CC BY
27
МАЛАЯ РАДЗ1МА Ü С1МВАЛА Х
Бeлaруcкaя
KepaMiKa:
aд зямль aгню
i шчыpaгa cэpцa
Глша - ушверсальны прыродны матэрыял, яю можа быць paccbini-стым, як пыл, падаттпвым, як пла-стылш, i трывалым, як камень. А у залежнасщ ад набору складшкау-мшералау яшчэ i рознакаляровым. Таюм чынам, адценне керам1чнага вырабу разам з асабл1вас-цям1 выкарыстанай тэхна-логн дакладна указваюць на месца яго паходжання.
Спякаць глшу i рабщь з яе посуд нашы продю пачаль як толью перай-пШ да аседлага ладу жыцця, ' адначасова з будоуляй паселшчау, пляценнем неабходных у побыце рэчау, вырабам прылад працы з даступнага ím прырод-нага матэрыялу. На тэры-торьй Еуропы гэта быу час неалиу. У X ст. на тэрыто-рьй Беларуа увайшоу ва ужы-так ганчарны круг, дзякуючы
/№6(208) / Июнь 2020/ НАУКА И ИННОВАЦИИ
67
МАЛАЯ РАДЗ1МА у С1МВАЛАХ
Керамiчны посуд. 1920-я гг. ГлЫа, ганчарны круг, дэкор чырво-ным ангобам (в. Гарадная СтолЫскага р-на Брэсцкай вобл.)
Керамiчны посуд. 1920-я гг. ГлЫа, ганчарны круг, роспiс, празрыстая палiва (г. п. 1вянец Валожынскага р-на МЫскай вобл.)
якому посуд стау танкасценным i больш вытанчаным, не глед-зячы на тое, што у некаторых рэпёнах, аж да XX ст., выраблялi таустасценныя узоры. Да гэтага часу посуд i шшыя побыта-выя керамiчныя рэчы ляпiлi уручную пераважна жанчыны. Донцы у такiх вырабах былi спа-чатку конусныя, а потым шара-падобныя, яны надавалi устой-лiвасць посуду у зямлi. Плоскае дно стала патрэбным са з'яулен-нем стала, але на цвёрдай паверхш першыя гаршкi крыху пахiствалiся. 1дэальна роунымi iх зрабiу менавiта ганчарны круг. Але ручная лепка канчаткова
ЖылЫскК Цацка. 1978 г. Гтна, празрыстая палiва, лепка. З г. п. Ружаны, Пружанскi раён Брэсцкай вобл.
не сышла. Доуп час на крузе рабiлi плоскае дно, а саму пасу-дзшу фармавалi рукамi.
З часу свайго узшкнення керамiчныя традыцыi у Бела-русi развiвалiся, узбагачалiся новымi тэхналогiямi на шляху ад ручной лепю у асобнай гаспа-дарцы да буйной вытворчасщ.
- У дачыненш да беларусшх традыцый можна казаць пра ташя асноуныя вiды керамШ, як чорназадымленая, чорна-глянцавая, абварная («гарта-ваная»), палiваная, палiва-ная з ростсам, белаглтяная i белаглтяная з ростсам. Боль-шасць з гэтых вiдаy распаусюд-жаны па тэрыторьи усёй Бела-руа, але можна казаць i пра рэгiянальную канцэнтрацыю,-расказвае навуковы супра-цоутк аддзела старажытна-беларускай культуры Цэнтра даследаванняу беларускай культуры мовы i лтаратуры НАН Беларуа Святлана Белаш.
Так,чорнаглянцаваная i чорназадымленая керамжа у большай ступеш харак-тэрна для заходняй части
крашы: поудня Гродзенскай вобласщ i поуначы Брэсцкай. Адзш з самых вядомых мясцовых цэнтрау - Пора-зава. Буйная арцель працавала не тольк на мясцовага пакуп-шка, але i везла свае вырабы у суседнiя краiны. Не менш чорнай керамiкай славiлiся Кобрын i Пружаны. Такi колер посуд атрымлiвау дзяку-ючы спецыяльнай тэхналогп.
- Яшчэ не абпалены выраб лашчылi, потым апрацоувалi з выкарыстаннем трэсак спе-цыяльнага смалктага палiва у печы, у якой закрывался усе адтулны, - тлумачыць навукоуца.- У вышку час-цшш палiва забiвалi порысты чарапок i рабШ яго шчыль-ным, трывалым i адначасова лёгшм, прыгожага графт-нага колеру. Так посуд не пра-пускау ваду, i прадукты у iм захоувалкя больш працяглы тэрмш. Ну и вядома, эстэ-тычным выглядам майстар таксама заставауся задаво-лены. Перад абпалам ганчар мог вывесщ на паверхш посуду фляндровачны узор, уласщвы, дарэчы, i беларусшм куфрам.
Калi рухацца далей на поу-дзень Беларусь на Шн-шчыну, то там больш сустра-каецца белая керамжа. Як вядома, колер вырабу залежыць ад саставу глiны: наяунасць калiю робiць яе амаль белай, жалеза - чырвоным. Так, пад Лельчыцамь на Лёзнаушчыне, керамiка аранжавая, пад Ган-цавiчамi - цёмна-карычневая.
- Што да тэхналогш, то для усходняй i цэнтральнай Беларуа канца XIX ст. больш уласщва палiваная керамка,-расказвае Святлана Белаш.- На абпалены у печы выраб зверху наноацца «палiва» на аснове кварцавага пяску. Пры далейшым награ-вант пясок плавцца да стану шкла. Доугi час у аснову nалiвы уваходзiу i свнец, яш пры уза-емадзеянш з матэрыялам давау той Ц шшы колер. Так-сама для колеру дадавалi жалез-ную акалшу («дзындру») i вокк медзi («зяленку»). Цкава, што пра палiву ведалi здауна, але да канца Х1Х ст. ганчары аддавалi перавагу звычай-най керамцы. Гладкая блкку-чая палiва, якую наносш
на горлачка щ на усю пасуд-зшу з канца мнулага стагод-дзя, - гэта не тольк дэкара-тыуны эфект. Так посуд больш трывалы i лягчэй мыецца.
У канцы Х1Х - пачатку ХХ стст. «сталщай ганчар-ства» сталi называць 1вя-нец, хоць керамжа гэтай мяс-цовасщ вядома яшчэ з XVI ст. У 1955 г. тут быу аргашзаваны цэх мастацкай керамШ i май-строу накiроувалi на стажы-роую у Сярэднюю Азш. Паз-ней, у 1960 г., на фабрыку былi запрошаны расшсюя спецы-ялiсты. Гэта магло пауплы-ваць на своеасаблiвасць мясцо-вых вырабау. Аднак, тутэйшыя майстры з часам сталi вяртацца да мясцовых традыцыйных формау, i на скрыжаваннi сярэд-неазiяцкага, рускага i бела-русскага мастацтва зара-дзiуся вядомы стыль iвянец-кай керамiкi. У другой палове ХХ ст. славу мястэчку прынесла адметная палiваная керамiка з зялёнымi i бэжавымi пало-скамь Традыцыйны посуд тут упрыгожвалi фляндроукай. Яна стала вiзiтоукай 1вянца.
Знакамiтым цэнтрам рамяства i гандлю у канцы
XIX - пачатку XX стст. ста-новiцца i Ракау. Тут знаход-зiлася 15 ганчарных майстэр-няу, якiя славiлiся сваiмi выра-бамi. У гэтай мясцовасщ былi залежы высакаякаснай глiны, якая пры абпальванш набы-вала чырвоны колер. Да пачатку
XX ст. у ракаускай керамiчнай вытворчасцi склауся адметны стыль. Вырабы мелi багатую дэкаратыуную апрацоуку - ляп-ншу, штампы, упрыгожвалiся каляровым роспiсам, раслшным арнаментам жоута-карычневага, зялёнага i белага колеру.
МАЛАЯ РАДЗ1МА у С1МВАЛАХ
Ракаусюя майстры прадавалi сваю керамжу амаль па усёй пауночна-заходняй Беларусь у Мшску, Лвдзе, Браславе, Вiльнi. Палiванyю керамжу таксама рабiлi у Чавусах, Крычаве, Кас-цюковiчах, Дрыбiне i шшых шматлiкiх керамiчных цэнтрах.
Яшчэ адзш вiд традыцый-най беларускай керамт -абварная («гартаваная»). Цэн-тры яе вытворчасцi былi выяулены амаль ва уах воб-ласцях Беларусь Абвар, ям рабiлi з выкарыстаннем мук1, надавау чарапку большую трываласць. А шурпатасць, якая з'яулялася на пасyдзiне пры такой тэхналогп, дазва-ляла перацiраць у ёй бульбу, тварог, ягады. Але цашлася не толькi утьттарнае пры-значэнне. Адметны «рабы» дэкор рабiy кожную пасуд-зiнy непауторнай i упрыго-жвау штэр'ер жытла. Згодна з вынiкамi даследванняу С.А. Мшючэнкава, навуковага супрацоушка Центра дасле-даванняу беларускай культуры, мовы i лiтаратyры НАН
Беларусь асноуныя ганчарныя центры на террыторьи Бела-русi прадстаулены у таблщы.
- Формы пасудзт з керамШ былi разнастайнымi, яле сярод iх можна вылучыць найбольш распаусюджаныя,- раска-звае Святлана Белаш.- Адна з самых клаачных для Бела-руа - збан. Прызначауся ён для вадкасцей i малака. Форму абу-мовла зручнасць ужывання: небяспека, што ён вы^зне з рук, невялкая, да таго ж збан можна прыщскаць да сябе перадплеччам, калi руш заня-тыя чымсьщ шшым.
А адна з самых старажыт-ных форм, вядомая пры-блiзна з другога тысячагод-дзя да н.э., якая мела самае шырокае распаусюджанне i у Беларуа - гаршчок. Такую амаль шарападобную пасу-дзшу са звужаным плосмм дном i вусцем было зручна i хутка награваць у напале-
най печы. Да таго ж гарш-чок актыуна выкарыстоувауся у радзшных, вясельных абра-дах у выглядзе галавы альбо чэрава чалавека. У пахаваль-най старажытнай традыцыи ён выконвау ролю пасудзшы для душы памерлага. Сутыкненне гаршчка з печчу i агнём абу-мовiла яго сувязь з дамавжом. Па усёй Беларусi у старажыт-насцi у новую хату «неслЬ дамавiка у гаршчку з вуглямь
Неабходная на старажыт-най кухнi была i макатра, якая па форме спалучае гаршчок i чыгунок, мае унутры шурпа-тыя сценкi. У ёй было зручна церщ мак, замешваць цеста, таучы вараную бульбу щ iншыя прадукты. Яшчэ адна тыпо-вая керамiчная форма - гляк. Ён круглы з вузкай гарлавшай i мае адну ручку. Прызначауся для алею, квасу i вады. З-за шырокай шжняй шара-падобнай часткi вадкасць у iм хутка награвалася, а вуз-кае горла не пускала унутр попел з печы. Адна з самых щкавых форм беларускай керамiкi - спарыш. Ён выгля-дае як два злучаныя памiж сабой гаршчочю, але iх магло быць i тры, i нават чатыры. У iх вельмi зручна насiць ежу на поле, можна было узяць адразу некалью гатовых страу, а не толью асобныя прадукты.
- На скрыжаванш розных традыцый з'явлася такая сучасная форма посуду для захоування, як слок, - пра-цягвае Святлана Белаш.-Цыттдрычны по форме посуд часам дасягау да пауметра у вышыню i меу одну або дзве ручк i накрыуку. Часам бела-русшя майстры рабш цьтн-дрычны абем «слокау» злегку
выпуклым пасярэдзне. У iм захоувалi варэнне, мёд, сала, салёную i квашаную гародшну.
Усе керамiчныя формы мелi свае рэпянальныя адметна-сцi. Чым блiжэй да захаду, тым больш яны станавiлiся выцяг-нутымi i вытанчанымi: шмат-лiкiя майстры iмкнулiся пераймаць формы металiч-нага щ фаянсавага посуду, рас-паусюджанага у Еуропе, якi у адрозненне ад глшянага быу не кожнаму па юшэш. Разам з тым, беларусюя майстры славiлiся на замежных юрма-шах шырокiм асартыментам.
- Акрамя посудурабл роз-ныя гаспадарчыя рэчы, напры-клад, патт для птушак з аута-матычнай падачай вады,- кажа навукоуца.-Бьт керамiчныя рукамыйнт, друшлят, падсвеч-нт, ляльт, свктульк1 На нашу маленькую тэрыторыю тэхнало-гш i форм дастаткова. Пасля Другой сусветнай вайны ганчарная вытворчасць на беларустх землях была разбурана, таму хутка сталi адраджацца арцел1 Майстры nрацавалi як на даму, так i у стыхшна аргатзаваных май-стэрнях. Посуд быу крыху неса-мавтым, яго рабт i рукам^ i на ганчарным крузе. А потым стала набываць развццё масавая вытворчасць. Быу пэуны час, калi керамка стала занадта дэкара-тыунай, у 50-я - 60-я гг. шла бара-цьба за пакупнка. Чым тольт не уnрыгожвалi вазы щ попель-нцы - i кветт, i ваут, i алет. У 70-я i самi пасудзны набы-валi выгляд зуброу щ мядзведзяу.
Сёння нацыянальная керамжа актыуна развiваецца.
Вщебская вобласць Магшёуская вобласць Гомельская вобласць
Дзкна Копыль Стрэшын
Багданава Благаука Юравiчы
Гарадок Лiцвiнавiчы Лтляны
Глыбокае Новая Вiльянава Брагiн
Чашн№ Дрыбiн Камары
Бабiнавiчы Свяцiлавiчы
Лязневiчы Магтёу
Рыдамль Чавусы
Будаука Крычау
Ляды Стары Дзедзiн
Дуброуна Новы Дзедзiн
Хо^мск
Касцюковiчы
Бабруйск
Брэсцкая вобласць Гродзенская вобласць Мiнская вобласць
Ясянец Заблоцце Дарасiно
Ружаны Заборцы Сшяука
Шарашова Ладзенш Ганцавiчы
Пружаны Малыя Карнышы Мсцiлавiчы
Кобрын Мiр Забалотнiкi
Пагост-Загародскi Поразава 1вянец
Гарадная Крэва Крэчаты
Ракау
Рэчю
Сяроды
Лыжычы
Барысау
Таблща. Асноуныя ганчарныя цэнтры Беларус канца Х1Х - пачатку ХХ стст.
На юрмашах у межах рэспу-блт i на юрмашах суседшх краш прадукцыя беларускiх майстроу прадстаулена вельмi шырока. Аднауляюцца ста-ражытныя традыцыi i распра-цоуваюцца новыя... Шмат-лiкiя майстры удасканальва-юць свой унiкальны стыль.
Экалагiчны, зручны i пры-вабны керамiчны посуд пра-цягвае сваю псторыю..
1на НАРКЕВ1Ч Фота Мталая МЕЛЬН1КАВА
