар першага беларускага рэвалюцыйнага дэмакрата, мысль целя, паэта, публiцыста, юраушка паустання 1863 - 1864 гг. на Беларуа i у Ливе;
2) удзельнiкау грамадзянскай вайны: вул. Чапаева, начальшка дывiзii Чырвонай армп, удзельнiка Першай сусветнай i Грамадзянскай войнау, прозвшча якога рэпрэзентуе русм тэкст культуры;
3) удзельнiкау рэвалюцыйнага руху у Заходняй Беларусi ; вул. Веры Харужай - дзяячю падполь-нага руху у Заходняй Беларуа i партызанскага у часы нямецкай акупацып, публiцысткi, Героя Савецкага Саюзу, беларусю, што нарадзiлася у Бабруйску, скончыла Мазырскую адзiную працоуную школу 2-й ступенi, настаунiчала на Палессь Яе прозвiшча рэпрэзентуе беларусю тэкст культуры;
4) удзельнiкау Вялшай Айчыннай вайны, прозвiшчы якiх рэпрэзентуюць як беларусю (вул. Гастэ-лы), так i рускi (вул. Матросава, завул. Матросава) тэксты культуры, у тым лшу:
а) савецкiх военачальшкау (вул. Будзёнага), генералау, ваенных шжынерау (вул. Карбышава);
б) партызан i падпольшчыкау, iмёны якiх рэпрэзентуюць беларусю (вул. Барскага, вул. Герасшава, вул. Заслонава, вул. Кунькова, вул. Макараню, завул. Макараню, вул. Макарэвiча, завул. Макарэвiча) i рус-ш (вул. Зоi Касмадзям'янскай, завул. Зоi Касмадзям'янскай, вул. Л1зы Чайюнай, завул. Л1зы Чайктай)
2019
ВЕСТНИК ПОЛОЦКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА . Серия А
тэксты культуры. Гэта група самая шматлшая. Нельга не звярнуць увагi на тое, што адзiнак, якiя прад-стауляюць беларускi тэкст культуры, удвая больш за назвы, што рэпрэзентуюць рускi тэкст культуры, што тлумачыцца гiстарычнымi дадзенымi: у гады Вялшай Айчыннай вайны загiнуу амаль кожны трэцi беларус. Менавiта таму звычайна Урбананiмiкон кожнага горада адрознiваецца сваiм наборам назвау ву-лiц, што носяць iмёны беларускiх партызан i падпольшчыкау.
Увогуле на долю унутрыгарадсюх аб'ектау, названых у гонар удзельшкау паустанняу, рэвалюцый i войнау, iванауцамi адведзена 12,35% гадонiмау i агарошмау.
Калi супаставiць гэтыя дадзеныя з дадзенымi 1980-х гг., то неабходна адзначыць, што у папярэднiя гады на долю назвау катэгорый Б у розных гарадах Беларусi прыходзшася ад 8% (у Вiцебску) да 14% (у Гродна) ад агульнай колькасщ назвау унутрыгарадсюх лiнейных аб'ектау.
Як паказваюць прыведзеныя лiчбы, рэестр аналiзаваных назвау з цягам часу не пашыраецца. Ад-нак важна, на наш погляд, што матыу намшацыи iх - увекавечыць у памящ нашчадкау iмёны тых, хто ад-дау Радзiме свой грамадзянсю i чалавечы абавязак, - шануецца беларусамь
Катэгорыю В складаюць назвы, асновай для яюх паслужылi iмёны розных палiтычных дзеячау.
Сюды уваходзяць назвы, матываваныя iмёнамi
1) вядомых савецкiх партыйных i дзяржауных дзеячау: вул. Дзяржынскага, вул. КалШна, завул. Ка-лтта, вул. Крупскай, вул. Куйбышава, завул. Куйбышава, вул. Свярдлова, завул. Свярдлова, вул. Фрунзе;
2) заснавальшкау навуковага камушзму: вул. Карла Маркса, завул. Карла Маркса, вул. Лента, завул. Летна;
3) русюх прафесшных рэвалюцыянерау: вул. Урыцкага.
Увогуле назвы катэгорый В складаюць 8,2% ад агульнай колькасщ гадошмау горада. Паказальна, што усе яны рэпрэзентуюць толью русю тэкст культуры. Пры гэтым на першы план сярод iх выходзяць гадонiмы, матываваныя iмёнамi вядомых савецкiх партыйных i дзяржауных дзеячау, асноУнымi маты-вамi пры узнiкненнi якiх было iмкненне праз услауленне iмён прадстаУнiкоУ новай улады зацвердзiць са-цыяльны лад, iмкненне замацаваць яго iдэалагiчныя арыенщры.
Супастауленне сучасных дадзеных па урбанашмкону даследаванага горада з дадзенымi па урба-нанiмiконах беларускiх паселiшчау 1980-х гадоу паказвае, што тры дзесяцiгоддзi раней колькасць назвау катэгорыi В у буйнейшых гарадах краiны вагалася ад 2,9% ад агульнага лшу найменняу унутрыгарадскiх лiнейных аб'ектау у Вщебску да 7% у Брэсце.
Аналiз прыведзеных паказчыкау дазваляе зрабщь наступную выснову: хаця цяпер гэтыя матывы неактуальныя, назвы прадаужаюць юнаваць як напамiн пра адрэзак псторыи i вялiкую дзяржаву, у склад якой уваходзiу i горад 1ванава.
Адантрапанiмныя назвы спарадзiлi у межах урбанашмп краiны значную колькасць выпадкау тэза-iменнасцi. Пры гэтым колькасць аднолькавых назвау-цёзак у розных населеных пунктах можа дасягаць чатырох и болей. Параунаем: вул. Калтта у 1ванаве носiць iмя дзеяча камунютычнай партыi i Савецкай дзяржавы Мiхаiла Iванавiча Калiнiна; у Радашковiчах вул. Калтта названа у гонар удзельшка баёу суп-раць нямецка-фашысцкiх захопшкау на тэрыторыi Беларусi у гады Вялшай Айчыннай вайны Аляксея Аляксандравiча Калiнiна; у Пiнску назва вул. КалШна утворана ад прозвiшча Щхана Iгнатавiча Калiнiна -удзельнiка вызвалення Беларусi ад нямецка-фашысцкiх захопнiкаУ у гады Вялшай Айчыннай вайны i г.д. (увогуле 110 з 1500 прозвшчау, што выкарыстоуваюцца ва урбанашмп Беларусi, маюць ад двух да шасщ рэалiзацый у розных паселшчах).
Беларуск1 тэкст культуры паспяхова рэпрэзентуюць таксама назвы лiнейных аб'ектау, утвораныя ад тапонiмау, - двух найменняу гарадоу, у кiрунку якiх вядуць вулiцы i завулак (Брэсцкая вул., Брэсцк завул., Птская вул.), i наймення рэпёну, у склад якога уваходзщь горад 1ванава, - Палеская вул., Палест завул. (гл. Табл^).
Гадошмау адайкашмнага паходжання, якiя б рэпрэзентавалi руск1 тэкст культуры, не зарэпстравана.
Заключэнне. Такiм чынам, падводзячы высновы, неабходна адзначыць, што беларусю i рускi тэксты культуры амаль аднолькава прадстаулены ва урбанашмнай прасторы г. 1ванава (20% i 24% адпавед-на). Спецыфiка iх рэпрэзентацыi заключаецца у рознай долi удзелу адтапанiмных i адантрапанiмных найменняу катэгорый А, Б, В. Так, беларусю тэкст культуры рэпрэзентуецца з дапамогай адантрапашмных назвау катэгорый А i Б пры адсутнасщ найменняу катэгорыi В i адтапашмных найменняу. ГалоУнымi ж рэпрэзентантамi рускага тэксту культуры у 1ванава выступаюць адантрапанiмныя назвы катэгорый А, В i часткова Б пры адсутнасщ адтапашмных найменняу лшейных аб'ектау.
Назвы унутрыгарадсюх аб'ектау цесна звязаны з эпохай, яе щэям^ з iмёнамi людзей, што тварылi гiсторыю, i iншымi рэалiямi. Кожнае паселiшча характарызуецца сваiмi асаблiвасцямi iх адлюстравання. Што да урбанашмкона горада 1ванава, то ён вылучаецца сярод iншых значнай перавагай намшацый ка-тэгорыi А, матываваных iмёнамi людзей мiрных прафесш. Асноуным матывам пры iх узшкненш з'явiла-ся жаданне увекавечыць iмёны лепшых прадстаУнiкоУ беларускай i рускай культур, мастацтва, герояу мiрнага часу, што праславш свой народ i сваю краiну.
ГУМАНИТАРНЫЕ НА УКИ. Языкознание
№ 2
Супастауленне сучаснага урбанашмшону г. 1ванава са зводамi унутрыгарадсмх назвау лшейных аб'ектау iншых беларускiх паселшчау, у тым лiку 1980-х гадоу ХХ ст., дазваляе канстатаваць, што тры аналiзаваныя катэгорыi урбаношмау па-рознаму прадстаулены ва урбанашмнай прасторы Беларусi канца ХХ ст. i другога дзесящгоддзя ХХ1 ст.: сучасная катэгорыя В, якая цяпер адышла на трэщ план, яшчэ тры дзесяцiгоддзi назад, да развалу СССР, займала лiдзiруючую пазiцыю.
Таблiца - Працэнтны склад адашмных назвау лiнейных аб'ектау г. 1ванава
Катэгорыя Тэматычная група Беларуси тэкст Руси тэкст
назвы культуры (%) культуры (%)
Катэгорыя А Ад прозвшчау тсьменшкау, паэтау, лтратурных крытыкау 13 - 7,7 12 - 7,1
Ад прозвшчау мастакоу, скульптарау, арх1тэктарау 1 - 0,6 -
Ад прозвшчау касманаутау, вядомых лётчыкау 2 - 1,2 6 - 3,5
Ад прозвшчау наватарау вытворчасщ 1 - 0,6 -
Усяго катэгорьи А 17 - 10,0 18 - 10,6
Катэгорыя Б Ад прозвшчау правадыроу сялянсюх рухау 2 - 1,2 -
Ад прозвшчау удзельшкау Грамадзянскай вайны - 1 - 0,6
Ад прозвшчау удзельшкау рэвалюцыйнага руху у Заходняй Беларуа 1 - 0,6 -
Ад прозвшчау удзельшкау Вялкай Айчыннай вайны, парты- 9 - 5,3 6 - 3,5
зан 1 падпольшчыкау
Ад прозвшчау савецюх военачальшкау - 2 - 1,2
Усяго катэгорыи Б 12 - 7,1 9 - 5,3
Катэгорыя В Ад прозвшчау вядомых савецюх партыйных i дзяржауных дзеячау - 9 - 5,3
Ад прозвшчау заснавальшкау навукова камушзму - 4 - 2,4
Ад прозвшчау русюх прафесшных рэвалюцыянерау - 1 - 0,6
Усяго катэгорыи В - 14 - 8,2
| Ад тапошмау 5 - 2,9 -
Усяго трох катэгорый 34 - 20,0 41 - 24,1
Л1ТАРАТУРА
1. Морошкин, М. Я. Славянский именослов, или Собрание славянских личных имен в алфавитном порядке / М. Я. Морошкин. - СПб. : Изд-во СПбГУ, 1867. - 357с.
2. Никонов, В. А. Ищем имя / В. А. Никонов. - М. : Советская Россия, 1988. - 128 с.
Пастуту 04.10.2018
BELARUSIAN AND RUSSIAN TEXTS OF CULTURE IN THE URBAN SPACE OF THE CITY OF IVANAVA: RATIO, FEATURES OF REPRESENTATION
H. MEZENKA
The article examines the characteristics of representation of the Belarusian and Russian texts of culture in urban space of the Ivanovo city in which the Day of Belarusian Written Language is celebrated this year. The article identifies three categories of modern city urbanonyms motivated by the names of persons which are different in the two texts of culture in terms of quantity and quality. The article argues that the study of the relations of the Belarusian and Russian cultural texts in urbanonymic system of a separate city will identify specific typological features of its intra-city names, and their comparison with the data on other cities will help describing the modern system of names of intra-city objects of the country in general.
Keywords: antroponymy, godonym, toponymia, culture text, urbanonymic space, urbanonymikon, urbanonym.
